SOCJALIZACJA
Socjalizacja to złożony, wielostronny proces uczenia się, dzięki któremu człowiek, istota biologiczna, staje się istotą społeczną, członkiem określonego społeczeństwa i reprezentantem określonej kultury. Jest to proces stawania się takim jakim chce nas mieć nasze otoczenie społ |
Socjolog oprócz mechanizmu przekazu kultury widzi w socjalizacji przyczynę podobieństw i regularności zachowań członków zbiorowości społecznych oraz mechanizm utrwalania porządku społecznego.
Socjalizacja jest rezultatem zarówno wpływów zamierzonych, określanych mianem wychowania, jak i niezamierzonych.
W toku socjalizacji człowiek poznaje i przyswaja sobie:
Umiejętności, które leżą u podstaw wszelkich interakcji społecznych, takie jak znajomość społecznie konstruowanych systemów znaczeń, zdolność rozumienia znaków, w tym języka oraz symboli.
Normy i wzory zachowań; uczy się, jak zachowywać się w określonych sytuacjach i jak te sytuacje rozpoznawać
Wartości
Umiejętności posługiwania się rozmaitymi przedmiotami
Uczenie się tych wszystkich umiejętności opiera się na trzech mechanizmach. Jednym z nich jest wzmacnianie. Zachowania właściwe zostają nagrodzone i w ten sposób skojarzone z przyjemnością, niepożądane zaś- ukarane i skojarzone z przykrością.
Drugim mechanizmem jest naśladowanie. Widząc, jak wokół nas zachowują się inni ludzie, zaczynamy zachowywać się podobnie.
Trzecim mechanizmem uczenia się, właściwym tylko człowiekowi, jest przekaz symboliczny. Człowiek znaczną część wiedzy o tym, co jest dobre, a co złe uzyskuje przez pouczenia słowne ze strony innych ludzi, a także dzięki rozmaitym tekstom pisanym.
Tak rozumiana socjalizacja jest procesem, który nigdy się nie kończy i trwa tak długo, jak długo żyje człowiek. Każdy z nas w toku swojego życia musi uczyć się coraz to nowych wzorów zachowań. Konfiguracje wzorów zachowania odnoszące się do rozmaitych usytuowań ludzi w zbiorowościach socjologowie nazywają rolami społecznymi.
Człowiek w toku socjalizacji kształtuje swoją osobowość i określa własną tożsamość.
OSOBOWOŚĆ
Każdy człowiek ma swój własny sposób reagowania ruchowego i emocjonalnego, także określoną wyobraźnie i pamięć. Ma też właściwe sobie postawy, motywacje, dążenia i zainteresowania. Właściwy danemu człowiekowi sposób postrzegania samego siebie i tego, co go otacza, jego pragnienia, a także konflikty, jakie go dręczą, jego życie osobiste i wewnętrzne oraz jego zachowania społeczne- wszystko to razem składa się na jego osobowość. |
W klasycznym ujęciu psychologii termin osobowość jest używany dla oznaczenia zorganizowanej struktury cech indywidualnych i sposobów zachowania, które decydują o sposobach przystosowania się danej jednostki do jej środowiska.
W odniesieniu do genezy osobowości psycholodzy zgodnie uważają, że podstawowe znaczenie dla jej kształtowania mają doświadczenia dzieciństwa, z którymi wiążą się silne emocje. Psycholodzy uważają, że doświadczenia z dzieciństwa są źródłem potrzeb emocjonalnych.
Osobowość nie jest człowiekowi dana, ale kształtuje się z czasem.
Osobowość nie jest przypadkowym zbiorem najróżniejszych cech, ale pewną całością organizacyjną, która nadaje zachowaniom danego człowieka jednolitości i wewnętrzną spójność w czasie.
Wyróżnia się wiele typów osobowości. Typy konstruuje się wyodrębniając w postaci dwubiegunowej pewną właściwość uznaną za podstawową i określającą funkcjonowanie psychiczne, a następnie wskazuje się na jej związki z innymi cechami.
Osobowość podstawowa to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Stanowi rodzaj kanwy, na której tworzą się zindywidualizowane formy osobowości.
Twórcy tego pojęcia, wychodząc z założenia, że najważniejsze znaczenie dla kształtowania się osobowości mają doświadczenia dzieciństwa, występowanie odmiennych osobowości podstawowych w poszczególnych kulturach wiązali z różnicami w sposobach wychowywania dzieci.
Osobowość modalna to typ osobowości występujący najczęściej w danej populacji. Badając osobowość modalną, skupia się uwagę na częstości występowania w danej zbiorowości pewnych cech psychicznych i ich powiązań.
Obecnie osobowości człowieka nowoczesnego przypisuje się takie cechy jak: otwartość na nowe doświadczenia, łatwość akceptacji zmian, innowacyjność i gotowość podejmowania ryzyka, rozbudowana potrzeba osiągnięć, negowanie fatalizmu, orientacja na teraźniejszość i przyszłość, przekonanie o możliwości zapanowania na siłami przyrody, aspiracje oświatowe i zawodowe, nastawienie liberalne i demokratyczne.
ROLA SPOŁECZNA
Pojęcie roli społecznej związane jest z pojęciem pozycji społecznej (statusu). Pozycja społeczna to sposób usytuowania człowieka w zbiorowości.
Każdy człowiek zajmuje jednocześnie lub kolejno w swoim życiu wiele pozycji. Jakkolwiek wiele pozycji zajmowałby dany osobnik, nigdy w toku swojego życia nie jest w stanie wyczerpać wszystkich możliwości, jakie stwarza dane społeczeństwo.
Są dwa zasadnicze rodzaje pozycji:
- przypisane - to takie, na których zajmowanie człowiek nie ma żadnego wpływu, które są mu wyznaczone bez udziału jego woli wraz z urodzeniem i od których w zasadzie nie ma ucieczki
- osiągane - to takie, które sam zdobywa, a także takie, które wprawdzie mogą być mu narzucone, ale, na których zajęcie ma jakiś wpływ.
Rola społeczna to zespół praw i obowiązków związanych z daną pozycją. Jest to schemat zachowania związanego z pozycją, scenariusz pozycji, jej element dynamiczny i zachowaniowy. |
W konstrukcji roli można wyróżnić trzy elementy: zachowania nakazane, zachowania zakazane i margines swobody. Poszczególne role różnią się szerokością marginesu swobody.
Człowiek, uczestnicząc w rozmaitych grupach i zajmując różne pozycje o najrozmaitszych wymaganiach, co do zachowania, znajdować się może w sytuacji konfliktu ról, kiedy to różne jego role wymagają w tym samym czasie sprzecznych ze sobą zachowań. Nie można ich w pełni uniknąć, ale można je zminimalizować przez odpowiedni dobór ról.
W socjologii występują dwa podejścia do problematyki roli społecznej:
Podejście funkcjonalno- strukturalne
Przy tym podejściu zainteresowanie rolami to zainteresowanie nimi jako czynnikami porządkującymi rzeczywistość społeczną i składnikami struktury społecznej.
Role klasyfikują i porządkują rzeczywistość społeczną. Dzięki temu, że określają, jak powinna się zachowywać osoba zajmująca daną pozycję, pozwalają orientować się, czego można oczekiwać w poszczególnych sytuacjach.
Role społeczne, porządkując rzeczywistość społeczną, są czynnikiem stabilizującym społeczeństwo. Przeciwdziałają zmianie, chociaż jej nie wykluczają - elementem dynamicznym jest zawarty w każdej z nich margines swobody.
Przy tym podejściu role to coś zewnętrznego w stosunku do człowieka, to rodzaj stwarzanych przez społeczeństwo gotowych ubrań czy raczej gorsetów, które człowiek decyduje się nosić, bądź, do których noszenia jest zmuszany. Tak rozumiana rola pozwala rozpatrywać zbiorowość jako układ ról, a nie jako zbiór osób ( rozumienie struktury społecznej jako układu ról)
Podejście interakcyjne
Role społeczne są pojmowane nie jako coś gotowego i z zewnątrz narzucanego człowiekowi, ale jako coś, co wciąż powstaje w procesach, międzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejścia zwracają uwagę nie na to, jakie role są, ale na to, jak są odgrywane. Jaki kształt przybiera rola w toku odgrywania jej przez poszczególnych aktorów, a także w ich relacjach z różnymi partnerami. Przedstawiciele tej orientacji, badając, jak role są odgrywane, a także modyfikowane i tworzone, zwracają uwagę na całość zachowania aktorów, łącznie z zachowaniami niewerbalnymi. Jednostce ludzkiej przypisują znaczny stopień swobody.
Można by powiedzieć, że przy podejściu interakcyjnym głównym obiektem zainteresowanie jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy podejściu funkcjonalno- strukturalnym są nim nakazane i zakazane jej elementy.
Przyjmując nowe role, człowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wcześniejszych ról, ale również do siebie samego, do swojej osobowości. Osobowość człowieka ma także wpływ na sposób odgrywania roli.
Wpływ osobowości na role jest łatwo dostrzegalny i oczywisty. Mniej oczywista wydaje się zależność odwrotna. Jaskrawego przykładu oddziaływania roli na osobowość dostarczył słynny eksperyment Philipa Zimbardo, który podzielił grupę normalnych ludzi na „więźniów” i „strażników”.
Psycholodzy wskazują, że człowiek, ucząc się ról przyswaja je sobie jako część swojego ja i czyni je elementami struktury własnej osobowości. Wpływ odgrywanych ról na osobowość jest silniejszy niż wpływ osobowości na te role.
TOŻSAMOŚĆ
Przypadku psychologii głównym przedmiotem zainteresowania stało się poczucie tożsamości osobistej określane jako świadomość własnej spójności w czasie i przestrzeni, w różnych okresach życia, w sytuacjach społecznych i pełnionych rolach, a także świadomość własnej odrębności, indywidualności, niepowtarzalności.
Socjolodzy interesują się nie tylko poczuciem tożsamości jednostki, ale także tym, jak tożsamość danej jednostki jest postrzegana z zewnątrz i jak jest określana przez innych ludzi. Z socjologicznej perspektywy tożsamość przedstawia się jako społecznie nadawana, społecznie potwierdzana i przekształcana. Widząc, jak wobec nas zachowują się inni ludzie, uprzytamniamy sobie, za kogo nas mają i jak nas oceniają. Określa to nasz sposób postrzegania samych siebie. Na określenie tego naszego ja, które jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w oczach innych, używany jest w socjologii termin jaźń odzwierciedlona.
Dla socjologów interesująca jest tożsamość społeczna jednostki. Jest pochodną jej przynależności do różnych grup i kategorii społecznych. Tożsamość ta ma zarówno wymiar subiektywny ( poczucie tożsamości) jak i obiektywny ( zaklasyfikowanie jednostki przez innych). W przypadku poczucia tożsamości osobistej jednostka widzi swoją osobę jako różną od innych i niepowtarzalną. Przypadku poczucia tożsamości społecznej granica przebiega nie między „ja” a „reszta ludzi”, ale między „my” a „oni”.
Tożsamość człowieka jest silnie związana z odgrywanymi przez niego rolami społecznymi. Wpływają one na jego osobowość i zmieniając ją, powodują zmiany jego obrazu samego siebie. Role działają ponadto na rzecz takiego przekształcania obrazu samego siebie, aby był on zgodny z przepisami odgrywanych ról. Role tym silniej określają tożsamość jednostki, im mocniej jednostka identyfikuje się z nimi.
Zbiór pozycji i związanych z nimi ról obejmuje role o niejednakowej wadze dla społecznego usytuowania człowieka. Wśród różnych ról człowieka jedna z nich bywa rolą kluczową, wyznaczającą, jak jest on postrzegany, a tym samym- jego tożsamość. W nowoczesnych społeczeństwach taką kluczową rolą jest zazwyczaj rola zawodowa i ona najczęściej decyduje o obrazie samego siebie.
RODZAJE SOCJALIZACJI
Ze względu na różnice przebiegu socjalizacji odróżnia się socjalizację pierwotną i socjalizację wtórną. Każda z nich dokonuje się inaczej i wprowadza w inne obszary życia zbiorowego.
Socjalizacja pierwotna
Jest socjalizacją, którą człowiek przechodzi w dzieciństwie i dzięki której staje się członkiem społeczeństwa. W jej toku uczy się elementarnych wzorów zachowań i podstawowych ról społecznych.
Uczy się także, że rodzice mają nad nim władzę i należy ich słuchać, że są ważniejsi od innych otaczających go ludzi, że są znaczącymi innymi. W socjalizacji pierwotnej człowiek uczy się abecadła społecznego. Dlatego też jest ona najważniejsza w życiu jednostki.
W procesie socjalizacji pierwotnej kształtuje się także charakterystyczna dla danej kultury osobowość podstawowa, ta, na której kanwie rozwijają się później poszczególne zróżnicowane osobowości członków zbiorowości.
Socjalizacja pierwotna przebiega w atmosferze nasyconej uczuciami ( silna więź emocjonalna łączy dziecko z rodzicami).
Dziecko żyje w świecie zdefiniowanym przez swoich rodziców, nie ma wyboru między różnymi znaczącymi innymi.
Za końcową fazę socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie się w świadomości jednostki pojęcia uogólnionego innego. Dziecko dochodzi do odkrycia, że to nie tylko rodzice mają takie wymagania, ale że „w ogóle tak się nie robi”. Odkrycie owego się jest odkryciem istnienia ogólnospołecznych reguł, to jest uogólnionego innego.
Socjalizacja wtórna
Socjalizacja wtórna wprowadza człowieka w poszczególne segmenty życia społecznego. W jej toku człowiek nabywa wiedzę niezbędną do poprawnego odgrywania ról występujących w ich obrębie.
Ważna część tej nauki odbywa się w szkole.
W socjalizacji wtórnej człowiek ma do czynienia z wieloma światami społecznymi oraz różnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wśród których może wybierać. Na jego wybory w znacznym stopniu wpływa wcześniejsza socjalizacja pierwotna.
Socjalizacja wtórna nie jest jednakże prostym, mechanicznym uzupełnianiem socjalizacji pierwotnej. Przekazywane w jej toku treści bywają odmienne od treści zinternalizowanych w toku socjalizacji pierwotnej.
W socjalizacji wtórnej człowiek może decydować o tym, kto będzie dla niego znaczącym innym. W zróżnicowanym świecie społecznym inaczej niż w rodzinie, która jest jedynym światem małego dziecka, człowiek może mieć wielu znaczących innych.
W socjalizacji wtórnej nierzadko świadomi dąży się do naśladowania mechanizmów socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalające zabarwić ją emocjonalnie. Dzieje się tak, ponieważ bez tego socjalizacja wtórna jest w prawdzie skuteczna, ale treści nabyte w jej toku bywają słabiej zinternalizowane i mniej trwałe niż treści nabyte w procesie zabarwionej emocjonalnie socjalizacji pierwotnej.
Resocjalizacja
Naśladowanie mechanizmów socjalizacji pierwotnej jest szczególnie istotne w procesie resocjalizacji, której celem jest przemiana człowieka: wymazanie z jego świadomości dotychczasowych treści i wprowadzenie nowych; całkowite przekształcenie jego dotychczasowego obrazu świata oraz siebie samego; przebudowa osobowości i zmiana tożsamości.
Aby resocjalizacja była skuteczna, muszą ponownie, tak jak w socjalizacji pierwotnej dokonywać jej znaczący inni i musi powstać silna identyfikacja emocjonalna z nimi.
Osobnik resocjalizowany to karta zapisana, niekiedy bardzo gęsto. Problem polega na poradzeniu sobie z wytarciem tej karty, aby zrobić miejsce dla nowych treści. Powoduje to konieczność reinterpretacji biografii wcześniejszej. Jak w przypadku relacji między socjalizacją pierwotną a wtórną przeszłość w znacznej mierze decyduje o teraźniejszości, tak w przypadku resocjalizacji zależność ta ulega odwróceniu. Teraźniejszość decyduje o przeszłości- przyswojone nowe treści wymagają odrzucenia treści przyswojonych wcześniej, nowego spojrzenia na własną przeszłość i jej oceny zgodnie z nowo przyjętymi wartościami.
5