SOCJALIZACJA oznacza wszechstronne wprowadzanie jednostki w obiektywny świat społeczny, czyli zdobywanie doświadczenia społecznego. Jednostka staje się członkiem społeczeństwa dopiero po osiągnięciu pewnego stopnia socjalizacji. SOCJALIZACJA to całokształt procesów wzajemnego oddziaływania jednostki i jej środowiska społeczno-kulturowego, obejmujących zarówno przyswajanie sobie wymogów tego środowiska, jak też przystosowywanie się do niego, a także przekształcanie owego środowiska w rezultacie własnych działań. Pojęcie socjalizacji obejmuje procesy:
akulturacji, czyli przekazywanie dziedzictwa kulturowego zbiorowości z pokolenia na pokolenie,
wychowania, czyli kształtowania osobowości człowieka ze względu na przyjęte w danej zbiorowości ideały, wartości i wzory osobowe.
Socjalizacja odnoszona jest najczęściej do wczesnego okresu dojrzewania jednostki, kiedy to dziecko wprowadzane jest w życie społeczne poprzez zapoznawanie go z normami i regułami postępowania.
Proces zdobywania doświadczenia społecznego (czyli socjalizacji) składa się z dwóch zasadniczych etapów: socjalizacji pierwotnej i socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja pierwotna to okres który jednostka przechodzi w dzieciństwie i który pozwala jej stać się istotą społeczną w pełnym tego słowa znaczeniu. Socjalizacja wpływa zasadniczo na rozwój jednostki, kształtuje wszystkie podstawowe elementy jej osobowości, przystosowuje do życia w zbiorowości, umożliwia porozumiewanie się i celowe, inteligentne działanie w jej ramach - ucząc jak trzeba się zachowywać, by osiągać określone cele.Dzięki procesowi socjalizacji pierwotnej jednostka:
zdobywa umiejętności kontrolowania swoich popędów i potrzeb, a zarazem zaspokajania ich w społecznie aprobowanej formie i we właściwym czasie,
zdobywa umiejętności (uczy się) pełnienia różnorodnych ról społecznych (np. syna, kolegi, ucznia itp.) - a więc umiejętności wchodzenia w interakcje społeczne z innymi oraz umiejętności niezbędne w procesie symbolicznego komunikowania się z innymi.
kształtuje zarówno swoje sposoby odczuwania i wyrażania emocji, jak i sposoby postrzegania oraz ujmowania (rozumienia, urzeczowienia i uzewnętrzniania) otaczającej ją rzeczywistości - środowiska - społecznej, kulturowej i materialno-przestrzennej (fizycznej).
zdobywa umiejętności wykonywania określonych czynności i posługiwania się podstawowymi dla danej kultury przedmiotami (narzędziami, przyborami itp.)
uwewnętrznia (internalizuje) rozpowszechnione w danej zbiorowości
wartości, normy, aspiracje lub cele działań i traktuje je jako własne.
Socjalizacja pierwotna jest daleko bardziej istotna, niż wtórna.
Osoby wprowadzające jednostkę w życie społeczne i przekazujące jej doświadczenie, tzw. „znaczący inni” (czyli osoby inne niż jednostka, mające dla niej istotne znaczenie, np. rodzice, rodzeństwo, rodzina, sąsiedzi, koledzy itp.) czynią to w sposób zapośredniczony, tzn. poprzez ich własne doświadczenie i miejsce zajmowane w strukturze społecznej. Ze względu na fakt, że socjalizacja pierwotna dokonuje się zazwyczaj w obrębie tzw. grup pierwotnych (rodziny, środowiska wychowania) jest ona zarazem procesem rozgrywającym się w atmosferze silnych związków emocjonalnych.Bez emocjonalnego związku jednostki ze „znaczącymi innymi” proces stawania się przez nią istotą społeczną byłby niemożliwy lub bardzo trudny.Socjalizacja pierwotna opiera się na takich mechanizmach jak:
mechanizm uczenia się, związany ze stosowaniem systemu kar i nagród,
mechanizm naśladownictwa - polegający na skłonności do odtwarzania sposobu zachowania się innych osób lub wzorowania się na nich,
mechanizm identyfikacji (utożsamiania się z innymi), polegający na upodabnianiu się do innych osób, jak też postrzegania podobieństwa lub różnic wobec nich.
Szczególnie wartości i normy zinternalizowane (uwewnętrznione) w trakcie socjalizacji pierwotnej są bardzo silnie zakorzenione - ze względu na silny ładunek emocjonalny, towarzyszący powyższym mechanizmom.
Socjalizacja wtórna:
Socjalizacja pierwotna kończy się z chwilą wykształcenie się u jednostki poczucia tożsamości (samoidentyfikacji) oraz utrwalenia w jej świadomości pojęcia „uogólnionego innego” („wszystkich innych”, „ludzi”) - a więc z chwilą, gdy określone normy, wartości i wzory postępowania nabiorą dla niej waloru ogólności.Socjalizacja wtórna to okres, w który jednostka wchodzi po socjalizacji pierwotnej. Proces ten nigdy się nie kończy ani nigdy nie jest całkowity. Socjalizacja wtórna polega przede wszystkim na nabywaniu wiedzy związanej z pełnionymi rolami społecznymi.Dominującym mechanizmem jest mechanizm uczenia się, dzięki któremu jednostka musi opanować przede wszystkim:
procedury formalne i komunikacyjne (np. słownictwo) związane z pełnionymi rolami,
„otwarte” i „ukryte” znaczenia oraz symbolikę związaną z pełnieniem ról społecznych,
różne schematy motywacyjne i interpretacyjne, mające zastosowanie przy pełnieniu ról.
Czynniki socjalizacji:
W trakcie socjalizacji pierwotnej największe znaczenie ma zaspokajanie potrzeb tzw. pierwotnych, tj. potrzeb biologicznych (np. odżywiania się) oraz potrzeby bezpieczeństwa.
W trakcie socjalizacji wtórnej, wyodrębniają się i nabierają większego znaczenia potrzeby tzw. wtórne, niezbędne dla funkcjonowania psychiki:
potrzeba utrzymywania stosunków emocjonalnych z innymi (tzw. potrzeba oddźwięku emocjonalnego) oraz
potrzeba przynależności do grupy (tzw. potrzeba afiliacji).
W obrębie socjalizacji pierwotnej:
język - stanowiący główne narzędzie procesu socjalizacji,
naśladownictwo - skłonność do kopiowania zachowań innych lub wzorowania się na nich,
zabawa - odgrywanie określonych ról poprzez ich naśladowanie,
gra - w obrębie której istnieje uregulowany normami związek pomiędzy rolami poszczególnych uczestników.
W obrębie socjalizacji wtórnej:
doświadczenia interakcji z innymi - osobowość społeczna kształtuje się dzięki temu, że doświadczenia zdobywane podczas interakcji z innymi i zdolności nabyte w trakcie procesu komunikowania się, jednostka przenosi w sferę relacji z samą sobą, analizując własne działania i stopniowo wytwarzając koncepcję własnej tożsamości („wizję samego siebie na tle innych”),
struktura otoczenia (środowiska) społecznego - tzn. podział ról i miejsce zajmowane przez poszczególnych uczestników otoczenia,
instytucjonalny kontekst - rodzaj, charakter i siła oddziaływania instytucji (szkoły, kościoła, tzw. ulicy itp.),
mikrospołeczny kontekst socjalizacji - charakter i kulturowa tożsamość rodziny, grupy zabawowej, grupy rówieśniczej, społeczności lokalnej,
makrospołeczny kontekst socjalizacji - zależność syndromów cech osobowościowych, wartości i postaw w zależności od charakteru pracy jednostek, pozycji klasowo-warstwowej, poziomu wykształcenia, poziomu zamożności,
przynależność narodowa - mająca wpływ na postawy i wartości jednostek.
Dla prawidłowego przebiegu socjalizacji najważniejsze jest zharmonizowanie wartości i norm na poziomie mikrostruktur i makrostruktur w taki sposób, aby wpływały zarówno na integrację systemu społecznego, jak na właściwy rozwój osobowości jednostek.