Zaspokajanie potrzeb społecznych, dostęp do dóbr społecznie pożądanych oraz ich podział musi przebiegać w sposób uregulowany jakimiś zasadami społecznego współżycia, w ramach istniejących stosunków społecznych i poprzez działania względnie unormowane.
Każde społeczeństwo musi zadbać o to aby:
1) zapewnić trwanie stosunków społecznych (tzn. aby ich trwanie nie zależało jedynie od dobrej woli partnerów),
2) zapobiegać dezorganizacji społeczeństwa (mogłaby ona nastąpić wówczas, gdyby realizacja takich stosunków zależała wyłącznie od postaw i dążeń poszczególnych członków społeczeństwa)
Dlatego społeczeństwa wytwarzają obiektywne (powszechnie obowiązujące i niezależne od woli poszczególnych członków społeczeństwa) mechanizmy kontrolujące lub normujące sposób postępowania członków.
Te specjalne mechanizmy (urządzenia) administracyjne, ekonomiczne, polityczne lub kulturalne, zapewniają zarówno samo zaspokajanie potrzeb jak również powodują, że ludzkie zachowania i działania związane z zaspokajaniem potrzeb przebiegają na ogół w ramach obowiązujących stosunków społecznych (np. między producentem a konsumentem, władzą a obywatelem, między sąsiadami, między uczniami w szkole i nauczycielami) i nie są zależne od samowoli działających, lecz są w mniej lub bardziej określony sposób regulowane.
Takie mechanizmy (urządzenia) - będące swego rodzaju kanałami lub regulatorami, dzięki istnieniu których życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany, sprawny i w miarę wolny od konfliktów i napięć - to organizacje i instytucje.
ORGANIZACJE.
grupa ludzi mająca wspólny cel, zadania, plan, program, np. organizacja społeczno-polityczna.
forma, system, sposób, w jaki określona dziedzina życia jest zorganizowana, np. szkoła, szpital, oddział o dobrej lub złej organizacji - jako układzie sposobów działania jednostek, podgrup, instytucji, którego celem jest zapewnienie porządku życia społecznego.
Termin „organizacja” odnosi się do względnie trwałego i celowego uporządkowania działań i zachowań ludzkich. Obejmuje szeroki zakres zjawisk, takich np. jak państwo, rynek, organizacja religijna, organizacja systemu szkolnictwa czy ruchu drogowego.Uporządkowanie działań i zachowań polega na wprowadzeniu względnie stałych zasad postępowania w określony sposób, tj. według określonych zasad, wzorów i norm, w określonych sytuacjach, np. odbywanie wyborów do parlamentu co 4 lata, obchodzenie święta państwowego 11 listopada, rozpoczynanie pracy o 7.30 - kończenie o 15.30. Zasady postępowania można nazwać regułami organizacji społecznej lub regułami organizacyjnymi.Organizacje: formalne nieformalne (różniące się pod względem struktury stosunków społecznych)
Organizacje profesjonalne młodzieżowe przestępcze (różniące się pod względem zakresu lub obszaru działania)
Instytucja (z łacińskiego institutio - urządzenie, zwyczaj).
W naukach politycznych - każdy zorganizowany „aktor” polityczny, np. państwo i jego organy, partia polityczna, związek zawodowy czy samorząd terytorialny (np. rada gminy, zarząd gminy). Ich działalność lub przynależność do niej określone są przepisami prawa lub normami statutowymi danej organizacji.
W naukach prawnych: instytucja - zespół norm prawnych regulujących określone dziedziny stosunków społecznych (np. instytucja małżeństwa, własności).
Instytucja (w socjologii) - termin wprowadzony przez Herberta Spencera, odnoszący się się do
bardzo trwałych elementów ładu społecznego,
uregulowanych i usankcjonowanych form działalności,
uznanych sposobów rozwiązywania problemów współpracy i współżycia
oraz niektórych organizacji formalnych pełniących w społeczeństwie określone funkcje.
W socjologii - wszelkie uregulowane i usankcjonowane formy działalności (np. szkolnictwo, nauka), niektóre sformalizowane organizacje pełniące określone funkcje w społeczeństwie (np. urząd, szpital) lub zespół praw sankcjonujących życie społeczne (np. rodzina).
Uregulowanie instytucjonalne (lub instytucjonalizacja) oznacza np. że coroczne obchodzenie święta państwowego jest instytucją, czteroletnia kadencja parlamentu jest instytucją, ośmiogodzinny dzień pracy jest instytucją lub prawostronny ruch jest także instytucją. Instytucją jest to, co względnie trwałe, powtarzalne, powszechne w danym społeczeństwie, co obowiązuje i co jest zgodne z akceptowanym społecznie systemem wartości.
KLASYFIKACJA INSTYTUCJI SPOŁECZNYCH
Ze względu na stopień zorganizowania:
Formalne - Nieformalne (społeczne)
(np. rady, urzędy, ) (np. rodzina, grupa rówieśnicza, towarzyska)
(szkoły, uniwersytety)
Ze względu na zakres realizowanych zadań lub czynności:
- Instytucje ekonomiczne (fabryki, firmy, rynki, sklepy itp.)
- Instytucje polityczne (partie, ugrupowania)
- Instytucje ideologiczne i religijne
- Instytucje wychowawcze i kulturalne (szkoła, uczelnia, klub, dom kultury)
- Instytucje socjalne i opiekuńcze (dom opieki, izba dziecka, hospicjum).
Inaczej jeszcze można podzielić instytucje na
główne (występujące we wszystkich typach społeczeństw i realizujące w nich podobne cele),
podrzędne (zależne od tych pierwszych lub też lokalne, istniejące tylko w danych społeczeństwach)
INSTYTUCJE I ORGANIZACJE W SPOŁECZEŃSTWIE
We wszystkich grupach społecznych, w których pojawiają się choćby zaczątki organizacji, wytwarzają się pewne sposoby działania w imieniu grupy jako całości.
Sposoby te powinny być określone impersonalnie, tzn. niezależnie od osobistych cech i interesów ludzi działających w imieniu grupy jako całości.
Ponadto sposoby te muszą być określone przez grupę jako całość i poszczególne jednostki muszą je wykonywać stosownie z ich określeniem.
Wartością dla danego społeczeństwa jest zarówno samo istnienie instytucji, jak też ich przestrzeganie, np. przestrzeganie obowiązujących przepisów bezpieczeństwa pracy stanowi wartość kulturową (w tym sensie, iż wartością jest życie ludzkie czy bezpieczna praca, a wszystko to, co służy realizacji tych wartości - staje się zinstytucjonalizowaną normą i zyskuje sankcje kulturową, tzn. jest kulturowo akceptowane).
Instytucje stanowią podstawowy układ więzi społecznych o charakterze trwałym. Dlatego wszelkiego rodzaju instytucje istniejące w społeczeństwie i zbiorowościach muszą stanowić układy spójne, niesprzeczne wewnętrznie i działające w sposób możliwie efektywny, bezkonfliktowy.
GŁÓWNE SKŁADNIKI INSTYTUCJI FORMALNYCH
W każdej instytucji można wyróżnić następujące elementy składowe, które muszą być mniej lub bardziej wyraźnie wykształcone, zależnie od rodzaju instytucji:
Każda musi posiadać swój cel (szerzej - funkcję), tzn. zakres spraw które powinna załatwiać,
W każdej instytucji powinno się określić czynności dopuszczalne dla załatwiania tych spraw, jak również zakres takich czynności,
W każdej instytucji powinny być ustalone role społeczne ludzi wykonujących te czynności, warunki ich wykonywania i niezbędne do tego cechy ludzi-wykonawców,
W każdej instytucji należy także określić środki i urządzenia niezbędne dla osiągania celów jakie ma ona do spełnienia:
środki i urządzenia materialne,
środki i urządzenia prawne, ekonomiczno-finansowe, itp.
środki i urządzenia ideologiczne, szkoleniowe, propagandowe, reklamowe, itp.
Każda instytucja winna dysponować sankcjami i nagrodami, zarówno w stosunku do osób wykonujących czynności właściwe dla danej instytucji (np. postępowanie dyscyplinarne lub premia uznaniowa) jak też w stosunku do osób będących przedmiotami tych czynności (np. kary i mandaty dla osób naruszających przepisy czy też nagrody rzeczowe dla osób zasłużonych dla instytucji).
BIUROKRACJA JAKO TYP INSTYTUCJONALNEJ ORGANIZACJI
Biurokracja (od franc. bureau - biuro i greck. kratos - władza) czyli „władza urzędu”.
Biurokracja - rozumiana jako organizacja formalna - była i jest jednym z głównych elementów współczesnej cywilizacji europejskiej, a zastosowanie tego rodzaju organizacji w dziedzinie politycznej i gospodarczej zapewniło Europie i jej kręgowi cywilizacyjnemu przewagę w sprawności działania i technice nad innymi typami organizacji.
Biurokracja (według Maxa Webera) jest hierarchicznym układem pozycji urzędowych, w którym stosunki społeczne są regulowane w całości przez przepisy wewnętrzne i ogólne normy prawa; inaczej - są całkowicie zinstytucjonalizowane.
Podstawowym dokumentem organizacyjnym jest statut (przepisy, kodeks, itp.), który precyzuje stosunki zależności między pozycjami zajmowanymi w organizacji oraz zakres ich kompetencji, czyli opisuje hierarchię urzędową.
Przepisy w organizacji biurokratycznej zapewniają ciągłość funkcjonowania organizacji, wykluczają dowolność i arbitralność decyzji i zawierają ściśle określone sankcje za ich nieprzestrzeganie.
Sformułowane w ten sposób normy wewnątrzorganizacyjne tworzą system celowo ustanowionych, bezosobowych, idealnych zasad regulujących zachowania ludzi w organizacji. Stosunki w organizacji mają więc charakter całkowicie zobiektywizowany, a np. posłuszeństwo urzędników jest posłuszeństwem wobec bezosobowego (niezależnego od ludzi) porządku. Urzędnicy są pozbawieni własności środków urzędowania, są pracownikami najemnymi - z czego wynika ścisłe oddzielenie sfery zawodowej od prywatnej.