Społeczność lokalna to zbiorowość zamieszkująca wyodrębnione, stosunkowo niewielkie terytorium, np: parafia, wieś czy osiedle, w której występują silne więzi wynikające ze wspólnoty interesów i potrzeb, a także z poczucia zakorzenienia i przynależności do zamieszkiwanego miejsca.

Społeczność lokalna jest według terminologii Ferdynanda Tönniesa przykładem grupy społecznej zwanej wspólnotą.

Określają ją trzy składniki: terytorium geograficzne oraz zamieszkująca je ludność, silne więzi społeczne wzmacnianie przez system lokalnych instytucji i identyfikacja mieszkańców z własną miejscowością, wyrażająca się w postawach nazywanych patriotyzmem lokalnym lub przywiązaniem do małej ojczyzny.

W społeczności lokalnej człowiek mieszka, podlega procesowi socjalizacji, uczestniczy w codziennej aktywności. Jest to jednocześnie teren kontroli społecznej nad przestrzeganiem norm współżycia, a także obszar samopomocy sąsiedzkiej.

"Gmina - pisał przed ponad stupięćdziesięciu laty Alexis de Tocqueville - to jedyny związek, który posiada tak bardzo naturalny charakter, że powstaje samorzutnie wszędzie tam, gdzie gromadzą się ludzie. Społeczność gminna pojawia się więc u wszystkich ludów, niezależnie od ich zwyczajów i praw.

Człowiek stworzył monarchię i ustanowił republiki, gmina zaś zdaje się pochodzić wprost od Boga".

Jako elementy konstytuujące społeczność lokalną wymienia się w socjologii:

• przestrzeń (geograficznie wydzielony obszar) i terytorium - teren na którym osiadła zamieszkującą to terytorium zbiorowość

• społeczne interakcje zachodzące miedzy zamieszkującymi terytorium osobami

• wspólne więzi ludzi i instytucji, co sprawia że zbiorowość charakteryzuje się wewnętrznym zintegrowaniem, i co z kolei umożliwia podejmowanie wspólnych działań na rzecz rozwiązywania lokalnych problemów

• poczucie sentymentu do miejsca zamieszkania

Elementem, który ma duży wpływ na realizację wspólnych interesów społeczności lokalnej, w szczególności w społecznościach miejskich, są działające na ich obszarze stowarzyszenia, organizacje pozarządowe czy grupy społeczne będące wyrazicielami tych interesów.

O tradycyjnej wiejskiej społeczności lokalnej można mówić w Polsce w okresie feudalnej wsi, Polski międzywojennej, a także współcześnie;

Modelowa tradycyjna wiejska społeczność lokalna:

• była niewielka liczebnie, więź miała charakter pierwotny;

• miała zamknięty charakter; całość życia związana była z jedną grupą, strukturą społeczną, jednym miejscem;

• była samowystarczalna; posiadała ona wszystkie niezbędne instytucje (służące zaspokajaniu potrzeb);

• była względnie odizolowana, społecznie i przestrzennie od innych społeczności podobnego rzędu;

• posiadała świadomość odrębności;

• wszystkie działania skierowane były do wewnątrz, na członków społeczności;

• była homogeniczna pod względem charakteru i organizacji pracy oraz kultury (tradycji, zwyczaju, obrzędów, obyczajów)

• ludzie pozostawali w bliskim kontakcie z przyrodą;

• ludzie myśleli w sposób bardzo konkretny; względem pór roku, powinności, pracy;

Do zmian społeczności lokalnych mogą przyczynić się czynniki zewnętrzne, czyli makroprocesy takie jak:

• Postęp techniczny, industrializacja;

• Rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej;

• Zmiany w rodzinie i gospodarstwie

• Ograniczeniu ulegają funkcje rodziny; utowarowienie gospodarstwa umożliwia sprzedaż nadwyżki i dysponowanie dodatkowymi środkami;

• Członkowie rodziny mogą zarabiać poza wsią i rolnictwem;

• Do pracy w przemyśle angażowani są mężczyźni, co powoduje zmianę roli mężczyzny e rodzinie i w całej społeczności. Rolę mężczyzny w gospodarstwie przejmuje kobieta, co powoduje często wzrost jej roli w całej społeczności;

Ferdinand Tönnies wyróżniał dwa rodzaje zgromadzeń ludzkich:

1. Wspólnotę (Gemeinschaft), opartą na silnych więzach społecznych, na tradycji i osobowych stosunkach międzyludzkich; pojęcie to lepiej opisuje życie wiejskie, ludzie znają się na wzajem, mają wspólne zainteresowania, kierują się zbiorowym dobrem wspólnoty, łączy ich silne poczucie wspólnego losu i wspólnej tożsamości, więzi rodzinne sa bardzo silne i życie zazwyczaj koncentruje się wokół tych więzi;

2. Stowarzyszenie (Gesselschaft), zrzeszenie, społeczeństwo; tutaj istnieją słabe więzi wynikające ze znacznej różnorodności społecznej, stosunki międzyludzkie są bezosobowe, pojęcie zrzeszenia dobrze opisuje życie miejskie, jest to zbiorowość w której ludzie kierują się przeważnie prywatnym interesem, mają niewiele wspólnych wartości i nie łączy ich wspólna tożsamość.

W społeczeństwach nowoczesnych przeważać zaczyna makrospołeczny układ normatywny, zaś granice społeczności lokalnych ustanawiane są administracyjnie, w mniejszym stopniu istotne są ich granice kulturowe.

Zbiorowość terytorialna - typ zbiorowości społecznej zamieszkującej względnie trwale dany, ograniczony obszar np. miasto czy osiedle, wyodrębniona ze względu na pewne cechy społeczno-demograficzne oraz występowanie więzi terytorialnej. Na obszarach miejskich zazwyczaj zbiorowość terytorialna jest bardziej heterogeniczna niż np. zbiorowość wiejska.

Cechy miejskiej zbiorowości terytorialnej:

1. uczestnictwo mieszkańców, a szczególnie młodzieży w wielkiej liczbie grup celowych;

2. dominacja więzi rzeczowych w życiu społecznym i powierzchowny charakter relacji międzyludzkich;

3. obniżenie społecznego znaczenia rodziny i zanik tradycyjnych autorytetów (brak społecznych autorytetów osobowych);

4. bezosobowa, nie-rygorystyczna kontrola społeczna (dominacja postaw przyzwalających i izolacyjnych);

5. anonimowość życia i działania (powszechne poczucie braku przynależności, nikłe postawy patriotyzmu lokalnego, obywatelskości);

6. zanik instytucji sąsiedztwa, życie towarzyskie regulowane raczej kryteriami zawodowymi niż terytorialnymi;

7. tolerancja wobec różnic, racjonalizacja myślenia i sekularyzacja zachowań obyczajowych;

8. wielka ruchliwość przestrzenna i możliwości dla awansu są większe;

9. ogromne zróżnicowanie struktury zawodowej i uwarstwienia społecznego;

10. przestrzenna segregacja warstw i klas społecznych;

Zróżnicowanie społeczno-przestrzenne, ruchliwość przestrzenna, globalizacja kultury prowadzą do zaniku instytucji sąsiedztwa, instytucji osiedlowych, powszechnej anonimowości i stałego ubożenia jednostki w sieci powiązań społecznych.

Różne definicje miasta:

• Max Weber - miejski „typ idealny”: jest to zrzeszenie ludzi rządzące się odpowiednimi regułami formalnymi - np. prawo, rynek i nieformalnymi - np. stosunki sąsiedzkie, kontrola społeczna;

• Louis Wirth - określa miasto przez urbanizm, specyficzny miejski styl (sposób) życia mieszkańców;

• Raymond Morris - istota miasta przejawia się w instytucjonalizacji, biurokratyzacji, ale także heterogenizacji zachowań. Miasto oznacza wzrost anonimowości, prywatności, specyfikację poglądów, wymogów i zachowań - kompleks wyspecjalizowanych zachowań mieszkańców;

• Georg Simmel - miasto jest formą wspólnoty zapewniającej jednostce pewien stopień i rodzaj wolności osobistej, nie mającej odpowiednika w innych warunkach;

W przestrzennych strukturach (miastach) w wielkim zagęszczeniu, żyje ogromna liczba różniących się między sobą i na ogół obcych sobie ludzi, prowadzących ruchliwy tryb życia.

Na specyfikę miejskości (czyli urbanizmu lub miejskiego stylu życia) wpływały trzy główne cechy miasta:

1. Wielkość populacji

2. Gęstość zaludnienia

3. Heterogeniczność społeczno-kulturowa i przestrzenna

Konsekwencjami tych głównych cech miasta są:

• dominacja przelotnych, bezosobowych, niepełnych i pośrednich kontaktów społ.

• anonimowość

• rozpad grup pierwotnych

• mnogość grup wtórnych i formalnych mechanizmów kontroli społecznej nad mech. nieformalnymi, które są charakterystyczne dla mniejszych zbiorowości

• biurokratyzacja życia

• anomia (Durkheim, Merton)

• racjonalizm i wyrachowanie w relacjach społecznych

• dominacja konkurencji i rywalizacji nad współpracą i współdziałaniem

• innowacyjność

• duża ruchliwość pionowa i pozioma

• wzrost tempa życia skutkujący rozmaitymi nerwicami, poczuciem zagubienia, osamotnienia i innymi patologiami osobowości.

Wielkość populacji - konsekwencje społeczne

• Im większa liczebnie populacja, tym większe szanse zróżnicowania i indywidualności. Konkurencja i formalne mechanizmy kontroli społecznej zastępują stosunki pokrewieństwa jak środki organizowania się społeczeństwa.

• Im większa liczebnie populacja, tym większa specjalizacja i funkcjonalna rozmaitość społecznych ról. Anonimowość i fragmentaryczność interakcji społecznych wynikają wprost z liczebności populacji.

Gęstość zaludnienia

• Większa gęstość zaludnienia wzmacnia skutki wielkości populacji.

• Większa gęstość tworzy postawy zdystansowania, jednocześnie skłaniając do zachowań ekscesywnych. Wytwarza większą tolerancję dla życia obok siebie obcych ludzi, ale też zwiększa związany z tym stres.

• Ucieczka przed gęstością powoduje rozwój osadnictwa podmiejskiego i zwiększa wartość ziemi na przedmieściach.

• Gęstość zwiększa konkurencję, powiększając zarazem społeczne skutki wielkości populacji.

Heterogeniczność

• Im większa różnorodność, tym większa jest wzajemna tolerancja pośród rozmaitych grup. Heterogeniczność (zróżnicowanie) pozwala na przełamywanie etnicznych i klasowych barier.

• Indywidualne role i interakcje stają się fragmentaryczne i rozdrobnione, stosownie do różnorodności i zmienności kręgów interakcyjnych. Wzrastają anonimowość i depersonalizacja życia publicznego.

---