Biomedyczne podstawy rozwoju - słownik pojęć
Adaptabilność - zdolność przystosowawcza, plastyczność genetyczna; zdolność organizmu lub populacji do stabilizacji stosunków ze środowiskiem lub przystosowania do danego trybu życia poprzez biologiczną homeostazę lub kulturowe doświadczenie.
Adolescenta inaczej okres młodości - okres od rozpoczęcia dojrzewania płciowego do uzyskania dojrzałości, w czasie którego następuje skok pokwitaniowy wymiarów ciała, wyrzynanie się stałego uzębienia, ustalenie czynności gonad (wytwarzanie gamet) a także kształtowanie się dorosłych form zachowań kulturowych (społecznych, ekonomicznych i seksualnych), obejmuje okres młodzieńczy (pokwitania) i dorastania
Agenezja - niewystępowanie, wrodzony brak zawiązków, np. niektórych zębów, kości, czy narządu; rodzaj wady rozwojowej
Aksony - neuryty, nerwowe włókna osiowe, dłuższe wypustki komórek nerwowych
Allel - genalternatywny w danym miejscu (locus) chromosomu konkretnego osobnika odmienny od swego odpowiednika w chromosomie siostrzanym. W przypadku występowania dwóch takich samych alleli w danej parze chromosomów - osobnik jest pod względem tego układu homozygotą, gdy występują odmienne allele - jest heterozygotą
Aminokwasy - związki organiczne wchodzące w skład wszystkich białek, występuje ich około 20 rodzajów
Anabolizm - przemiana materii polegająca na biosyntezie składników ciała, odnawianiu składników komórek; proces wymagający zużycia energii
Androgeny - grupa hormonów męskich syntetyzowanych w jądrach, z których głównym jest testosteron; wytwarzane są także przez komórki nadnerczy (kory) zarówno u mężczyzn jak i kobiet
Andropauza - przekwitanie płciowe u mężczyzn związane z obniżką poziomu testosteronu
Antropometria - technika pomiarów ciała ludzkiego oparta na pomiarach przz dokładnie zdefiniowane punkty antropometryczne
Atrofia - zanik
Auksologia - nauka o czynnikach, mechanizmach i rozwoju progresywnym człowieka w procesie ontogenezy oraz o sposobach umacniania zdrowia i metodach kontroli rozwoju biologicznego, psychicznego i społecznego; auksologia jest naukową podstawą dziedziny medycyny zwaną pediatrią
Autosom - każdy chromosom z wyjątkiem chromosomów płciowych; geny autosomalne zawarte są w chromosomach somatycznych - autosomowych tj. innych niż płciowe
Białka - jedne z 3 (obok węglowodanów i tłuszczów) podstawowych składników żywności i budowy ciała, związki organiczne zawierające azot, składają się z polipeptydów, a te z aminokwasów; niektóre białka oprócz aminokwasów zawierają jeszcze inne składniki
Cecha - strukturalna lub funkcjonalna charakterystyczna właściwość, efekt przejawiania się genów danych warunkach środowiskowych. Istnieją cechy morfologiczne, fizjologiczne, biochemiczne, psychiczne, stałe lub zmienne w procesie rozwoju ontogenetycznego, oraz przystosowania do środowiska i trybu życia
Cefalokaudalne następstwo rozwoju stopniowy rozwój począwszy od głowy ku kończynom, związany z kolejnością rozwoju układu nerwowego
Chromosomy - podstawowe składniki jadra komórkowego, pałeczkowate twory zawierające DNA, który jest nośnikiem informacji genetycznej. W somatycznych komórkach człowieka wysteruje 46 chromosomów
Crossing-over _ wymiana odcinków chromosomów siostrzanych (homologicznych, czyli w danej parze), prowadzi to do powstawania nowych układów genów w chromosomach; jest to przypadek tzw. rekombinacji genetycznej
Czynniki rozwoju elementy środowiska oraz właściwości organizmu (np. geny), które wpływają na rozwój i kształtowanie się organizmu człowieka
Delecja - utrata odcinka chromosomu wraz z zawartą w nim informacją genetyczną, rodzaj mutacji
Demografia - nauka o ruchach naturalnych (płodność i umieralność) imigracjach (napływ i odpływ) ludności
Determinanty - czynniki endogenne zlokalizowane w kwasach DNA i RNA, które regulują syntezę odpowiednich białek
Diploid - komórka diploidalna zawierająca podwójny zestaw chromosomów, w każdej parze po jednym od ojca i od matki, dotyczy to wszystkich normalnych (somatycznych) komórek naszego ciała, z wyjątkiem komórek rozrodczych
Dojrzewanie - doskonalenie się czynnościowe organizmu, układu, czy narządu (np. dojrzewanie płciowe), także zachowania i procesu myślenia
Dominacja genów - przewaga wpływu jednego z alleli nad innym słabszym (recesywnym); dominacja może być kompletna, lub częściowa
Dominująca cecha - wyrażona przez homozygotę
Dorastanie - okres dorastania występuje po okresie pokwitania
Dymorfizm płciowy - różnice w cechach i zachowaniu osobników płci żeńskiej i męskiej
Dynamika rozwoju - tempo rozwoju, czyli wielkość zmian w jednostce czasu
Dystalne części - dalsze od głowy, peryferyczne
Dystrofia - niedorozwój, zaburzenie rozwojowe wynikające z niedożywienia tkankowego
Dzieciństwo - okres w rozwoju osobniczym od ok. 3 do 7 lat, o zwolnionym tempie rozwoju, zależny od opieki i karmienia przez dorosłych, który kończy się przedszkolnym skokiem wysokości ciała, wyrzynaniem pierwszych zębów stałych, oraz zakończeniem rozwoju mózgowia (masy mózgowia)
Ektomorficzny typ - szczupła budowa ciała, sylwetka linearna i smukła, raczej wysoki )odpowiednik typu leptosomatycznego lub astenicznego)
Endomorficzny typ - pełna budowa ciała z obfitą tkanką tłuszczową, raczej niski o rozbudowanym tułowiu (odpowiednik typu pyknicznego)
Enzymy - swoiste białka umożliwiające rozkład (katabolizm) związków chemicznych w komórkach ciała.
Estrogeny - grupa hormonów żeńskich wytwarzanych głównie w pęcherzykach jajnika, powodujące wzrost pęcherzyków i oocytów oraz rozwój błony śluzowej macicy w pierwszej połowie cyklu menstruacyjnego
Fenotyp - budowa organizmu i zachowanie się osobnika; efekt rozwojowy współdziałania czynników endogennych (determinantów genetycznych) i egzogennych (modyfikatorów środowiskowych) oraz trybu życia na budowę i funkcje organizmu w postaci właściwości (cech) strukturalnych i funkcjonalnych; obserwowane cechy charakterystyczne osobnika
Filogeneza - rozwój rodowy, mikroewolucja; filogeneza człowieka - rozwój rodowy gatunku Homo sapiens
Gamety - komórki rozrodcze, plemniki i jaja
Gen - funkcjonalna jednostka dziedziczenia, składająca się z kwasu dezoksyrybonukleinowego, odpowiedzialna za przekazywanie potomstwu właściwych cech rodziców. Geny są zlokalizowane w chromosomach
Genom - całkowita ilość DNA w każdej somatycznej komórce organizmu zarówno w jądrze jak i poza nim
Genotyp zestaw genów danej osoby; zestaw par chromosomów uzyskanych od rodziców, właściwy każdej komórce somatycznej organizmu
Gerontologia nauka o biologicznych, psychicznych i społecznych procesach starzenia się i przejawach starości; gerontologia jest naukowa podstawą działu medycyny zwanego geriatrą
Glukoza - cukier prosty, wraz z krwią jest dostarczany do komórek i służy jako podstawowe źródło energii dla organizmu
Gonadotropiny przysadkowe hormony pobudzające rozwój i czynności gonad
Gonady gruczoły płciowe - jajniki u kobiet i jądra u mężczyzn
Haploid - komórka z pojedynczym zestawem chromosomów, co ma miejsce w komórkach rozrodczych (jaju i plemniku)
Helisa - podwójna spirala, prawoskrętnie skręcona nić , będąca łańcuchem DNA
Hemogliobina - czerwony barwnik krwinek (erytrocytów), w krwioobiegu przenoszący tlen po całym organizmie
Heterozygota - osobnik zawierający odmienne allele w danym miejscu genowym (locus) w parze chromosomów homologicznych
Homeostaza - stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu (temperatury, składu płynów) mimo zmian warunków środowiska zewnętrznego
Homologiczne chromosomy - mające allele na tą sama cechę; identyczne pod względem składu i kolejności genów i budowy morfologicznej
Homozygota - osobnik z parą identycznych genów (alleli) w danym miejscu w chromosomach homologicznych
Hormony substancje chemiczne (białka, steroidy itp.) wytwarzane w pewnych gruczołach lub w tkankach ciała, czynne w bardzo niskim stężeniu, chemiczne przekaźniki informacji, koordynujące i kontrolujące bezpośrednio i pośrednio procesy metaboliczne organizmu
Ilościowe cechy - cechy o rozkładzie ciągłym, gdzie mierzona ich wielkość zależy od dokładności przyrządu pomiarowego np. wysokość, masa ciała
Implantacja (jaja płodowego) zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w błonie śluzowej jamy macicy, gdzie jest ono odżywiane za pośrednictwem krwioobiegu matki
Jakościowe cechy - cechy wyraźnie różniące się o rozkładzie skokowym, np. liczba palców, grupa krwi
Kanał rozwoju - pas rozwoju w pewnych granicach znajdujących się w ramach tolerancji danego genotypu
Katabolizm przemiana materii polegająca na rozpadzie związków chemicznych w organizmie, przebiegająca z uwolnieniem energii
Kaudalne położenie - pojęcie określa orientację narządów i części ciała względem osi cefalokaudalnej - czyli głowowo-ogonowej. Oznacza położenie dalsze od głowy
Kifoza - krzywizna kręgosłupa o wygięciu do tyłu
Kinetyka rozwoju - poziom na jakim rozwój przebiega
Kod genetyczny -układ przekładający sekwencję (kolejność) nukleotydów w DNA na układ aminokwasów w cząsteczce białka
Koślawe (np. kolana) - przy złączonych kolanach miedzy stopami występuje przerwa: kończyny dolne w kształcie „X”. Koślawe stopy - wykrzywione do środka
Lordoza - krzywizna kręgosłupa o wygięciu ku przodowi. Występuje lordoza szyjna i lędźwiowa
Mejoza - podział redukcyjny komórki, występuje przy tworzeniu gamet, w wyniku którego powstają gamety o jednym zestawie chromosomów (haploidy)
Metabolit - związek chemiczny powstały jako produkt przemiany materii (metabolizmu)
Metabolizm przemiana materii; całość procesów energetycznych zachodzących w organizmie; na metabolizm składa się anabolizm i katabolizm
Mielinizacja - proces otaczania mieliną (osłonką) niektórych włókien nerwowych, co je izoluje (zapobiegając przyruchom) i przyspiesza przenoszenie bodźców
Modyfikatory - czynniki środowiskowe warunkujące genetycznie zdeterminowany przebieg rozwoju
Morfologia budowa, struktura, w odniesieniu do człowieka - budowa ciała
Motoryczność - siła, szybkość, zwinność, wytrzymałość i wydolność organizmu
Mutacja - każda zmiana w materiale genetycznym komórek ciała
Mutant - komórka lub organizm który uległ mutacji
Neuron - komórka nerwowa, składa się z ciała i wypustek: jednej długiej - neurytu (aksonu), oraz jednej lub wielu krótkich - dendrytów
Noworodek - okres rozwoju trwający przez 28 dni od porodu
Pokwitanie - dojrzewanie płciowe
Płodność potencjalna zdolność do rozrodu
Podstawowa przemiana materii (BMR) minimalny wydatek energii potrzebny do podstawowych czynności fizjologicznych, bez aktywności ruchowej; inaczej spoczynkowa przemiana materii
Pokwitaniowy skok - szybki przyrost wymiarów oraz masy ciała w okresie adolescencji
Prenatalny - mający miejsce przed urodzeniem
Przyspieszenie rozwoju - zmiany tempa rozwoju w kolejnych takich samych okresach
Regresywne zmiany - kierunek zmian w procesie ontogenezy odwrotny do rozwoju progresywnego; zmiany wsteczne prowadzące do utraty korzystnych właściwości budowy i czynności organizmu
Rozmach rozwoju wielkość zmian w rozwoju postnatalnym (po urodzeniu), wyrażona w procentach wielkości właściwej osobnikowi dorosłemu, który osiągnął wartość szczytową danej cechy
Rozplem - namnażanie się komórek, zwiększanie się ich liczby, inaczej proliferacja komórek
Rozwój - w auksologii to proces zmian ontogenetycznych jako całość, jakościowo objawia się to trzema grupami procesów: wzrastaniem, różnicowaniem i dojrzewaniem
Rozrost - zwiększenie wymiarów i (lub) masy komórki, skutkiem jest także zwiększenie wymiarów i masy tkanki, narządu czy ciała. Bywa nazywany też hipertrofią.
Różnicowanie - doskonalenie się strukturalne
Rytm rozwoju - przemienność tempa rozwoju, typowa dla rozwoju osobniczego kolejność (następstwo) pewnych okresów przyspieszonego i powolnego rozwoju
Skok pokwitaniowy - gwałtowny przyrost wymiarów ciała w okresie pokwitaniowym
Skolioza - boczne skrzywienie kręgosłupa
Somatotropina - hormon wzrostu produkowany prze przysadkę
Somatyczny - dotyczący ciała (w odróżnieniu od psyche)
Synaksy - złącza pomiędzy komórkami nerwowymi, lub miedzy komórka nerwowa i efektorową np. mięśniową
Szpotawe kolana - przy złączonych stopach miedzy kolanami występuje przerwa; kończyny w kształcie „O”; szpotawa stopa - wychylona na zewnątrz
Tempo rozwoju - szybkość procesów rozwoju na jednostkę czasu
Tor rozwoju - przeciętny poziom rozwoju cechy
Trend sekularny - tendencja przemian międzypokoleniowych
Wzrastanie - zwiększanie się wymiarów i masy ciała; na ten proces składają się rozrost i rozplem