REWOLUCJA ANGIELSKA
Stosunki gospodarczo-społeczne w Anglii w pierwszej połowie XVII w.- w pierwszej połowie XVII w. Anglia była krajem głównie rolniczo-hodowlanym. W tej gałęzi gospodarki zatrudnionych było 80% ludności. Ludność Anglii wraz z Walią liczyła na początku XVII w. ponad 4 mln. Zaś z końcem tego wieku liczba ludności sięgała 5,5 mln. W Anglii i Walii znajdowało się 25 największych miast (cities) oraz 641 wielkich miast (big towns). Przeciętna gęstość zaludnienia wynosiła ponad 25 osób na 1km2. Już w XVI w. nastąpił podział kraju na dwie części: południowo-wschodnią i wschodnią, uprzemysłowione i gęściej zaludnione, oraz północną i zachodnią, łącznie z Walią- biedniejsze, zacofane i mniej ludne, do których rewolucja przemysłowa nie dotarła. We wschodniej i południowo-wschodniej Anglii szybko rozwijał się przemysł (manufaktura), rolnictwo i handel. W zachodnich i północnych połaciach kraju w pełni rozwijały się stosunki feudalne. Jedną z cech charakterystycznych ówczesnego życia gospodarczego Anglii był wysoki procent ziemi leżącej odłogiem. Na rozwój rolnictwa angielskiego w pierwszej połowie XVII w. wpływ miał zwiększony popyt na żywność w związku ze wzrostem liczby ludności miejskiej. Zwiększyła się produkcja zbóż, ilość bydła, trzody chlewnej, a także rozwijało się ogrodnictwo i sadownictwo. Panującym systemem uprawy roli była trójpolówka. Na wsi angielskiej hodowano owce i produkowano wełnę, zarówno na rynek wewnętrzny jak i zewnętrzny. W handlu zbożem i wełną zainteresowane były w Anglii różne klasy społeczne, najbardziej jednak burżuazja i przede wszystkim nowa, średnia szlachta- gentry. Na wsi angielskiej w tym czasie trwały ogradzania (sposób gromadzenia ziemi w rękach feudałów). Proces ogradzania nasilił się w związku ze wzrostem zapotrzebowania na wełnę i zwiększeniem się pogłowia owiec. Począwszy od XVI w. feudałowie usuwali także chłopów, zajmując ich grunty orne. Rugowani chłopi wzniecali powstania, m.in. w 1549 (pod przywództwem R. Keta). Walkę chłopów z ogradzaniem popierali lewellerzy i diggerzy. Zjawisko ogradzania postępowało w miarę rozwoju gospodarki rynkowej i zostało zalegalizowane przez parlament w XVIII w. W wyniku rugów duża liczba ludności opuszczała wieś tworząc klasę pracowników najemnych (plebsu), zatrudnionych w rozwijających się manufakturach. W pierwszej połowie XVII w. chłopi angielscy występowali również przeciwko akcji melioracyjnej. Melioracja, przeprowadzona głównie we wschodniej Anglii, powodowała również rugowanie (usuwanie) chłopów z części lub nawet całości ich gruntów, które przechodziły na własność meliorantów. W południowo-zachodniej Anglii chłopi występowali przeciwko sprzedaży lasów królewskich, w których ludności miejskiej przysługiwały serwituty leśne (prawo korzystania z określonych służebności na cudzej nieruchomości). W XVII w. poważny zastój przeżywał przemysł sukienniczy. W 1640 r. specjalnie powołani do zbadania przyczyn kryzysu komisarze przedstawili królowi sprawozdanie wraz z wnioskami. Przyczynę upadku sukiennictwa angielskiego upatrywali w konkurencji zagranicznej oraz zbyt rozwiniętym systemie pośrednictwa przy sprzedaży wełny. Inaczej przedstawiała się sytuacja w przemyśle węglowym, który rozwijał się najlepiej ze wszystkich, głównie ze względu na brak drewna. Głównym ośrodkiem wydobycia węgla było miasto Newcastle.
Stosunki społeczne- decydującą rolę w przekraczaniu bariery społecznej odgrywał pieniądz, znaczenie miały też związki matrymonialne. Szlachta angielska dzieliła się w tym czasie na dwie grupy- dawną szlachtę feudalną (nobility), która czerpała dochody z renty feudalnej oraz nową szlachtę (gentry), która czerpała zyski z handlu i produkcji przemysłowej. Rozwijała się także średnia burżuazja. W skład burżuazji angielskiej wchodziła tzw. górna warstwa- to główni monopoliści z City, wielcy udziałowcy, bankierzy itp. Stanowili oni „200 rodzin” angielskich, w ręku których skupiała się cała masa towarowa w Anglii. Gentry i średnia burżuazja miały wspólne interesy ekonomiczne i te klasy pchnęły Anglię na drogę rewolucyjnych przemian, które oznaczały m.in. obalenie monarchii. Stuartowie sprzymierzyli się ze starą feudalną szlachtą i arystokracją oraz z bogatymi kupcami i monopolistami przeciwko klasom średnim (gentry, burżuazja).
Chłopstwo w Anglii było silnie zróżnicowane. Na górze tej drabiny znajdowało się yeomanry, byli to ludzie stanu wolnego. Klasa ta była czymś pośrednim między gentry a chłopstwem. Obok nich i farmerów, najbogatszych warstw chłopskich, istniało średnie i biedne chłopstwo (m.in. copyholders, leaseholders, cotters i inne). Stanowili oni wraz z biedotą miejską najliczniejszą grupę społeczeństwa angielskiego, ok. 75% ludności kraju.
Pierwsi Stuartowie a parlament angielski- pierwsi Stuartowie nie potrafili pójść w ślady Tudorów, którzy żyli w zgodzie z parlamentem. Przeciwieństwa między parlamentem a monarchią wystąpiły już za Jakuba I. Król ten próbował ożenić swojego syna Karola z infantką hiszpańską. Parlament zdecydowanie sprzeciwił się temu małżeństwu, co wywołało wściekłość króla i doprowadziło do rozpędzenia parlamentu i aresztowania kilku jego członków. Wszczętą przez Jakuba I wojnę z parlamentem kontynuował jego syn i następca Karol I (1625-49). Odziedziczył on po ojcu słabość do głównego faworyta - Jerzego Villiersa ks. Buckinghama. Karol I we wszystkim ulegał Buckinghamowi, który raz popierał Hiszpanów, raz Francuzów, co pogorszyło i tak zaognioną już sytuację wewnętrzną. Przede wszystkim dlatego, że w chwili gdy króli i Buckingham przenieśli się do obozu francuskiego, znaleźli się w sojuszu z Richelieu przeciw hugenotom, co wywołało silne oburzenie w kraju. Te działania wymagały dużych środków finansowych, które rząd postanowił zdobyć przy pomocy nowych podatków. To jeszcze bardziej zaostrzyło opozycję parlamentu. Pod jej wpływem oraz pod silną presją opinii publicznej rząd Buckinghama wycofał się z sojuszu z rządem Richelieugo i zaczął pomagać hugenotom. Buckingham stawał się jednak coraz bardziej znienawidzonym człowiekiem, a parlament dwukrotnie wystąpił przeciw niemu, oskarżając go o nadużycia. 15 czerwca 1626 r. sytuacja stała się tak napięta, że król rozwiązał parlament. Jednocześnie Karol I wydał proklamację, w której stwierdził, że władza królewska jest absolutna, a monarcha odpowiada tylko przed Bogiem. W 1628 r. ponownie zwołano parlament, który okazał się jeszcze bardziej opozycyjny niż poprzednie. Obie izby (Izba Gmin i Izba Lordów) zaczęły się domagać wydania deklaracji królewskiej w sprawie poszanowania praw obywatelskich, składając tzw. petycję o prawo. W petycji tej parlament wypowiedział się przeciwko nakładaniu nowych podatków bez swej zgody, przeciwko bezprawnym aresztowaniom, działalności sądów wojennych i przeciwko kwaterowaniu wojsk w domach prywatnych. Żądano również usunięcia Buckinghama. 23 sierpnia 1628 r. Buckingham został zamordowany przez porucznika marynarki Johna Feltona- purytanina, w Portsmouth. Śmierć Buckinghama nie poprawiła sytuacji w kraju. Król wydał zarządzenie nakładające obowiązek ścisłego przestrzegania wszystkich 39 artykułów Kościoła Anglikańskiego i zwiększające zakres władzy biskupiej. 2 marca 1629 r. Karol I zdecydował się na rozwiązanie parlamentu. Wówczas Izba Gmin uchwaliła rezolucję opracowaną przez Johna Elliota, składającą się z 3 punktów i stwierdzającą, że będzie uznany za głównego wroga Królestwa i Wspólnoty oraz za zdrajcę wolności Anglii i jej wroga. Tymczasem król zdecydował się na złamanie systemu parlamentarnego i wprowadzenie rządów absolutnych. Rozpoczął się okres jedenastoletnich, osobistych rządów królewskich (1629-40) zwany często „jedenastoletnią tyranią”. W realizowani polityki umacniania władzy królewskiej pomagał Karolowi minister Thomas Wenworth, lord Strafford. Doradził on królowi nakładanie podatków, które sam bezwzględnie ściągał. Został powołany przez króla na stanowisko lorda-namiestnika Irlandii, był także prezesem Rady Północy. W Irlandii Strafford zastosował wobec buntowniczych klanów metodę gwałtów i przemocy. Jego sukcesem było oczyszczenie angielskich i irlandzkich brzegów z piractwa. Drugim zaufanym człowiekiem króla był William Laud, arcybiskup Canterbury. Przystąpił on do wzmacniania jedności organizacyjnej Kościoła Anglikańskiego i uczynienia z niego organizmu tak silnego jak Kościół Katolicki. Laud poprzez wzmocnienie organizacyjne anglikanizmu dążył do uczynienia z rządzonego przez siebie Kościoła silnego oparcia absolutyzmu królewskiego. Przystąpił również do walki z purytanizmem, poprzez prześladowanie purytanów. Polityka triumwiratu: król-Strafford-Laud wzmogła napięcie w sytuacji wewnętrznej Anglii. Oprócz przymusowych podatków wprowadzono wysokie grzywny pieniężne. Szczególnie dotkliwe były kary nałożone na właścicieli gruntów za przeprowadzanie ogradzania. Kary te dotykały przede wszystkim gentry. Wznowiono także tzw. daninę okrętową dla obrony przeciw korsarzom, co jeszcze bardziej zaostrzyło sytuację w kraju.
Początek rewolucji- pierwsze oznaki rewolucji pojawiły się od strony Szkocji. Karol I próbował odebrać szlachcie szkockiej dobra kościelne. Napięcie wzrosło jeszcze bardziej, gdy Laud zaczął dążyć do podporządkowania szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego (Kalwińskiego), Kościołowi Anglikańskiemu poprzez wprowadzenie modlitewnika wzorowanego na English Book of Common Prayer. Szkoci przeciwstawili się temu w czasie nabożeństwa w katedrze St. Giles w Edynburgu (lipiec 1637). Ze stolicy bunt rozszerzył się na cały kraj, a przedstawiciele stanów podpisali wkrótce przymierze (National Covenant) skierowane przeciw próbom narzucenia jakichkolwiek zmian Kościołowi Prezbiteriańskiemu (luty 1638). Szkoci żądali także zniesieni instytucji biskupów, co uniemożliwiło kompromis. Obie strony zaczęły się zbroić. Na czele wojsk szkockich stanął generał Alexander Leslie, a prawie cały naród chwycił za broń, nawet kobiety pomagały jak mogły. Król Karol I zdecydował się zawrzeć rozejm w Berwick upon Tweed (czerwiec 1639). Szkoci zachęceni tym sukcesem, uchwalili na zgromadzeniu swego Kościoła zniesienie godności biskupa. Karol I i Strafford zdawali sobie sprawę, że dalsze ustępstwa wobec Szkotów przynieść mogą katastrofalne skutki- utratę Szkocji i zachętę do rebelii purytańskiej w Anglii. W 1640 r. za namową Strafford'a król zwołał w Londynie po jedenastoletniej przerwie nowy parlament. Jednak parlament ten zamiast potępić Szkotów, nawiązał z nimi kontakt, bez wiedzy króla. 5 maja 1640 r. Karol rozwiązał parlament. Sesja tego parlamentu trwała nieco ponad trzy tygodnie, stąd jego nazwa „krótki”. Na tym tle w Londynie doszło do rozruchów ludowych, posypały się represje, przeprowadzono aresztowania. Tymczasem Leslie złamał rozejm w Berwick i wkroczył na czele swych wojsk do północnych hrabstw Anglii (sierpień 1640). Zgodził się wprawdzie na zawieszenie broni, ale groźba z tej strony stale narastała. Karol zdecydował się na ponowne zwołanie parlamentu (7 listopad 1640), co oznaczało początek rewolucji, bo parlament ten od razu znalazł się w stanie wojny z rządem. Do Izby Gmin weszli prawie ci sami ludzie, których wybrano do „krótkiego parlamentu”. Na czele opozycji purytańskiej stanął John Pym. Na czoło swych zadań wysunął nowy parlament, zwany później „długim”, sprawę rozprawienia się ze znienawidzonymi doradcami królewskimi, przede wszystkim ze Straffordem. Pym skazał na śmierć Strafforda, na mocy starego prawa z czasów Tudorów, które mówiło, że parlament może skazać kogoś na śmierć na podstawie ogólnego oskarżenia bez potrzeby przedstawienia dostatecznego dowodu winy. 12 maja 1641 r. wykonano wyrok. W więzieniu znalazł się również drugi współpracownik króla, arcybiskup Laud. Zniesiono sądy królewskie Star Chamber i Hig Commission, wszystkie podatki nałożone i pobierane bez zgody parlamentu uznano za nielegalne, a król stracił prawo do rozwiązywania parlamentu bez zgody tegoż parlamentu. Tymczasem w parlamencie angielskim następowały pierwsze rozdźwięki. Zarysowywała się coraz bardziej działalność najradykalniejszej grupy purytańskiej, w której czołowe miejsce zaczął zdobywać sobie Oliver Cromwell. Pochodził on ze średnioszlacheckiej purytańskiej rodziny. W długim parlamencie Cromwell zyskiwał co raz więcej zwolenników. Żądał m.in. zniesienia episkopatu w Anglii, a więc zreformowania Kościoła Anglikańskiego w duchu kalwińsko-purytańskim. Zwalczał wszelkie przekroczenia prawa ze strony rządu. Gdy stosunki między opozycją purytańską a monarchią uległy dalszemu pogorszeniu, Pym, Cromwell i jego cioteczny brat Hempden ułożyli tzw. Wielkie Napomnienie, skierowane pod adresem króla, gdzie wytknęli mu wszystki przekroczenia, jakich się dopuścił przeciwko prawu od momentu swego wstąpienia na tron. Posili go również, by pozbawił biskupów prawa głosu w parlamencie, żądali wolności dla purytanów i zniesienia papizmu.
Wybuch wojny domowej (1642)- Karol I zdecydował się na złamanie prawa, wydając nakaz aresztowania pięciu najwybitniejszych przedstawicieli opozycji, członków Izby Gmin (3 styczeń 1642). Byli to Hempden, Pym, Haselrig, Holles i Strode. Przywódcy opozycji zostali jednak ostrzeżeni przez lady Carlisle, blisko związaną z Pymem. 4 styczni król wkroczył do parlamentu, jednak nie zastał opozycjonistów. Zbiegowie znaleźli schronienie wśród kupców londyńskiej City. W tym samym czasie doszło do rozruchów w Londynie, które przekonały króla, że City i lud stolicy są przeciw niemu. 10 stycznia Karol uszedł z Londynu, a 22 sierpnia tego roku (1642), na zamku Nottingham wypowiedział wojnę parlamentowi. Wojna domowa w Anglii rozpoczęła się. Kraj rozpadł się na dwa obozy: zwolenników króla i zwolenników parlamentu. Karol I znalazł oparcie przede wszystkim wśród arystokracji, parów Anglii i starej feudalnej szlachty, oraz we władcach episkopatu anglikańskiego, większości duchowieństwa i katolikach. W obozie królewskim znaleźli się także niemal wszyscy intelektualiści. Po stronie parlamentu stanęła przede wszystkim gentry, oraz yeomeni, dzierżawcy gruntów. Poparli go również kupcy, handlarze, rzemieślnicy. Zwolenników króla nazywano kawalerami (cavaliers), z zwolenników parlamentu nazywano okrągłymi głowami (roundheads). 23 października 1642 r. doszło do pierwszej bitwy, u podnóża gór Edgehill, gdzie kawaleria królewska pod dowództwem siostrzeńca Karola, ks. Ruperta Palatyńskiego, zadała poważny cios wojskom parlamentu. Od końca 1642 r. i przez cały rok 1643 wojska królewskie odnosiły sukcesy, zdobywając m.in. Oksford, Bristol, całą południowo-zachodnią Anglię, a na północy znaczną część hrabstw York i Lancaster. Pierwszym poważniejszym sukcesem parlamentu była obrona Gloucester (lato 1543), za nim przyszedł wkrótce drugi- rewolucję angielską poparli Szkoci, których wojska wkroczyły do Anglii w 1644 r. Natomiast poparcia rojalistom (zwolennicy króla) udzielili powstańcy irlandzcy. Ale decydującym przełomem w historii rewolucji miało być stworzenie Armii Nowego Wzoru. Od początku 1643 r. nad zorganizowaniem armii parlamentu pracował Oliver Cromwell. Stworzył on nową armię tzw. Asocjacji Wschodniej, tj. hrabstw wschodnich. Z tej pracy Cromwella zaczęły się wyłaniać pierwsze oddziały Armii Nowego Wzoru. Najsilniejszą bronią tej armii był demokratyzm, fanatyzm religijny i ogromne zdyscyplinowanie. Dzięki kawalerzystom Cromwella połączone armie parlamentu i szkocka odniosły zwycięstwo w wielkiej bitwie pod Marston Moor (2 lipiec 1644). Po tej bitwie Cromwell i jego jazda zyskali zaszczytną nazwę „żelaznobokich”. 14 czerwca 1645 r. doszło do kolejnej bitwy, tym razem pod Naseby. Triumfatorem znowu był Cromwell, który przyczynił się tym do decydującej klęski Karola I. 3 czerwca 1647 r. król dostał się w ręce Cromwella. Karol I w ten sposób przeszedł z rąk prezbiterianów, w ręce grupy independentów. Prezbiterianie uważali, że cele rewolucji zostały osiągnięte, gdyż ukrócono absolutyzm królewski i zreformowano Kościół Anglikański. Independenci głosili natomiast konieczność dalszej walki rewolucyjnej. 6 września 1647 r. armia Cromwella zajęła po raz pierwszy Londyn, a część prezbiterianów ratowała się ucieczką. Tymczasem w kraju wzrastały nastroje rojalistyczne, ze względu na pogorszenie się warunków bytowych ludności. W lutym 1648 r. wybuchła druga wojna domowa, która jest określana jako rojalistyczna rewolta. Oliver Cromwell stałe się teraz pierwszą osobą w Anglii. Wspólnie ze swym formalnym dowódcą Thomasem Fairfaxem, każdy z nich w innym rejonie, rozpoczął walkę z rojalistami i sprzymierzonymi z nimi w tym czasie Szkotami. 17 sierpnia 1648 r. Cromwell pokonał armię angielsko-szkocką pod Preston, a na początku października wkroczył do Edynburga. Całkowite zwycięstwo obozu rewolucji w drugiej wojnie domowej było możliwe dzięki temu, że independenci potrafili na czas jej trwania dojść do porozumienia z levellerami (lewe skrzydło obozu independentów) i wspólnie z nimi wystąpić przeciw rojalistom i prezbiterianom.
Anglia republiką (1649)- w grudniu 1648 r. zwycięska armia independentów przeprowadziła w parlamencie czystkę, od nazwiska pułkownika, który ją wykonał, zwana „czystką Pride'a”. 47prezbiterianów aresztowano, 96 wypędzono z Izby Gmin, pozostawiając w niej tylko 50 osób sprzyjających armii. Ten okrojony parlament nazywany był „kadłubowym”. 1 stycznia 1649 r. kadłubowy parlament uznał króla Karola I winnym wszystkich nieszczęść, które spadły na Anglię i postanowił oddać sprawę specjalnemu trybunałowi. Trybunał ten wydał wyrok śmierci na króla. Karol I został ścięty 30 stycznia 1649 r. Po tym wydarzeniu wiele państw nie tylko potępiło stracenie króla, ale i zerwało stosunki z Anglią. W marcu 1649 r. parlament kadłubowy uchwalił dwie ustawy na mocy których zniesiono w Anglii monarchię i Izbę Lordów, zaś 19 maja tego samego roku ogłoszono Anglię republiką. Najwyższą władzę powierzono Radzie Państwa, złożonej z 41 członków.
Protektorat- w 1653 r. Cromwell, pod wpływem ziemiaństwa i armii, rozpędził parlament kadłubowy i przyjął z rąk generałów i części burżuazji tytuły lorda-protektora i przewodniczącego Rady Stanu, które dawały mu pozycję niekoronowanej głowy państwa. Anglia z republiki przekształciła się w protektorat, który był dyktaturą wojskową. Do pomocy dodano Cromwellowi nowy parlament, tzw. mały, składający się z 460 deputowanych (400 z Anglii i po 30 ze Szkocji i Irlandii). Cromwell szybko jednak popadł w zatarg z tym przedstawicielstwem i rozwiązał je. W 1656 r. Cromwell zwołał znowu parlament, który zaproponował mu koronę królewską. Propozycję tę jednak odrzucił. W okresie protektoratu Cromwell wykazywał w swych rządach coraz wyraźniejsze tendencje do wprowadzenia w życie tolerancji religijnej i do opierania się na współpracy z parlamentem np. powołanie ponownie do życia Izby Lordów.
Restauracja Stuartów- po śmierci Cromwella (3 wrzesień 1659 w Londynie), następcą został jego syn Ryszard. Jednak po kilkumiesięcznym, nieudolnym sprawowaniu rządów, został zmuszony do ustąpienia. Wkrótce wybrano nowy parlament, który doprowadził do restauracji monarchii stuartowskiej, powołując na tron Karola II (1660 r.). Symbolem końca rewolucji miał być trup Olivera Cromwella, wywleczony z grobu w opactwie westminsterskim i powieszony publicznie na szubienicy.