PRZEMOC I JEJ RODZAJE.
W edukacji szkolnej wyróżnia się pewne typy i postacie przemocy. Przemoc bezpośrednia, czyli osobista, jest „odczuwana przez podmiot jako czynność użycia przeważającej siły fizycznej, bądź jako opresja psychiczna, czy jako stan zależności realizacji elementarnych potrzeb i interesów od podporządkowania się innemu podmiotowi indywidualnemu, zbiorowemu lub pośredniczonemu przez organizację”. Przemoc jest też rozumiana jako użycie siły połączone z zamachem na społecznie akceptowane dobro, którego pozbawienie budzi u ucznia poczucie krzywdy i niesprawiedliwości.
Typowym dla szkoły rodzajem przemocy jest przemoc psychiczna, która polega na narzuceniu sytuacji braku wyboru, uzależnieniu zaspokojenia pewnych potrzeb od spełnienia żądań nauczyciela, podporządkowaniu się jego wymaganiom. Przemoc taka bywa osiągana emocjonalnie, ekspresyjnie( przez bezpośrednie użycie siły czy też dominacji psychicznej) lub racjonalnie( przez narzucenie swoich poglądów).
Przemoc rówieśnicza w szkole jest określana terminem znęcanie( ang. bullying). Znęcanie się to zamierzone psychiczne oraz społeczne i materialne krzywdzenie innych przez bicie, groźby, ośmieszanie i zastraszanie. Istnieje pięć charakterystycznych cech tego zachowania:
Fizyczny, werbalny lub psychologiczny atak na osobę;
Nierównowaga siły pomiędzy atakującym a jego ofiarą;
Bezpodstawne nękanie;
Powtarzalność presji;
Wyraźny zamiar spowodowania strachu albo krzywdy ofiary.
Oprócz jawnych form przemocy istnieją także dwa typy przemocy ukrytej i jest to przemoc symboliczna i przemoc strukturalna. Ten pierwszy typ to przekaz wzorców zachowań, symboli i znaków zastanej kultury z narzuceniem ich znaczeń i interpretacji. Natomiast przez przemoc strukturalną rozumie się zastaną przez jednostkę determinację i moc istniejących struktur ekonomicznych, politycznych, społecznych i kulturowych.
Przemoc szkolna bywa również definiowana w kategoriach mierzalnych wskaźników przemocy takich jak:
Wskaźnik przestępczości: haracze, kradzieże, pobicia, zniewaga, rasizm;
Wskaźnik „klimatu w szkole”: stosunki uczeń-uczeń, uczeń- nauczyciel, nauczyciel- rodzic;
Wskaźnik braku bezpieczeństwa: przemoc i agresja.
Wyniki badań naukowych ukazują, iż dla połowy zbiorowości uczniowskiej szkoła jest źródłem negatywnych przeżyć, bo w traktowaniu wychowanków dominuje naruszenie godności połączone z agresją fizyczną oraz słowną, występuje presja dydaktyczna, przejawia się też władza i brak kwalifikacji nauczycieli. Dlatego wnioskuje się, iż opresywność szkoły ma charakter strukturalny. Przemoc i agresja przeniknęły do codziennego życia. Są one obecne w środowisku rodzinnym, zakładach pracy, w szkołach, placówkach opiekuńczo-wychowawczych, resocjalizacyjnych. Ma ona miejsce na terenie szkół podstawowych, gimnazjalnych a także średnich. Jednak najczęściej ma ona miejsce w okresie dorastania. Agresja u małych dzieci ma charakter spontaniczny i globalnym jest z reguły pozbawiona intencji wyrządzenia komuś krzywdy to wśród dorastających dzieci ma przebiega ona ze świadomością negatywnych skutków własnych zachowań i naganności czynu.
PRZEMOC W SZKOŁACH JAKO WSPÓŁCZESNY PROBLEM SYSTEMU EDUKACYJNEGO
Kwestię problemu przemocy w szkołach można zaliczyć do jednego z paradoksów współczesnej szkoły. Szkoły, która odwołuje się do humanizmu, demokracji, praw ucznia, Karty Dziecka, do pedagogiki zdrowia oraz wartości religijnych z jednej strony a z drugiej strony jest ona równocześnie miejscem zachowań negatywnych, które mocno bulwersują społeczeństwo. Przemoc rówieśnicza w szkole występowała od zawsze, była częścią rytuału, formą odreagowania na przemoc fizyczną i psychiczną nauczycieli wobec uczniów. Natomiast przemoc uczniów wobec nauczycieli przybierała, co najwyżej formę złośliwych żartów, gdyż nauczyciel stanowił sacrum, fizycznie nauczyciel był nietykalny.
W szkołach coraz częściej dochodzi do bezkarnego popełniania przestępstw. Kradzieże, pobicia, rozboje i wymuszenia są coraz powszechniejszym zjawiskiem w naszych szkołach. Na terenie szkół kwitnie handel narkotykami a uczennice są werbowane do agencji towarzyskich. Coraz częściej szkoła staje się miejscem, w którym bez większych konsekwencji można się nikotyzować, narkotyzować lub alkoholizować. W czasie przerw toalety zamieniają się w palarnie oraz w pijalnie piwa. Młodzież przyznaje się do tego, że jej pierwszy kontakt z narkotykami lub z alkoholem miał miejsce w szkole lub był związany właśnie z nią (np. wycieczka szkolna, dyskoteka). Pomysłowość młodych ludzi nie z na granic w tworzeniu różnych dewiacyjnych sytuacji. Nierzadko młodzi przestępcy nie silą się nawet na okazanie żalu lub skruchy. O swoich czynach opowiadają bez większego napięcia i zażenowania.
Analizując wyniki badań nad zjawiskiem agresji i przemocy w szkole można zauważyć ż chłopcy częściej niż dziewczęta uciekają się do agresywnych zachowań, ale i one nie są wolne od tego typu zachowań. Do najczęściej odnotowanych zachowań należą: oszukiwanie nauczycieli, utrudnianie prowadzenia lekcji, a więc zachowanie szkodzące nauczycielowi. Nauczycielowi dalszej kolejności występują: obrażanie i wymyślanie innym uczniom, upijanie się, bazgranie po ścianach i ławkach, niszczenie rzeczy, umyślne potrącanie, bicie się z kolegami, rozpowszechnianie kłamstw, kupowanie rzeczy z kradzieży, umyślne przewracanie innych, używanie wulgarnych słów wobec nauczycieli, przymuszanie innych do robienia rzeczy, na które nie mają ochoty. Procent osób przyznających się do tego typy zachowań waha się między 8% a 45%. Chłopcy są częściej ofiarami agresji niż dziewczęta, młodsi uczniowie częściej niż starsi podlegają agresji psychicznej i fizycznej.
„KLIMAT SZKOŁY”-stosunki panujące w szkołach
Stosunek uczeń-uczeń.
Nie jest żadną nowością, że niektóre dzieci krzywdzą swoich rówieśników, że są uczniowie doznający dużego cierpienia właśnie w szkołach. Agresywne zachowanie mają miejsce na przerwach, przed lub po zajęciach lekcyjnych. Ma wtedy miejsce wymuszanie dawania pieniędzy lub kanapek. Bicie słabszych, stosowanie przezwisk, głośne negatywne uwagi na temat rodziców niektórych dzieci, zabawianie się wymyślnymi torturami, poniżanie kolegów to jedne z aktów przemocy stosownych najczęściej w społeczności uczniowskiej. Krzywda dzieciom, ze strony rówieśników, uczniów starszych dzieje się, z co najmniej dwóch powodów. Pierwszym z nich jest to, że nie wszyscy nauczyciele dostatecznie solidnie tratują swoje obowiązki na dyżurach. Sądzą, że w przydzielonym im rewirze wystarczy być, spacerować w najbardziej widocznym miejscu. Jednak poza głównymi miejscami widocznymi przez pedagoga pozostają również inne miejsca: toalety, szatnie. Szczególnie w takich miejscach najczęściej dochodzi do okrutnych scen a oprawcy doskonale wiedzą, że tam wychowawcy pełniący dyżur nie zaglądają. Drugim powodem jest to, iż każdy dyrektor doskonale zdaje sobie sprawę z tego, że z bezpieczeństwem dzieci często nie jest dobrze. Jednakże brak hospitacji dyżurów nauczycielskich oraz brak dokładnego egzekwowania sprawiają, że w szkołach podczas przerw dochodzi do aktów brutalizmu wśród uczniów. Uczniów całą pewnością bezpieczeństwo uczniów w dużej mierze zależy od szefa placówki.
Stosunek nauczyciel-uczeń.
Przemoc niekiedy jest również stosowana przez nauczycieli. Korzystają ze swojej przewagi wiekowej, doświadczeniowej, wynikającej z posiadania bogatszej wiedzy. Poniżać dziecko można w sposób prawie nieograniczony. Na przykład przez wyjątkowo częste odpyty6wanie, przez odwoływanie się do materiału programowego dawno realizowanego, przez szydzenie, okazywanie wyniosłości, nieuwzględnienie wrodzonej słabości dziecka np. wady wzroku. A niekiedy zdarza się również przemoc fizyczna.
Nauczyciel wobec ucznia jest z reguły potęgą. Może on podopiecznemu dokuczyć, obrzydzić świat jak również może być zwiastunem radości i szczęścia. Zdarza się, że upór nauczyciela decyduje o odwróceniu losu młodego człowieka, o zmarnowaniu talentu. Rzecz jest trudna do eliminowania jak również do wykrycia.
Stosunek nauczyciel-rodzic.
Niektórzy pedagodzy pozwalają sobie wobec rodziców na zbyt wiele. Widać to na zebraniach-wywiadówkach, odczuwalne jest podczas indywidualnych obustronnych spotkań. Traktowanie rodziców dziecka niczym smarkacza w przypadku niektórych nauczycieli jest niczym nadzwyczajnym. Dlatego też niektórzy rodzice unikają kontaktu z takim nauczycielem gdyż nie życzą sobie podobnego traktowania w stosunku do własnej osoby.
ŹRÓDŁA PRZEMOCY WŚRÓD UCZNIÓW.
Z całą pewnością źródeł jest bardzo wiele i są różnorodne. Nie mały wpływ na jej wzrost wywarła transformacja ustrojowa w naszym kraju i wynikające z niej epatowanie młodzieży „bogactwem i przepychem” Zachodu. Burzliwe przemiany społeczno-ekonomiczne, zamęt polityczny, nieczytelność ideologiczna, niespełnienie deklaracji często zmieniających się rządów spowodowało, że młodzi ludzie znaleźli się na rozdrożu. Nastąpiła również zmiana w relacjach rodzic-dziecko. Dzisiejsi rodzice dążą do zbytniej nowoczesności, rozumiejąc ją jako obdarzenie sowich pociech prawami typowymi dla świata dorosłych. Pozwalają im szybciej dorosnąć, mimo, iż ich psychika i oczekiwania są lub przynajmniej powinny być jeszcze w fazie strukturyzacji. Pozwalają im na zbyt wiele, gdyż z jednej strony goniąc za pieniądzem nie mają czasu na długa szczera rozmowę a z drugiej pomni własnej młodości, najczęściej opartej na zakazach i nakazach, rzutują własne niespełnienia na swoje dzieci. Rozwojowi tej niekorzystnej tendencji zbytniego przyśpieszenia rozwojowego młodzieży sprzyja fakt, że w pewnym stopniu stałą się ona autorytetem dla własnych rodziców kosztem utraty przez nich pozycji wychowawczej. Dzieci w dzisiejszych czasach potrafią więcej od swoich opiekunów, lepiej obsługują komputery,bardziej znają się na Internecie. Z reguły młodzi ludzie mają wyższe aspiracje niż ich rodzice, kiedy byli w ich wieku. Jest to sytuacja, w której to dzieci stają się przewodnikami i nauczycielami własnych rodziców. Nierzadko zdarza się właśnie tak, że rodzice uczą się od nich.
Szukając źródeł przemocy musimy zwrócić uwagę na to, że wraz z przeobrażeniami ustrojowymi nastąpiła także przemiana w hierarchii wartości życiowych młodego pokolenia. Coraz więcej młodych ludzi stawia na pierwszym miejscu wartości materialne. Dla młodego pokolenia wiedza jest przepustką do krainy pieniądza. Przewartościowanie nastąpiło także w stylu agresywności. Inna jest ona u młodzieży wyrastającej na ulicy inna pozostawionym samym sobie a jeszcze inna wśród tych z tzw. dobrych domów. Różnica polega na posługiwaniu się narzędziami. Ci pierwsi użyją kija bejsbolowego lub noża a ludzie z tej drugiej grupy posłużą się oszustwem, hipokryzją oraz pseudoprzyjaźnią. Wśród współczesnej młodzieży można odnaleźć dwa style preferowanego zachowania: pierwszy dotyczy obojętności na życie, a drugi osiągania sukcesów za wszelką cenę. Coraz mniej młodych ludzi przejawia zainteresowania własnym rozwojem duchowym. Nie znajdują oni autorytetów wśród ludzi sztuki i nauki, rodziców lub nauczycieli coraz częściej takim autorytetem staje się idol filmowy, piłkarz lub piosenkarz. Stylem życia młodych ludzi rządzi teraz muzyka i mass media, które poprzez przekaz agresywnych w wymowie treści wyzwalają w młodych ludziach nieuzasadnioną agresję. Dzisiejsza młodzież mając do dyspozycji Internet bardziej niż kiedykolwiek utożsamia się ze światem, chce aktywnie uczestniczyć w nim. Jednak rzeczywistość jest taka że przy nawale komputerowych informacji zapomina się o kontaktach z żywymi ludźmi, brakuje bezpośrednich więzi międzyludzkich.
Dotychczasowe rozważania upoważniają do wysunięcia tezy że w dużej mierze to dorośli są odpowiedzialni za wzrost przemocy wśród młodzieży. Dostarczają jej negatywnych wzorców, ujawniając niepohamowanie emocjonalne oraz arogancję w stosunkach międzyludzkich. Międzyludzkich pokolenia na pokolenie rośnie przemoc strukturalna, za którą są odpowiedzialni właśnie dorośli. Młodzież jest traktowana instrumentalnie a nie podmiotowo, częściej się ją karze niż nagradza częściej wobec niej są stosowane środki przymusu a nie perswazji.
W szkołach wciąż przekłada się realizację programu nauczania nad potrzebami ucznia i jego socjalizację. Uczniowie aplikuję się nadmierna dawkę wiedzy, często rozbieżna z jego interesem i prawem do własnego rozwoju osobowości. Głos w ucznia w dyskusjach jest bardzo często pomijany i ignorowany i to w sprawach bardzo istotnych dla młodego pokolenia. Dlatego coraz więcej młodych ludzi szuka poparcia wśród rówieśników lub ucieka w uzależnienia bądź daje się zwerbować do sekt lub różnego rodzaju subkultur.
Większość powyższych zjawisk prowadzi w mniejszym lub większym stopniu do rozwoju przemocy wśród młodzieży, nie stwarza szkoła, ani też szkołą nie ma na nie wpływu. Nie jest też prawdą, że w szkołach nie dochodzi do rozwoju przemocy. Obowiązująca w niej selektywność, ocenianie, rywalizacja prowadzi do ciągłej presji a ta z kolei wyzwala w młodym człowieku obawy i lęk przed niepowodzeniami, który najłatwiej jest skompensować w postaci agresji.
PRZECIWDZIAŁANIE AGRESJI
Zależnie od przyjmowanych przesłanek teoretycznych dotyczących źródeł uwarunkowań przemocy wśród młodzieży oraz konkretnych oczekiwań społecznych opracowywane są programy skierowane przeciw przemocy, przybierające postać działań interwencyjnych profilaktycznych. Niektóre programy działają samodzielnie, inne w ramach szerszych modeli oddziaływań na młodzież z grupy ryzyka. Na szczególną uwagę wśród nich zasługują:
Model edukacji humanistycznej, zakładający prawidłowy rozwój osobowości, a szczególnie tych zmiennych, które mogą wpłynąć na pojawianie się zachowań dewiacyjnych: dotyczy to poczucia własnej wartości, umiejętności wyrażania uczuć, radzenia sobie ze stresem;
Model edukacji społecznej, kształtujący umiejętności przeciwstawienia się presji społecznej skłaniającej do zachowań szkodliwych;
Model edukacji w zakresie umiejętności życiowych, kształtujący umiejętności umożliwiające zaspakajanie potrzeb psychicznych bez uciekania do zachowań dewiacyjnych;
Model alternatywnych form, kształtujący umiejętności aktywnego spędzania czasu wolnego w sposób konstruktywny a nie destrukcyjny;
Model promocji zdrowia, umożliwiający zapewnienie dobrego samopoczucia we wszystkich sferach życia indywidualnego oraz zbiorowego, propagowanie zdrowego stylu życia.
Kolejnym sposobem jest mediacja socjobiologiczna. Polega ona na badaniu różnic występujących między ludźmi, tak, aby projekt walki z problemami uwzględniał rozbieżności, z którymi mimo wszystko należy się pogodzić. Mediacja ukazuje wówczas pozory jednomyślności grupy, świadomie dążąc do przedstawienia kilku racji. Konsekwentnie wyszukuje poglądy, precyzuje poszczególne punkty widzenia. Mediacja odbywająca się w klimacie poczucia bezpieczeństwa dąży do ukazania członkom grup różnic między nimi, różnorodnych zapatrywań na problematykę przemocy i sensu podejmowanych działań.
PODSUMOWANIE
W społeczeństwie, mediach, mediach nawet literaturze nagromadziło się sporo nie rozwiązanych czy nie podjętych nawet jeszcze kwestii. Szkołą jest miejscem kumulacji towarzyszących temu rozterek, niepewności i niewiedzy. Sama też generuje określone napięcia i konflikty. Współczesna szkoła, powinna, zatem oparciu o nowe cele nauczania przygotować uczniów do rzeczywistości społecznej. Przemoc i agresja są także silnie powiązane ze stresem wywołanym licznymi ograniczeniami natury biologicznej, poznawczej, społecznej, moralnej. Młodzi ludzie, którzy ciągle ze sobą rywalizują czują się w pewnych sytuacjach zagrożeni i stad rodzi się bunt, który ujawnia się w postaci agresywnych zachowań wobec rówieśników także nauczycieli.
Bibliografia:
Niebieska Linia 4/27/2003
Nowa Szkoła 10/1998
Nowa Szkoła 1/2000
Kwartalnik pedagogiczny nr 3/ 2003
L. Pytka „ Niewydarzeni, sfrustrowani, agresywni.. Przemoc dzieci i młodzieży”
Z. Kwieciński, Socjopatologia edukacji, Mazurska Wszechnica Nauczycielska, 1995
K. Ostrowska Niebieska Linia 4/27/2003, „Agresja i przemoc w polskiej szkole-diagnoza zjawiska”
S. Turowski „Oblicza przemocy w szkole”, Wychowanie na co dzień
5