Rynek jako mechanizm regulacji

Rynek - miejsce, w którym dokonuje się transakcji kupna - sprzedaży, podsystem w systemie gospodarki narodowej, która sprawia, że gospodarka nie popada w anarchię. Działa na zasadzie procesów, wytwarza się tyle dóbr, ile są w stanie nabyć konsumenci i takie dobra, na które jest zapotrzebowanie. Jest to najskuteczniejszy mechanizm regulacji w skali systemu gospodarek narodowych.

Ekonomia odpowiada na pytanie jak człowiek sobie radzi (lub powinien radzić) z rzadkością dóbr, czyli niedoborem dóbr w stosunku do potrzeb. Rzadkość dóbr stanowi szczególną wartość w warunkach rynkowych, gdy dominuje zasada niewidzialnej ręki, to wówczas niedobór dóbr zostaje zastąpiony przez niedobór pieniądza.

Mechanizm rynku doprowadził do ogromnych zmian w strukturach gospodarek narodowych, np. zmiany w strukturze podmiotowej współczesnej gospodarki.

We współczesnych systemach ekonomicznych można wskazać na 3 bardzo istotne podmioty. W każdej gospodarce narodowej są to:

1. gospodarstwa domowe,

2. przedsiębiorstwa

3. państwo.

Ad.a. Współczesne gospodarstwa domowe różnią się istotnie od dawnych. Obecne nie spełniają dwóch istotnych ról: produkcji (jako pozyskiwanie dóbr) i dystrybucji. Funkcja produkcji została przejęta przez przedsiębiorstwa, natomiast funkcja dystrybucji przybiera obecnie charakter wymiany towarowo pieniężnej, spełniana przez przedsiębiorstwa handlowe. We współczesnych gosp. domowych pozostała nadal funkcja konsumpcyjna. Oprócz tego, że jest to funkcja końcowa, jest to również funkcja quasi - produkcyjna. Poprzez konsumpcję następuję odtworzenie zdolności ludzi do pracy. Zakres konsumpcji ma znaczny wpływ na odtwarzanie (reprodukcję) pracy. Im konsumpcja jest większa, to zdolność do pracy też jest większa.

Można powiedzieć, że poprzez konsumpcję gosp. domowe mają swój udział w procesie produkcji. Ma to różne aspekty obok reprodukcji czynnika pracy:

• spełniają rolę weryfikatorów przydatności produktów,

• pomimo, że nie biorą bezpośrednio udziału w procesie produkcji, to są poprzez swoich członków dysponentami czynników produkcji,

• określają podaż pracy,

• posiadają kapitał i ziemię; zgromadzony przez gosp. domowe kapitał stanowi ich oszczędności, czyli nie skonsumowaną, zgromadzoną część wcześniejszych dochodów gosp. domowych. Udostępniają one kapitał za odpowiednim wynagrodzeniem, który może przybierać formę procentu (jeżeli jest pożyczany), dywidendę (jeżeli jest angażowany w przedsiębiorstwo będące spółką akcyjną, w której mają udziały członkowskie), zysk jeżeli podejmują się prowadzenia własnego przedsiębiorstwa,

• z tytułu dysponowania ziemią gospodarstwa domowe otrzymują bądź rentę gruntową, bądź też czynsz dzierżawny.

Gospod. domowe nadal mają wiodącą rolę (mimo utraty niektórych funkcji na rzecz przedsiębiorstw).

Ad. b. Przedsiębiorstwa są podmiotami życia gospodarczego zajmującymi się produkcją i dystrybucją. Proces produkcji (czy świadczenia usług) polega na tym, że przedsiębiorstwa łączą czynniki produkcji za pomocą metod określanych mianem technologii. Powstają wówczas nowe wartości użytkowe, o określonych cechach i walorach użytkowych.

Współczesne przedsiębiorstwa są podmiotami, które charakteryzuje odrębność ekonomiczna oraz osobowość prawna. Odrębność ekonomiczna oznacza, że przedsiębiorstwo prowadzi działalność na własny rachunek, własny koszt i własne ryzyko. Pokrywa swoje wydatki ze swoich przychodów. Przedsiębiorstwo, które nie ma takiej zdolności przestaje istnieć. Osobowość prawna oznacza, że przedsiębiorstwo jest podmiotem prawa i jako takie może wchodzić w relacje uznane przez prawo z innymi podmiotami. Posiadanie osobowości prawnej pozwala przede wszystkim na zawieranie transakcji handlowych.

Współczesne przedsiębiorstwa mają różną strukturę i wielkość; mogą być:

• jednoosobowe;

• spółkami różnego rodzaju;

• przedsiębiorstwami państwowymi,

• przedsiębiorstwami będącymi spółdzielniami.

Schemat zależności i kooperacji między przedsiębiorstwami, a gospodarstwami domowymi (schemat ruchu okrężnego w gospodarce - przemieszczanie dóbr i usług oraz przemieszczanie

Ad. c. Państwo w gospodarce rynkowej. Państwo to podmiot, który z historycznego punktu widzenia charakteryzuje się różną rolą w gospodarce rynkowej:

• w pierwszej fazie państwo spełniało rolę protekcyjną (chroniło, popierało rozwój pierwszych fabryk i przedsiębiorstw, ochrona przed konkurencją z zagranicy - gł. protekcjonizm celny); również udzielało kredytów, przyznawało koncesje, ograniczało podatki;

• gry protekcjonizm zaczął przeszkadzać państwo wycofuje się z ingerencji w gospodarkę; ze względu na rolę państwa określa się tę fazę mianem leseferyzmu albo wolnej konkurencji. W tej fazie przedsiębiorstwa pozostawione były same sobie, każdy z każdym konkuruje. Konkurencja doprowadziła do rozwoju technologii w związku z chęcią obniżki kosztów produkcji. Faza ta przyspieszyła rozwój produkcji, opłacalna stała się tylko produkcja na dużą skalę; doprowadziło to do powstania coraz większych przedsiębiorstw, które eliminowały mniejsze i zajmowały ich miejsce na rynku. Doprowadziło to do powstania monopoli.

• monopole nabierają szczególnego znaczenia w XX w., ponieważ wskutek monopolizacji rynku pojawiają się coraz groźniejsze kryzysy nadprodukcji. Od tego czasu można mówić o nowej roli państwa w gospodarce- faza interwencjonizmu (początek Roosvelt - new deal - nowy ład). Głównie jest to interwencjonizm antykryzysowy. We współczesnych gospodarkach pojawił się również interwencjonizm redystrybucyjny, ponieważ mechanizm rynkowy doprowadził do wielkich dysproporcji płac w społeczeństwie; np. państwa dobrobytu (np. Skandynawia).

Główne źródło dochodów państwa to podatki (ok. 80%). Są one płacone zarówno przez gospodarstwa domowe (głównie bezpośrednie (od dochodów) i pośrednie (podatki od zakupów - VAT oraz akcyzowy)), jak i przez przedsiębiorstwa (które płacą gł. podatki dochodowe). Podatki pośrednie są odprowadzane prze przedsiębiorstwo, ale tak naprawdę to konsument płaci VAT czy akcyzę.

Klasyfikacja struktur rynku (teoretyczna i wyidealizowana):

• rynek doskonale konkurencyjny,

• konkurencja niedoskonała.

Formy konkurencji rynkowej:

Konkurencja doskonała: nigdy nie występowała na rynku, najbliżej niej była faza leseferyzmu). To stan, w którym zarówno po stronie popytu jak i podaży jest bardzo dużo podmiotów, ale żaden z nich nie ma znaczącego wpływu na przebieg procesów gospodarczych. Podstawowym motywem konkurencji jest konkurencja cenowa, która wymusza stosowanie efektywnych technologii produkcji. Dla jednostki rynek to niewidzialna ręka, mechanizm samodostosowawczy. Sprzedawcy przymuszeni są do działań konkurencyjnych, bo konkurują o dobro najrzadsze - pieniądze.

Konkurencja wolnorynkowa - zdobywanie nabywców na towary głównie poprzez obniżanie cen, co za tym idzie obniżanie kosztów produkcji. Przymus efektywnego wykorzystywania czynników produkcji powstaje więc i jest głównym atrybutem doskonałości konkurencji wolnorynkowej. W 2 poł. XVIII i XIX w. panował rynek wolnokonkurencyjny (państwo nie ingerowało w gospodarkę). Przedsiębiorstwa rozrastały się, następowała koncentracja produkcji, tak więc i kapitału. Duże przedsiębiorstwa zaczęły zmieniać sposób funkcjonowania rynku swoją siłą i dużym potencjałem (mogły bowiem administrować rynek). Wiąże się to z monopolizacją rynku i w ogóle gospodarki, która znajduje swe odzwierciedlenie w modelu konkurencji niedoskonałej.

konkurencja niedoskonała - nie jest cenowa, opiera się na reklamie i promocji sprzedaży. Główną rolę odgrywa tzw. dywersyfikacja produkcji, czyli zróżnicowanie struktury asortymentowej wytwarzanych produktów. jest coraz więcej odmian tych samych lub podobnych produktów i coraz pełniej są zaspokajane życzenia nawet drobnych nabywców. Dokonuje się ekspansja na rynek. Producenci wchodzą na wszystkie wolne segmenty rynku i zdobywają coraz więcej nabywców. Przymus efektywnego wykorzystania czynników produkcji jest osłabiony. Sprzedają więc drożej i produkują mniej. Monopoliści pojawili się w latach 70. XX w. Nowe zjawiska slumflacja (gdy gospodarka wchodzi w fazę kryzysu, tzw. inflacja skokowa) i stagflacja (następny etap, oznacza inflację w okresie kryzysu, wzrost poziomu cen rynkowych i spadek siły nabywczej pieniądza). Do lat 70. nie było procesów inflacyjnych (nadmiar podaży w stosunku do popytu) i pojawiał się spadek cen - deflacja. A od 1974r. już inflacja w okresie kryzysu i zjawisko to zaczęło się nasilać. Wzrost rozwoju administrowania rynkiem przez monopole, które zdecydowanie ograniczają produkcję i podnoszą ceny. Państwo wypłaca wyd. interwencyjne aby zwiększyć popyt, a nie przynosić ze sobą wzrostu podaży. Monopole starają się przechwycić część wydatków interwencyjnych państwa.

Monopole na rynku czynnika pracy - związki zawodowe dysponujące dużą siłą, świetnie zorganizowane mogą działać na rzecz zwiększenia ceny czynników pracy - wzrost płac. Wzrost płac dla monopoli oznacza wzrost kosztów produkcji i wzrost cen - nowe żądania związków zawodowych i koło się zamyka - tak nakręcany jest proces inflacji.

Monopolizacja gospodarki wiąże się z rozwojem techniki i technologii produkcji, który zwiększył możliwości produkcyjne, masową koncentrację produkcji.

Monopolizacja w gospodarce może mieć różne nasilenie (stopień monopolu). Są 3 stadia rozwojowe: konkurencja monopolistyczna, oligopol i monopol pełny.

Konkurencja monopolistyczna - 1. stadium. Na rynku jest jeszcze wiele przedsiębiorstw sprzedających produkty, ale są to już przedsiębiorstwa zdobywające coraz pełniejszą rynkową tożsamość; są już identyfikowane przez nabywców, zaczynają mieć (markowi) widoczny wpływ na rynek, choć stosunkowo nieduży. Występuje nadal konkurencja cenowa i pewne symptomy niecenowej.

Oligopol - 2. stadium. Zdominowanie rynku przez kilka przedsiębiorstw, które opanowały dany segment (obszar rynku). Stadium początkowe - oligopol nieustabilizowany (trwa ostra walka o podział rynku, konkurencja pozacenowa, ale też cenowa); rozwinięte - oligopol ustabilizowany (ustabilizowanie, w którym ukształtowany jest podział rynku, zanika konkurencja cenowa, pozostaje tylko pozacenowa).

Duopol - szczególny wariant struktury oligopolistycznej - zdominowanie rynku przez 2 przedsiębiorstwa, które podzieliły między sobą rynek.

Monopol pełny - 3.stadium. Na rynku jest tylko jeden sprzedawca produktów danego rodzaju. Z reguły występuje monopol naturalny (przedsiębiorstwo jest pierwszym i zarazem jedynym producentem danego produktu. Powstaje w następstwie praktycznego wykorzystania projektu nowego wyrobu), bądź monopol koncesjonowany (gdy państwo udziela koncesji na daną działalność na danym obszarze jednemu przedsiębiorstwu. Monopol jest wtedy kontrolowany - np. przez ustalenie ceny maksymalnej).

Konkurencja niedoskonała naturalnie dąży do oligopolu, poprzez procesy koncentracji i rozpad monopol pełny.

Formy monopolizacji rynku

Proces monopolizacji jest p. historycznym. Pierwsze monopole stanowiły reakcje przedsiębiorstwa na kryzysy nadprodukcji. Opierały się na dobrowolnych porozumieniach między przedsiębiorstwami. Konkurencję na czas kryzysu ograniczono lub całkiem zniesiono. Umowy te były nietrwałe - poole i ringi, rozpadały się po nastaniu lepszej koniunktury.

Pierwszą trwałą formą porozumienia monopolistycznego - umową spisaną - był kartel. Jego przedmiotem pozostawały kwestie wspólnej polityki, dzieliły rynek zbytu między siebie, zakładały prowadzenie wspólnej polityki cenowej.

Następnie umowy kartelowe przekształciły się w syndykaty. W kartelu rynek był podzielony, indywidualna sprzedaż. W syndykacie jest centralne biuro sprzedaży, nie tylko podział rynku zbytu, ale wspólna sprzedaż.

Wszystkie te 4 formy to monopole niższego rzędu. Wspólną ich cechą jest to, ze przedsiębiorstwa zachowują nadal swoją odrębność ekonomiczną i osobowość prawną. Na zewnątrz są więc samodzielnymi podmiotami, które działają na własne ryzyko i dla prawa są podmiotami oddzielnymi. Powstanie monopoli wyższego rzędu omijało zakaz umowy przedsiębiorstw (w niektórych krajach istnieje ten zakaz - prawo antymonopolowe). Samodzielne do tej pory przedsiębiorstwa łączą się w jedno. Już nie ma umowy - jest fuzja (połączenie). Może być dobrowolna lub przymusowa (bankructwo wykupienie). Dotychczasowi właściciele stają się udziałowcami nowego przedsiębiorstwa.

Łączenie przedsiębiorstw na zasadzie powiązań poziomych - ten sam lub podobny asortyment produktów, np. trust - zjednoczenie przedsiębiorstw. Łączenie na zasadzie powiązań pionowych - w ich skład wchodziły przedsiębiorstwa realizujące kolejne fazy procesu produkcji (od wydobywania surowca do wytworzenia produktu finalnego, np. kopalnie huty stocznie. Typową formą monopoli powiązań pionowych rzędu jest koncern.

Rozwój gosp. rynkowej, postępująca koncentracja, rozwój produkcji masowej, spowodowały, że zaczęło wzrastać ryzyko. W przypadku przedsiębiorstw, które angażują ogromne kapitały, niepewność wpłynęła na zmniejszenie produkcji. Wypracowali nową formę monopoli - konglomerat (to wielkie przedsiębiorstwo działające na rynkach wielu krajów, skupiające w jeden organizm różne rodzaje działalności gospodarczej, które często niewiele lub nie mają ze sobą nic wspólnego. Mogą w niego wchodzić przedsiębiorstwa o zależności poziomej, pionowej lub bez żadnej (może więc zawierać huty, fabryki, a nawet przedsiębiorstwa turystyczne). Powoduje to rozproszenie ryzyka. Do Polski też docierają konglomeraty (np. Deawoo). jest to stos. dogodna forma organizacji. Koncern i konglomerat to główne formy organizacji monopolu wyższego rzędu.

Korporacja - określenie używane w stosunku do dużego monopolu. Wielkie przedsiębiorstwo działające na rynkach światowych.

Rozwój monopolu to element natury gospodarki rynkowej, głównie powodowany przyśpieszonym rozwojem technologii. Obecnie ten stan spowodowała koncentracja produkcji w dużych przedsiębiorstwach. Współczesna gospodarka jest już skazana na monopolizację. Stąd powstające w wielu krajach prawo antymonopolowe przeciwdziała tylko negatywnym skutkom, łagodzi destrukcyjny wpływ monopoli na funkcjonowanie rynkowego mechanizmu regulacji. Owa destrukcja przejawia się w administrowaniu, wpływaniu monopoli na ceny produktów sprzedawanych na rynku. Wraz z powstaniem monopoli zmieniła się struktura własnościowa przedsiębiorstw. W okresie wolnej konkurencji przedsiębiorstwa należały do jednej osoby lub rodziny, w miarę monopolizacji rozwijały się spółki.

Trzy rodzaje spółek odegrały zasadniczą rolę w przemianach i wyznaczają 3 kolejne etapy rozwoju.

1. Spółka jawna - kilku ludzi łączyło swoje kapitały i uruchamiało działalność gospodarczą, uczestnicy spółki byli znani, odpowiadali za działalność spółki całym swoim posiadanym majątkiem; taka spółka istnieje do dziś i oznacza przedsiębiorstwo niedużej skali.

2. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością - podobna do poprzedniej, jest też mało wspólników, którzy są znani, ale ponoszą odpowiedzialność tylko do ich wkładów w majątek spółki.

3. Spółka akcyjna - najwyższa forma spółki. Jej udziałowcy to akcjonariusze. Akcja to papier wartościowy potwierdzająca udział w majątku spółki i zapewniająca pewne uprawnienia:

• udział we współzarządzaniu,

• udział w wypracowanych zyskach,

• prawo do udziału w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, co stanowi najwyższe władze spółki. jest ono „parlamentem” spółki, tu podejmuje się zasadnicze decyzje dotyczące funkcjonowania, kierunku działania spółki, a więc czym się będzie zajmowała oraz sposób wykorzystania wypracowanego zysku (co na cele rozwojowe - zysk niepodzielny, a co do podziału między akcjonariuszy). Na zgromadzeniu wybiera się też członków rady nadzorczej - organu zarządzającego spółką między obradami walnego zgromadzenia. Prawo do udziału w walnym zgromadzeniu daje posiadanie odpowiedniej ilości akcji (w praktyce 20% już wystarczy - wynika to z dużego rozproszenia akcji). Akcjonariusz pozostaje zwykle anonimowy i odpowiada za działalność spółki do poziomu stanowiącego równowartość posiadanych akcji. Spółka akcyjna pozwoliła „wkręcić” w gospodarkę nawet drobne oszczędności, a więc przyśpieszyła proces monopolizacji gospodarki. Dywidenda -

Gosp. domowe

Przedsiębiorstwo

Państwo

ziemia, praca, kapitał (udostępnienie usług, ziemi, kapitału i pracy) (1)

w zamian przedsiębiorstwa udzielają zapłaty (za ziemię - rentę gruntową lub czynsz dzierżawny; za kapitał procent lub dywidendę, bądź zysk, za pracę - płacę) (2)

Wytwarzane dobra i usługi przedsiębiorstwa oferują gospodarstwom domowym (3)

zapłata za dobra i usługi (4)

Podatki

Podatki

transfery (zasiłki, dopłaty do usług)

dotacje

---