KONSPEKT ZAJĘĆ

TEMAT: Ruch ekologiczny w pedagogice

PROWADZĄCY: Marcin Bąk, Barbara Dubielak, Damian Sandurski, II rok pedagogika resocjalizacyjna, studia stacjonarne

CEL: Zapoznanie studentów z niuansami zagadnienia i wytworzenie osobistej perspektywy do tematu zajęć.

SKŁAD GRUPY: 32 studentów

CZAS TRWANIA: 45 minut

METODY: wykład, dyskusja, quiz

POMOCE DYDAKTYCZNE: prezentacja multimedialna, efekty dyskusji, nagrody rzeczowe

TREŚĆ:

Pojęcie ekologii i ekosystemu

Termin ekologia (z jęz. grec. oikos - dom, domostwo, miejsce zamieszkania, środowisko') został po raz pierwszy użyty przez Ernsta Haechela w 1869 r. dla określenia nauki, której przedmiotem zainteresowania jest „całokształt oddziaływań między organizmami i ich środowiskiem, zarówno ożywionym, jak i nieożywio­nym"². Współcześnie istnieje szereg różnorodnych definicji ekologu. W najbardziej rozpowszechnionym rozumieniu ekologia jest jedną z dziedzin biologii, zajmującą się strukturą i funkcjonowaniem organizmów żywych.

Ekologia wg C. J. Krebsa - nauka o zależnościach decydujących o liczebności i rozmieszczeniu organizmów. Nowoczesną ekologię datuje się od 1930 r. i łączy się z nazwiskiem Karola Eltona. Odtąd jest ona postrzegana jako nauka o zależnoś­ciach między wszystkimi żywymi organizmami: roślinami, zwierzętami, ludźmi a ich środowiskiem życia, włączając w to sposoby, w jakie działalność człowieka wpływa na inne populacje i ich naturalne środowiska. Istotne - w nowej definicji - jest również położenie nacisku na wzajemne zależności różnorodnych gatunków od siebie, jak również na wywierające na nie wpływ chemiczne, fizyczne i biologiczne składniki otoczenia czy środowiska, w którym żyją⁴.

Ekosystem - grupa organizmów zamieszkująca pewien obszar geograficzny wraz z tym obszarem. Często stosowany do zdefiniowania małej, wyizolowanej części środowiska przyrodniczego lub też całej planety. Określenie to po raz pierwszy zostało użyte przez oksfordzkiego ekologa A. G. Tawnsleya 1934 r. do opisania podstawowej jednostki funkcjonującej w ekologii⁵.

Powstanie i rozwój ruchu ekologicznego

Początków międzynarodowego ruchu ekologicznego należy poszukiwać w lat sześćdziesiątych XX w. Celem występujących wówczas działań o charakterze kontestacyjnym (przeciwstawianie się dotychczasowym wartościom i stylowi życia) było odejście od konsumpcyjnego stylu życia i zwrot ku naturze i duchowości, a także kultywowanie takich cech osobowościowych, jak tolerancja i troska o przyrodę.

Kolejna fala wzrostu zainteresowania problemami ekologiczny mi wystąpiła na początku lat osiemdziesiątych, kiedy to zauważono i opisano symptomy zbliżającego się kryzysu ekologicznego Ziemi.

Obecnie jako główne zagrożenia ekologiczne dla współczesnego świata wymienia się: niszczenie środowiska przyrodniczego i nadmierną eksploatacje zasobów naturalnych, wzrost globalnej produkcji przemysłowej i niekontrolowany rozwój nauki i techniki oraz zbyt duży przyrost naturalny ludzkości.

Wśród skutków oddziaływania zanieczyszczeń na człowieka i jego środowisko wymienia się: choroby układu oddechowego i krążenia, zakłócenie równowagi termicznej - tzw. efekt cieplarniany, korozję wpływającą na niszczenie infrastruktury. Ponadto wskazuje się na znaczące zanieczyszczenie wód przez ścieki miejskie, przemysłowe i rolnicze, a także skażone opady. Prowadzi to m.in. do narastających problemów z wodą pitną, która jest uzdatniana za pomocą chloru i węgli aktywnych. Ważnym zjawiskiem jest także bioterroryzm (terroryzmem ekologicznym).

Na gruncie filozoficzno-religijnym pojawiło się szereg sposobów myślenia o relacjach człowieka z przyrodą. Można wyróżnić następujące po sobie (histo­ryczne) etapy:

• Pełna symbioza człowieka z przyrodą występująca w kulturze antycznej, jak również w regionach, gdzie występowały religie animistyczne i totemizm.

• Idea uświęcenia i ubóstwienia przyrody obecna w religii i filozofii Dalekiego Wschodu - hinduizmie, taoizmie i buddyzmie.

• Oddzielenie człowieka od świata przyrody i przypisanie mu nadrzędnej roli, obecne w tradycji judeochrześcijańskiej i protestanckiej.

• Zanegowanie idei postępu oraz zwrócenie się ku Naturze, próba zrozumienia jej znaczenia i dążenie do jedności z przyrodą, tzw. punkt zwrotny ^I0.

Wraz z pojawieniem się Punktu zwrotnego F. Capry (1987) mówi się o nastaniu ery ekologicznej. Ma być ona wyznaczona przez trzy główne wartości: rewerencję (będącą zaprzeczeniem eksploatacji), odpowiedzialność i wstrzemięź­liwość¹¹. W podejściu tym zakłada się, że wszelkie działania człowieka muszą uwzględniać dobro całej Ziemi jako planety i wszystkich organizmów ją zamiesz­kujących. Ponadto postuluje się stworzenie nowej etyki i filozofii nakazującej poszanowanie wszelkiego życia na Ziemi. Dominującym światopoglądem ma stać się ekocentryzm (zaprzeczenie antropocentryzmu). Nastąpić ma także przeformułowanie pojęć dobrobytu i postępu. Nauka i technika, służące dotąd panowaniu człowieka nad przyrodą, mają być przekształcone w narzędzia jej ochrony. Istotnym postulatem jest również uzyskanie przez ludzkość świadomości ekologicznej opartej na metafizyce umiłowania Ziemi, ograniczeniu przyrostu naturalnego i myśleniu planetarnym (w miejsce partykularnego).

Główne nurty we współczesnej ekologii

Ekologią płytką lub umiarkowana (shallow ecolog), poza diagnozowaniem krytycznego stanu środowiska, zwraca uwagę na konieczność ochrony zasobów naturalnych oraz unikania zanieczyszczania i skażania ziemi.

• recycling i ograniczanie potrzeb materialnych związanych z eksploatacją Ziemi.

• człowiek powinien zdać sobie sprawę z zagrożeń, jakie niesie jego niekontrolowana działalność, i dążyć do ochrony środowiska naturalnego.

• główny nacisk jest położony na skutki, jakie dewastacja środowiska naturalnego wywiera na gatunek ludzki.

• człowiek powinien rozważnie gospodarować zasobami naturalnymi, jak również działać w taki sposób, aby chronić swój gatunek przed zagładą.

• kryzys ekologiczny można zlikwidować za pomocą nowoczesnych technologii i rozwiązań cywilnoprawnych.

Od dawna w ekologii i edukacji ekologicznej istnieje wiele rywalizujących ze sobą nurtów, ale dopiero w ciągu ostatnich 20 lat nastąpiła prawdziwa eksplozja alternatywnych dyskursów.

Należą do nich m.in.:

• ekologia człowieka,

• ekologia głęboka,

• ekoetyka

• ekologia społeczna

• ekofeminizm.

Z każdej z nich wyprowadzić można określoną koncepcję edukacji ekologicznej. Te nurty od ekologii płytkiej różni brak wiary w prawne reformy i regulacje, które mają na celu rozwiązanie globalnych problemów ekologicznych. Posługują się one wspólną dla siebie siatką pojęć, które zdefiniowane zostaną poniżej.

Wymienione wyżej nurty łączy całkowite odrzucenie bądź przeformułowanie antropocentryzmu, czyli podejścia, które zakłada, iż człowiek znajduje się w centrum wszechświata i wszelkie inne byty są mu w sposób naturalny podległe.

Zgodnie z tym przekonaniem, człowiek ma prawo do nieograniczonego korzystania z wszelkich zasobów naturalnych i wykorzystywania pozostałych elementów przyrody na swoje potrzeby. Świat został zatem stworzony dla człowieka¹⁴. Korzenie tego światopoglądu widać w Księdze Rodzaju. Człowiek jest w niej traktowany jako władca absolutny, nie będący częścią przyrody, która z kolei stanowi kompleks systemów fizycznych będących jego środowiskiem. Postawa taka określana jest mianem ekskluzjonizmu¹⁶.

W myśleniu ekologicznym dominacja człowieka nad resztą przyrody jest tu rozumiana jako powierzona mu najwyższa odpowiedzialność

Biocentryzm - wszystkie organizmy mają taką samą wartość, w związku z czym powinny mieć równe prawa. Natura ma wrodzone, nieodłączne, wewnętrzne wartości, które nie powinny w żaden sposób podlegać ludzkim potrzebom.

P. Taylor wyróżnił cztery podstawowe zasady biocentryzmu:

• Status wszystkich organizmów żywych jest jednakowy.

• Wszystkie organizmy żywe są współzależne.

• Każdy element natury jest unikatowy i żyje w określony dla siebie sposób. Żaden gatunek nie może, co jest dobre dla innego gatunku.

• Należy odrzucić ideę nadrzędności gatunku ludzkiego nad zwierzętami

W praktyce biocentryzm oraz biocentryczna edukacja ekologiczna oznacza' rezygnacje z polowań, rybołówstwa, hodowania zwierząt w celach żywnościowych a także zachęcają do wegetarianizmu.

Bioregionalizm - promowanie jedności między środowiskiem a zamieszkującymi je ludźmi.

• sprzeciw wobec technologii niszczącej naturę i środowisko.

• życie ludzi w harmonii z naturą

• ponowne naniesienie na mapy (i wytyczenia granic geograficznych) społeczności, stanów i narodów zgodnie z granicami systemów ekologicznych²⁰.

• ludzie żyjący wybierają na miejsce zamieszkania fragment natury; miejsce w górach, na pustyni, w lesie lub innym specyficznym środowisku. Przed osiedleniem się w danym miejscu, studiują historię i warunki środowiskowe regionu, uczą się o tubylcach, roślinach i zwierzętach zamieszkujących wybrany teren.

• poparcie wspólnot lokalnych.

• promowanie osobistego rozwoju społecznego, politycznego i ekofilozoficznego.

Ekofilozofia (filozofia ekologiczną czy filozofia nadziei) - system wartości ekologicznych skoncentrowanych wokół takich problemów, jak;

• troska o przyrodę,

• szacunek wobec Ziemi i organizmów ją zamieszkujących,

• sprawiedliwość,

• działanie na rzecz pokoju,

• tolerancja oraz współdziałanie na rzecz ochrony życia.

Wśród alternatywnych nurtów ekologicznych największą rolę odgrywają: ekologia społeczna, ekologia głębka, ekoetyka, ekofeminizm.

Ekologia społeczna - zajmuje się wpływem, jaki wywiera usytuowanie jednostek w przestrzeni na rodzaj stosunków miedzy nimi, ich zachowanie i ich cechy. Często jest ona postrzegana jako dziedzina socjologii, pozostająca pod wpływem ekonomii, biologii, nauk politycz­nych i studiów urbanistycznych.

Według Murraya Bookchina, krytyka społecznego, pisarza, założyciela Instytutu Ekologii Społecznej, istnieje konieczność integracji naturalnych ekosystemów z ekosystemami stworzonymi przez ludzi. Aby było to możliwe trzeba zrozumieć wewnętrznych współzależności, które istnieją między kulturą i naturą. W ekologii społecznej dominuje pogląd, iż ludzie nie są niezależnymi organizmami, toteż powinni żyć w harmonii z naturą.

Jak twierdzi Murray Bookchin, kryzys ekologiczny, w obliczu którego stoimy, spowodowany jest przywiązaniem człowieka do hierarchicznych i autorytarnych struktur społecznych, politycznych i ekonomicznych. Właściwa ludzkości idea dominacji nad naturą jest - jego zdaniem - bezpośrednim skutkiem dominacji człowieka nad człowiekiem. Wspomniany kryzys jest więc produktem ubocznym naszej niesprawiedliwości względem innych członków społeczności ludzkiej. Zarówno wolny rynek kapitalistyczny, jak i zbiurokratyzowane rządy nie są w stanie zapobiec katastrofie ekologicznej, ponieważ same w sobie są źródłem dominacji nad człowiekiem i naturą.

Według Bookchina, problemy ekologiczne można rozwiązać jedynie poprzez decentralizację stosunków społecznych i ekono­micznych oraz zmianę swoistego uzależnienia człowieka od technologii. Wierzy on, iż stworzenie wspólnot alternatywnych jest w stanie zahamować klęskę ekologiczną²³.

Termin ekologia głęboka został po raz pierwszy użyty przez norweskiego filozofa Arne Naessa w 1973 r. w artykule The Shallow and the Deep, Long-Range Ecology Movements, Za twórcę tego kierunku uważa się również wykładowcę filozofii w Sierra College - George'a Sessionsa. Zamierzeniem A. Naessa było opisanie głębszego i bardziej duchowego podejścia do Natury. Uważał on, iż wynika ono z większej wrażliwości ludzi względem siebie i przyrody.

Istotą głębokiej ekologii jest zasadnicza zmiana stylu życia, uzyskanie specyficznej świadomości i postępowanie według nowej filozofii życia. Zdaniem A. Naessa, konieczne jest nieustanne stawianie pytań dotyczących życia ludzkiego, społeczeń­stwa i Natury, podobnie jak to miało miejsce w tradycji sokratejskiej. Jako przykład tego dogłębnego pytania podaje następujące porównanie:

„My pytamy, dlaczego i jak, tam gdzie inni nie zadają pytań. Na przykład ekologia jako nauka nie pyta, jaki rodzaj społeczeństwa byłby najlepszy do stworzenia szczególnego ekosystemu - co jest uważane za pytanie z teorii wartości, polityki, etyki. Natomiast głęboka ekologia wychodzi poza określony faktograficzny naukowy poziom i reprezentuje poziom mądrości ludzkiej i mądrości Ziemi"²⁴. „Potrzebujemy stawiać podstawowe pytania, takie o sens technologii, o sens i stosunek człowieka do całej natury, a także pytanie, czy społeczne i polityczne struktury współczesnych społeczeństw są odpowiednie do stawiania czoła nadchodzącemu kryzysowi ekologicz­nemu. [...] Nie chodzi tu tylko o zadawanie akademickich pytań, lecz o głębokie dociekanie budzące największe wątpliwości i prowadzące do tego, że staje się ono twoim osobistym problemem"²⁵.

Ekologia głęboka wychodzi zatem poza działania naprawcze wobec środowiska przyrodniczego. Jej celem jest zmiana świadomości i sposobu myślenia o przyrodzie i dostrzeżenie łączących nas z nią związków.

Ekologia głęboka nie podziela optymizmu ekologii umiarkowanej w kwestii zażegnania kryzysu ekologicznego. Jej zwolennicy uważają, że zmiana jest możliwa jedynie poprzez zmianę świadomości człowieka - jego stosunku do natury i samego siebie. Trzeba zredukować potrzeby ludzkie pociągające za sobą ograniczoną ingerencję w ekosystemy. Niestawianie znaku równości między wzrostem gospodarczym i wzrostem jakości życia. Dostrzega on niebezpieczeństwo ciągłego zwiększania się potrzeb ludzkich, których źródło tkwi w ideologii konsumpcji i jej narzędziach, takich jak media i reklama.

Arne Naess wyróżnia dwie podstawowe normy wypływające z głębokiej świadomości ekologicznej: samorealizację i biocentryczną równość.

Samorealizacja - rzeczywisty rozwój duchowy ma miejsce wówczas, gdy przestajemy postrzegać siebie jako odizolowane i konkurujące ze sobą jednostki i zaczynamy identyfikować się z innymi ludźmi, począwszy od naszej rodziny i przyjaciół, a skończywszy na całym gatunku. Osiągniecie takiej samorealizacji możliwe jest na drodze medytacji oraz etycznych i empatycznych zachowań.

Nieodłącznie związane z tym zagadnieniem jest pojęcie samowiedzy, nazy­wanej również głęboką jaźnią ekologiczną. Tab. 17.1. Różnice między dominującym światopoglądem i ekologią głęboką

Dominujący światopogląd	Ekologia głęboka
Dominacja nad naturą	Harmonia z naturą
Naturalne środowisko jako źródło zasobów dla człowieka	Cała natura posiada wewnętrzną wartość, wszystkie gatunki są równe
Materialny/ekonomiczny rozwój mający na celu wzrost populacji ludzkiej	Bardzo proste potrzeby materialne uwzględniające cel samorealizacji
Wiara w odnawialność naturalnych źródeł Oparte na technologii procesy i rozwiązania	Uwzględnianie limitowanej ilości naturalnych bo­gactw
Narodowe, scentralizowane społeczności	Umiarkowana technologia, niedominująca forma nauki Działanie według potrzeb, recycling, Tradycje mniejszościowe, bioregiony

Zdaniem A. Naessa, tkwi ona w każdym człowieku, lecz dotarcie do niej jest utrudnione przez szum cywilizacyjny, głęboka ekologia jako filozofia życia stanowi niejako pomost łączący to, co $ człowieku wartościowe i istotne, z otaczającą go przyrodą. Pozwala ona na odnalezienie sensu istnienia i przywrócenie należnego człowiekowi miejsca we wszechświecie. Doskonale ilustruje to jedno z haseł ekologii głębokiej: „Najpełniej stajemy się ludźmi, gdy kochamy wszystko, co nas otacza"²⁶.

Należy także zwrócić uwagę na dwa inne, istotne z punktu widzenia konstruowania programów edukacji ekologicznej pojęcia.

Etyka ekologiczna (ekoetyką) - zajmuje się odpowiedzią na pytanie o moralne postępowanie człowieka wobec przyrody. Za jej prekursorów możemy uznać św. Franciszka z Asyżu, Alberta Schweitzera i Aldo Leopolda.

Założenia etyki ekologicznej:

• Uznanie ograniczoności zasobów naturalnych Ziemi.

• Traktowanie człowieka jako jednego z elementów przyrody poprzez odrzucenie andropocentry zmu.

• Dążenie do przekazania niezniszczonego środowiska przyrodniczego kolejnym pokoleniom.

• Optymalna ingerencja człowieka w środowisko przyrodnicze, t Rozwój świadomości ekologicznej²⁷.

Z kolei podejście ekofeministyczne narodziło się podczas drugiej fali feminizmu, w 1974 r. U jego źródeł istniało pragnienie dokonania przez kobiety „ekologicznej rewolucji", która miała na celu uratowanie Ziemi i przedefiniowanie relacji między płciami²⁹.

Przedstawicielki ekofeminizmu dokonują rewizji pojęć i problemów ekologicz­nych. Uważają one, iż za zaistniały stan natury odpowiedzialny jest androcentryzm, a nie - jak jest to przyjęte w innych koncepcjach ekologicznych - antropocentryzm. Prymat androcentryzmu i systemu patriarchalnego doprowadził, poprzez destruktywne działanie typowo męskich cech (takich jak racjonalność, orientacja na dominację, konkurencyjność, indywidualizm), do niemalże całkowitej zagłady ekosystemu. Zdaniem ekofeministek: „Ziemia została zdominowana przez rozwój mężczyzn i jest kontrolowana przez męską technologię, naukę i przemysł"³⁰.

W kulturze współczesnej kobieta - utożsamiana z Naturą - jawi się jako Gors Inny, wyzyskiwany, podbijany i wykluczany.

Prawdziwie „głęboka ekologia" powinna, zdaniem ekofeministek, po pierwsze, należy zmienić stosunek człowieka h natury, po drugie znieść męską dominację nad kobietą.

Ekofeministki wierzą w szczególny związek kobiety z Naturą, który u we współczesnych społeczeństwach industrialnych został poważnie zaburzony³² Uważają jednak, iż kobiety posiadają „«predyspozycje epistemologiczne» do szczególnej wiedzy naturalnej, o charakterze nieracjonalnym, która jest trudno osiągalna przez ich «opresorów», czyli mężczyzn"³³.

Zwolenniczki ekofeminizmu uważają, iż podczas mającej miejsce w XVII w rewolucji naukowej przedefiniowano metaforę Natury. Dotąd była ona symbolem bogini i żywicielki. W rezultacie zmiany, Naturę zaczęto utożsamiać z kontrolowaną i naprawianą przez mężczyzn maszyną. Rozwój kapitalizmu został (jak twierdzą przedstawicielki ekofeminizmu) usankcjonowany poprzez ideę, zgodnie z którą ziemia i Natura mogą być eksploatowane na rzecz postępu ludzkości; w związku z tym mogą być zdominowane przez ludzką technologię. Jednocześnie zmiany społeczno-ekonomiczne doprowadziły do zubożenia, bazujących na gospodarce żywnościowej, farm i warsztatów miejskich, w których mężczyźni i kobiety byli dla siebie partnerami ekonomicznymi. Postępująca industrializacja społeczeństwa przyniosła zdominowanie sfery publicznej przez mężczyzn oraz wyodrębnienie z niej sfery życia prywatnego, przeznaczonego dla kobiet. Domowa praca kobiet stała się (i wciąż jest) nieodpłatna i postrzegana jako podrzędna wobec pracy mężczyzn w sektorze publicznym. Zdaniem ekofeministek, zarówno kobieta, jak i Natura są podporządkowane celom zdefiniowanym przez mężczyzn.

W opinii ekofeministek powstanie wspólnot rolniczych i udomowienie zwierząt przyniosło eksploatację nowo formujących się sił roboczych, w tym kobiet. W czasach późniejszych, wraz z rozwojem industrializacji, „rewolucja naukowa" wywarta decydujący wpływ na „opresjonującą [społeczną] konstrukcję kobiet i zwierząt", których umysły, dusze i ciała poddano manipulacji - w domu, na polu, farmie, w fabryce i laboratorium - w patriarchalnej obronie postępu cywilizacyjnego. Kartezjańska metafora maszyny zajęła, według ekofeministek - powtórzmy raz jeszcze - miejsce organicystycznej konceptualizacji całej natury i została za­stosowana do takich „anomalii", jak kobiety i zwierzęta, i „tego wszystkiego", co uważane jest za niemęskie³⁴.

Według ekofeministek natura, jako szanowana matka i bogini, stanowi dla kobiet źródło siły i inspiracji. Z drugiej jednak strony dostrzegają one fakt, iż redukowanie kobiet do ich „biologicznego przeznaczenia", jak również idea 7iemi-matki" degraduje kobiety w życiu społecznym, bowiem Natura w kulturze Zachodu została zdewaluowana. W podejściu tym wskazuje się na związek pomiędzy kobietą i Naturą, którego istotą jest wspólna im zdolność do reprodukcji biologicznej. Kobiety są tu postrzegane jak bliższe Naturze z powodu ich specyficznej fizjologii, a w szczególności zdolności do rodzenia dzieci. Jednakże menstruacja, ciąża, karmienie i pielęgnacja niemowląt oraz małych dzieci jest też postrzegana jako przyczyna uwięzienia w domu; ogranicza bowiem ich mobilność i zdolność do podjęcia pracy. Jak pisze C. Merchant: „Kultura androcentryczna degraduje zarówno Naturę, jak i kobietę [...]. Jeśli kobiecość do męskości ma się tak, jak Natura do kultury [...] to kobiece nadzieje na uwolnienie są hamowane przez ich związek z Naturą"³⁵.

Ekofeminizm we wszystkich swoich wymiarach - teoretycznym, praktycznym czy duchowym oraz językowym - domaga się radykalnej transformacji, zarówno w sferze wartości osobistych, jak i struktury społecznej. W tym kontekście podstawowe, nieco patetyczne hasło brzmi: „od orientacji na śmierć do orientacji na życie". Ekofeminizm skupia się bowiem nie tylko na kwestii opresjonowania kobiet i natury, ale również bierze w obronę zwierzęta.

Podsumowanie:

Konkretny program edukacji ekologicznej stanowi każdorazowo konsekwencję (lub wypadkową) założeń na temat miejsca relacji człowieka do natury, a nawet szerzej - statusu człowieka w Kosmosie. Podstawowe (z istoty swojej filozoficzne) pytanie, które musi sobie postawić każdy pedagog konstruujący projekt edukacji ekologicznej, brzmi następująco:

• czy człowiek znajduje się Poza (ponad) naturą,

• czy też stanowi jej integralną część? Innymi słowy, chodzi o określenie własnego stosunku do idei antropocentryzmu.

Przyjęcie antropocentryzmu jest równoznaczne z akceptacją takiej formy edukacji ekologicznej, która zwraca się w kierunku ekologii umiarkowanej i kładąc nacisk na prymat człowieka nad innymi formami istnienia, kładzie nacisk na rozwój świadomości młodego pokolenia - w kierunku walki z wszelkimi formami degradacji środowiska naturalnego. Z kolei odrzucenie antropocentryzmu prowadzi do konieczności głębszej rekonstrukcji stosunku człowieka do otaczającej go rzeczywistości. W takim ujęciu programy edukacji ekologicznej, nie rezygnując z realizacji założeń stawianych przez koncepcje o charakterze „umiarkowanym", muszą postawić przed wychowankami pytania natury filozoficznej, a nawet egzystencjalnej.

7

---