Slowa kluczowe: nerwowy psychiatria choroby schizofrenia
Lęk należy do jednych z podstawowych przeżyć jakich doznają osoby chore na schizofrenię. Formy i stopień nasilenia mogą być różne, począwszy od stanów wzmożonej czujności aż do ostrych ataków paniki włącznie.
Schizofrenia jest taką chorobą psychiczną, która wprowadza człowieka w inny, odmienny świat, inna rzeczywistość. Elementami mogącymi różnicować chorych to między innymi lęk i cierpienie. Pod wpływem lęku chory traci orientację w otoczeniu i świecie oraz w swoim systemie wartości. Ten ulega rozkojarzeniu, a formy zachowania schizofrenika stają się przypadkowe, nieprzewidywalne i impulsywne. Lęk więc ma charakter dezintegracyjny.
Na dwie fazy lęku u schizofreników zwrócił uwagę Kępiński. Pierwsza faza lęku przypada na ogól na okres dojrzewania i obejmuje stan przedchorobowy, druga na okres choroby (wybuch choroby i jej trwanie). Wyodrębnienie tych faz ma znaczenie chociażby ze względu na odmienność przeżywanych treści i sposoby reagowania. Przeżywanie lęku przedchorobowego przypada najczęściej na okres adolescencji. Adolescencja to okres rozwojowy, w którym istnieje największa szansa rozbicia nieukształtowanej struktury osobowości. Powstanie lęku dezintegracyjnego, jaki towarzyszy schizofrenii jest najbardziej charakterystyczne właśnie dla adolescencji i wczesnej młodości.
Proces dorastania jest skomplikowany ze względu na dojrzewanie fizjologiczne, intelektualne, emocjonalne oraz rozszerzenie zakresu ról społecznych. W tym okresie zmienia się także sposób reagowania na bodźce. W sferze emocjonalnej zaczyna dominować niezwykła intensywność przeżyć uczuciowych. Znana jest oscylacja między skrajnie biegunowymi nastrojami czy bezprzedmiotowość uczuć, czyli brak związku uczuć z obiektem. Uczuciami charakterystycznymi dla tego okresu są stany obrony (lęk, niechęć, niepokój, nieśmiałość i zakłopotanie) oraz stany agresji (gniew, zazdrość, nienawiść, wrogość).
Występujący lęk w okresie dojrzewania można podzielić na trzy grupy:
1. lęk przed przedmiotami materialnymi;
2. lęk związany z własna osobą (niepowodzenia szkolne, brak popularności)
i związany ze zjawiskami natury ogólnej;
3. lęk przed kontaktami społecznymi, lęk przed kontaktami z ludźmi w ogóle, osobami popularnymi, autorytetami czy osobami płci przeciwnej.
Najbardziej dominującym jest lęk społeczny, który wpływa na wyobrażenia o swojej osobie, wyglądzie, zdolnościach i możliwościach. Subiektywna ocena siebie, porównywanie się do innych stymuluje samoświadomość. Nie bez znaczenia pozostaje też fakt, że społeczeństwo, szczególnie rodzina, stawia wobec adolescenta określone wymagania. Niemożność sprostania im ma wpływ na tworzenie się obrazu własnej osoby, samoocenę. To właśnie obraz siebie w znacznym stopniu decyduje o samopoczuciu i stosunku do środowiska społecznego. Kiedy samoocena i obraz siebie są negatywne, to pojawia się lęk i objawy nieprzystosowania.
W tym okresie pojawia się lęk przed niepowodzeniem, porażką, oceną społeczną, odrzuceniem. Reakcją na lęk jest wycofanie się i bierność. Poza tym młodzi ludzie nie wierzą w swoje możliwości, szybko rezygnują z podjętych działań na skutek małych nawet niepowodzeń, z łatwością podporządkowują się innym.
Lęk przedchorobowy sprzyja społecznej izolacji, przyjmowaniu postawy biernej i autystycznej.
Lęk dezintegracyjny pojawia się w następstwie kryzysu spowodowanego przeżyciami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Przeżycia te ulegają generalizacji. Efektem tego jest wzrost poziomu lęku. Im wyższa intensywność generalizacji bodźców lękorodnych, tym większe nasilenie lęku. Zarówno poziom generalizowanych bodźców jak i lęku nie jest stały. Wzrost tych parametrów powoduje to, że znacznie wydłuża się czas, potrzebny do wygaszenia lęku do poziomu bezpiecznego dla adolescenta. Młody człowiek podejmuje próby obrony przed dalszym wzrostem lęku poprzez zaburzenia myślenia. Dezintegracja myślenia (natłok myśli, wielowątkowość) ma na celu obronę przed lękiem. Im myślenie odległe od sytuacji, tym większa szansa na redukcję lęku.
W ostrym stanie choroby chorzy mają poczucie istnienia chaosu czasowego. Doświadczają zjawiska symulatywności czasowej, która polega na tym, iż jest się jednoczenie wczoraj, dzisiaj i jutro. Zdarzenia nie wyprzedzają się, pojawia się poczucie bycia poza czasem, bez planowania i przewidywania. Zablokowanie pojęcia czasu ma swoje reperkusje w zaburzeniach języka, koncentracji uwagi.
Wiele badań potwierdza, że adolescencja jest tym okresem, w którym pojawia się lęk dezintegracyjny osobowości. Zazwyczaj zaczyna się on stresem, frustracją, urazami psychicznymi. Objawiać się może halucynacjami, urojeniami prześladowczymi i lękiem, poza tym jak wygląda terapia, zaburzenia świadomości z trudnościami w orientacji auto i allopsychicznej.
Lęk w chorobie jest skutkiem objawów psychopatologicznych (psychotycznych) ma swoje kontinuum od stanu podwyższonej czujności aż do silnego podniecenia psychoruchowego, paniki lub nawet zahamowania aktywności. W ostrej fazie choroby (zwanej często owładnięcia lęk paraliżuje, a cechą charakterystyczną jest nagłość, ostrość i aktywność objawów psychopatologicznych ( halucynacje, urojenia, depersonalizacja, derealizacja).
W chronicznej fazie choroby nadal utrzymuje się lęk, ale nasilenie jest znacznie mniejsze w wyniku procesu adaptacji do pojawiających się zmian. U wielu chorych pojawia się poczucie niekompetencji społecznej, rodzinnej, przyjmowanie postawy autystycznej z zerwaniem kontaktu z rzeczywistością. Może w początkowym okresie choroby autyzm jest mechanizmem obronnym lub kompensacyjnym, ale nie jest trwałym zabezpieczeniem przed sytuacjami lękorodnymi i zagrożeniem. Autyzm może nie pozostawiać miejsca na syntonię, włączenie chorego w realność świata.
Z literatury przedmiotu wynika, że u większości chorych najwyższe nasilenie lęku przypada na początkowy, ostry okres choroby. Lęk jaki pojawiał się wiązał się z wystąpieniem doznań, które były dotychczas obce , nieznane. Swoją ostrością, jaskrawością, kształtem przerażają chorego. W treści wypowiedzi chorych na schizofrenię można wyróżnić obszary, które dotyczą lęku.
Pierwszy obszar związany jest bezpośrednio z aktualnymi objawami psychopatologicznymi, stanowiącymi istotne źródło przeżyć lękowych. Do drugiego obszaru należy posiadanie świadomości choroby psychicznej i konsekwencji z niej wynikających. Do trzeciego obszaru należy świadomość społecznego wymiaru choroby z obawami o odrzucenie społeczne, brakiem akceptacji.
W pierwszym obszarze należy zwrócić uwagę, iż przeżycia lękowe, poczucie zagrożenia mają swoją konotacje w doświadczeniach chorego. Lęk jaki się pojawia ma swoje odniesienie do poczucia osaczenia, zagrożenia płynącego od ludzi i obszaru nieosobowego. Źródła lęku należy upatrywać w treści doznań psychotycznych, które w istotny sposób wpływają na zachowanie chorego.
W drugim obszarze dotyczącym świadomości choroby lęk koncentruje się na poczuciu nawrotu i pogarszania się zdrowia. Lek pojawia się na skutek refleksji nad istota choroby psychicznej, małej skuteczności leczenia. Początkowy optymizm i nadzieja na wyzdrowienie a niewielka poprawa stanu może powodować rezygnację i wywoływać postawę lękową. Dzieje się zwłaszcza wówczas, gdy powraca krytycyzm wobec choroby a jednocześnie świadomość jej chroniczności. Istniejąca u wielu chorych świadomość nieuleczalności choroby psychicznej przekracza ich możliwości i skłania do autodestrukcyjnych zachowań. W literaturze znane są przypadki aktów suicydalnych w okresie remisji.
W trzecim obszarze źródłem lęku i poczucia zagrożenia jest społeczny wymiar choroby psychicznej. Choroba psychiczna w tym kontekście stanowi taką rzeczywistość, którą trudno zaakceptować. Funkcjonujący w społeczeństwie obraz choroby psychicznej zawiera cechy niewłaściwe, nieadekwatne i przejaskrawione. Wpływa to na postawę otoczenia nie tylko na stosunek do choroby, która wzbudza niepokój, ale także na postawę wobec chorego. U samego chorego jak i jego rodziny pojawia się tendencja do ukrywania i izolacji chorego w obawie przed ośmieszeniem, pogardą, odrzuceniem brakiem akceptacji.
Przyczyny lęku dezintegracyjnego
W początkowej fazie schizofrenii chory zostaje opanowany przez nowy, odmienny od dotychczasowego sposób widzenia samego siebie. W okresie zwanym przez A.Kępińskiego owładnięciem, chory znajduje się w innym świecie, który jawi się mu jako tajemniczy, inny kolorystycznie, złowrogi, budzący lęk a w konsekwencji chęć ucieczki i wycofania. Preschizofrenik dostrzega w środowisku czynniki powodujące jego wycofanie z kontakt. Źródłem tego stanu jest lęk. Lęk jest tym większy, im większa jest odczuwana dysproporcja pomiędzy własną siłą a mocą otoczenia. Otoczeniem dla człowieka jest społeczeństwo, ponieważ ono go tworzy. To właśnie z obawy przed tym środowiskiem osoba taka wycofuje się z kontaktu, zachowuje dla siebie bezpieczny dystans.
Na gruncie teorii poznawczej spostrzeżenia i ocena tego co spostrzegamy zależy przede wszystkim od naszego systemu pojęć i interpretacji. Interpretacja polega na tym, że przyporządkowujemy danym spostrzeżeniom pewien sens, cel, wartość. Interpretacja więc zależy od posiadanej wiedzy. Dla Camerona urojenia są błędem interpretacyjnym oraz efektem trudności w odróżniania sygnałów istotnych od nieistotnych a efektem jest lęk występujący w schizofrenii.
Lęk może wyrażać się zarówno w formie reakcji lękowej, jak i agresji. Przechodzenie lęku w agresję i odwrotnie odbywa się we wzajemnie ambiwalentnych postawach wobec siebie i środowiska. Rodzaj reakcji lękowej lub agresywnej zależeć będzie od dokonanej interpretacji sytuacji. Otóż, lęk będzie pojawiał się tam, gdzie interpretacja zawierać będzie niepewność w zagrożeniu, bezradność lub niezdolność do zachowania adekwatnego do sytuacji. A.Kępiński uważa, że lęk powstaje nie tylko kiedy zbliża się niebezpieczeństwo, ale wówczas gdy nie można odczytać symbolu tego niebezpieczeństwa. Ten sam autor stwierdza, że zespół urojeniowy jest często reakcją na trudną sytuację. W genezie każdego urojenia pojawia się niezrozumienie rzeczywistości i lęk przed nieznanym. To urojenia powodują, że świat staje się bardziej zrozumiały dla chorego psychicznie a tym samym zmniejsza znacznie lęk. Lęk dezintegracyjny osiąga swój szczyt w schizofrenii w wyniku rozbicia, rozproszenia struktury świata. Wydaje się, że właśnie urojenia i halucynacje zastępują dotychczasową strukturę świata.
Lęk społeczny jest osiowym objawem urojeń prześladowczych, lęk moralny w urojeniach posłannictwa, misji, a biologiczny wówczas gdy pojawia się panika, zagrożenie życia. W każdym z tych lęków zauważa się rozbicie struktury.
Osoba cierpiąca na schizofrenię obserwuje siebie i zmiany jakie w nim zachodzą, dostrzega lęk, który stara się zredukować poprzez racjonalizacje. Redukuje również lęk poprzez swoje zachowania, niekiedy bardzo dziwaczne. Skoro jednak redukuje to wzmacnia je. Tworzy swój własny świat zachowań, który powoduje zerwanie związku ze światem realnym.
Literatura
Bandura A.: Agresja w okresie dorastania, PWN Warszawa 1986.
Bizoń E., Stańczak T.: Środowisko a przebieg przewlekłej schizofrenii. Psychiatria Polska,1974, 3, 287—294
Borys E.: Sulestrowska H., Zaburzenia psychiczne u dzieci rodziców chorych na schizofrenię, Psychiatria Polska,1978, 2, 157—166.
Brzezicki E.: Katamneza i prognoza w ostrych psychozach młodzieńczych. Psychiatria Polska,1971, 4,, 379-386.
Chłopkiewicz M.: Osobowość dzieci i młodzieży. Warszawa1978,Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Czerwieński.: Uwagi na temat zaburzeń funkcji poznawczych w patomechanizmie schizofrenii, Psychiatria Polska,1980, 1, 59—62.
Kępiński A.: Schizofrenia, Warszawa 1972,pZWL.
Stouden S.: Z zagadnień schizofrenii. (red)Z. Babska, A. Bielą, T. Witkowski Wykłady z psychologii w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim w roku akademickim1984/85. Lublin 1986: Redakcja Wydawnictw KUL.
Autor:
dr n.hum. Andrzej Lipczyński, specjalista psycholog kliniczny, specjalista terapii uzależnienia od alkoholu.
Zatrudniony: Samodzielny Publiczny Zespół Opieki Zdrowotnej w Chełmie, Uniwersytet Marii Curie- Skłodowskiej Instytut Psychologii w Lublinie, Wyższej Szkole Dziennikarskiej -Instytut Stosunków Międzynarodowych w Chełmie.