Filozofia chińska
Tradycja dziejowa - najdłuższa i jedyna cywilizacja, która prztrwała od prehistorii
- władcy: Trzech Dostojnych (2852-2697 p.n.e.); epoka Pięciu Cesarzy (2697-2206 p.n.e.) - w niej Huangdi (Żółty Cesarz) - legendarny założyciel taoizmu; pierwsza chińska dynastia Xia (wym. Śia) (2205-1766 p.n.e.) - niepewne istnienie: poczet królów-mędrców; dynastia Shang (1766-1123 p.n.e.) - pewniejszy grunt historyczny; dynastia Zhou (1122-256 p.n.e.) - złoty wiek filozofii chińskiej
- trzy wielkie systemy kulturowe (religijno-filozoficzne) Chin: konfucjanizm, taoizm, buddyzm (z Indii)
I. Ogólne uwarunkowania filozofii chińskiej
-filozofia to systematyczne myślenie refleksyjne o życiu (Grecja: odkrywanie za pomocą rozumu ostatecznej natury rzeczywistości); filozofia jest czymś, co ma się wiedzieć, ale także czymś, czego ma się doświadczać
- tożsamość doświadczenia filozoficznego i religijnego w cywilizacji chińskiej; „każda relgia jest filozofią która dobudowała sobie dogmaty, obrządki, instytucje, przesądy”; pierwsze nauki, pierwsze wykształcenie - to filozofia
- etyka - a nie religia - duchową podstawą chińskiej cywilizacji („zasady moralne człowieka są zarazem zasadami metafizycznymi wszechświata” - Mencjusz)
- pozorna opozycja między „tym” i „tamtym” światem: mędrzec to „uwewnętrzniona mądrość i uzewnętrzniona królewskość”: filozofia każdej szkoły chińskiej prezentuje zarazem jej myśl polityczną
- skupienie na sugestii językowej - a nie precyzji językowej. Odmienny od europejskiego (skomplikowane rozumowanie i szczegółowa argumentacja) sposób wypowiedzi filozoficznej: aforyzmy, aluzje, obrazy
- brak rozwiniętej epistemologii (konsekwencja osłabienia rozgraniczenia między podmiotem a przedmiotem: „poznający stanowi jedność z tym, co poznawane”)
- główne działy: teoria życia, teoria wszechświata, teoria wiedzy
- historiozofia: dzieje mają charakter postępującego rozkładu - stąd tak ważny powrót do tradycji
II. Podstawowe systemy chińskiej filozofii
- konfucjanizm i taoizm (dalekie europejskie odpowiedniki: klasycyzm i romantyzm)
- okres wstępny: sześć szkół filozoficznych (szkoła prawa fajia czyli szkoła legistów: władza winna opierać się na prawie, a nie na moralności; pozostałe: szkoła dialektyków, moistów, Yin-Yang)
Konfucjanizm:
- Konfucjusz (Kongzi, mistrz Qiu Kong) (551-479 p.n.e.): Dialogi konfucjańskie
- bardziej filozofia, niż religia; (analogia: Sokrates - Platon do Konfucjusz - Mencjusz)
- podstawowa funkcja nauczyciela: przekaz dziedzictwa kulturowego przeszłości (uczył wiedzy na podstawie Sześcioksięgu (Księga przemian, Księga dokumentów, Księga obyczajów) - ze wzmocnieniem interpretacji moralnej); związanie z systemem arystokracji naukowo-urzędniczej
- koncepcje własne: „naprawa nazw”: należy przywrócić bytom posiadającym nazwę ich idealną istotę (np. istotą władcy jest idealny władca); prawość to „powinność sytuacji” (korzyść to powiność prostaka);
- moralność: istotą obowiązków jest powinność; zasada „preta mierniczego”: ja sam jako wzorzec regulujący własne postępowanie: „nie czyń innym, czego dla siebie nie pragniesz”; idea „działania bez nagrody” (słuszność moralna najwyższą kategorią: „choć wysiłki daremne, nie bądź zawiedziony”); wartości „nadmoralne” (np. boskie posłannictwo) gwarantem słuszności wartości moralnych
- państwo rodzinne: autokratyzm, hierarchiczność, konserwatyzm, tradycja (instytucje, obrzędy, literatura); ludźmi należy rządzić za pomocą moralności
- Mencjusz (mistrz Meng) (371-289 p.n.e.): idealistyczny odłam konfucjanizmu: teoria wrodzonej dobroci natury ludzkiej; państwo istnieje, ponieważ jest przydatne (u Konfucjusza: ponieważ powinno istnieć); idea „prawa do przewrotu”: jeśli władca nie jest moralnym przywódcą, to ludzie mają prawo do przewrotu; dwa rodzaje rządów: królów (mędrców) i dyktatorów wojskowych; idea samodoskonalenia (wyzbywanie się egoizmu, łączność z wszechświatem - mistycyzm); teoria poznania: poznanie swojej psychiki ⇒ poznanie swojej natury ⇒ poznanie Niebios
- Xunzi (Xun Qing, Kuang; 298-238 p.n.e.): nacisk na kontrolę jednostki przez społeczeństwo (bowiem natura ludzka jest pierwotnie zła); wszystko, co dobre powstaje dzięki wysiłkowi ludzkiemu: filozofia kultury: wartość pochodzi z kultury; to, co dobre w naturze ludzkiej, nabyte jest przez nauczanie
B. Taoizm (dwie odmiany: filozoficzna i religijna)
- opozycja między światem wiedzy (wiedzy pozytywnej o faktach) a światem duchowym („wznoszenie umysłu ku górze”); idea absolutnej wolności jednostki
- Yang Zhu (~III w. p.n.e.): idea zachowania życia i unikania szkody; idea odkrywania praw rządzących zmianami rzeczy we wszechświecie
- Laozi (604-~500 p.n.e.): Księga drogi i cnoty (Daodejing) - pierwsze dzieło filozoficzne w historii Chin
- pojęcie dao (droga, prazasada świata): prapoczątek, niezmienne i bezimienne (nienazywalne: nie można wyrazić go słowami), jest niebytem (czyli tym, dzięki czemu wszystkie rzeczy stają się)
- nie wszystko, co leży poza kształtami i cechami jest nienazywalne (np. powszechniki)
- kosmologia (byty czasowe i przestrzenne) a ontologia (niebyt ⇒ byt (tylko jeden) ⇒ rzeczy z istotami)
- porządek logiczny: przed bytem wszystkich rzeczy musi być byt Bytu
- zasada wuwei (niedziałania): tzn. działania niewymuszonego i bez sztuczności - również w teorii polityki: rządzenie przez niedziałanie: (zło jest nie z tego, że wiele pozostało do zrobienia, lecz z tego, że zbyt wiele zostało zrobione!)
- Zhuang Zhou (Zhuangzi 369-286 p.n.e.): rządzenie przez nierządzenie: zezwollić na naturalne i spontaniczne (tym samym dobre) potrzeby ludzkie
-
C. Inni filozofowie:
- Mozi (479-381 p.n.e.): władza pochodzi z dwóch źródeł: woli ludu i Woli Bożej; pochwała władzy absolutnej; koncepcja powszechnej ugody między władcą a poddanymi
- Han Feizi (?-233 p.n.e.) i szkoła legistów: wyjątek: należy tradycję dostosowywać do potrzeb: pierwszy krok to ustanowienie praw (nakazy i zakazy), następnie nadzór nad ich przestrzeganiem (hiearchia urzędników); ludźmi należy rządzić za pomocą prawa i kary; całkowita kontrola jednostki przez społeczeństwo
- Księga przemian - Yijng - najstarsza księga mądrości Chin
III. Antropologia
Mencjusz: ”natura człowieka jest pierwotnie dobra”
Metafilozofia: umysł a intuicja: tworzenie pojęć: przez postulaty i przez akty poznania bezpośredniego
filozofia chińska |
byt |
niebyt |
relacja podrzędności bytu i ograniczonego wobec niebytu i nieograniczonego |
||
ograniczone |
jest rozróżnienie |
|
nieograniczone |
|
brak rozróżnienia |
filozofia grecka |
byt |
niebyt |
relacja nadrzędności bytu i ograniczonego wobec niebytu i nieograniczonego |
||
ograniczone |
jest rozróżnienie |
|
nieograniczone |
|
jest rozróżnienie |
Filozofia - dramatyczna próba nadania rzeczywistości ludzkiej i związanego z nią świata zewnętrznego sensu wzmacniajacego doświadczenie egzystencjalne, ładu je prządkujących,
Filozofio-religia: tęsknota za wyższym światem
bardziej filozofia intuicji, niż umysłu (pojęć) - ale z uniwersalna tęsknotą do oddania istoty bytu
idea zbawienia świata a idea wyrzeczenia się świata
uderzające, jak w różnych kręgach kulturowych wymyślano te same idee
podstawy filozofii politycznej wywodzą się z ogólniejszych założeń filozoficzno-moralnych (np. problemu pierwotnie dobrej/złej natury ludzkiej)
Literatura
T. Czarnik, Starożytna filozofia chińska, Kraków 2001
F. Youlan, Krótka historia filozofii chińskiej, przeł. M. Zagrodzki, Warszawa 2001
J. Marzęcki, Systemy religijno-filozoficzne Wschodu, Warszawa 1999
Filozofia hunduizmu
- okres: od 2500 p.n.e.; święte ksiegi: Wedy (w nich Upaniszady), Bhagawadgita
- powszechny determinizm: każde zdarzenie wyznaczane jest przez przeszłe czyny (moralizm)
- wiara w reinkarnację (zasada karmana) i osiągnięcie wyzwolenia przez nirwanę, Koło Przemian
- system kastowy gwarancją porządku społecznego
- systemy filozoficzne: sankhja (odróżniacze), joga (głosiciele spokoju umysłu), njaja (logicy), waiśeszika (atomiści), wedanta (hermeneutycy), mimansa (rytualiści)
- problem: fenomenologiczna ontologia wszechobecnej świadomości
Filozofia buddyzmu
Budda (560-483 p.n.e.) hinduski książę, potem asceta, w wieku 29 lat „porażony ciemną strzałą istnienia”
Cel działań duchowych: wygaszenie w sobie namiętności, pragnień, pożądań. Chodzi o osłabienie indywidualności i utożsamienie się z bezmiarem otaczającego świata - powrót do prajedni bytu
Cztery szlachetne prawdy (kazanie z Benares):
1. Życie jest cierpieniem (nawet pragienie zachowania tożsamości jest nie do spełnienia)
2. Cierpienie wplecione jest w ciąg przyczyn i skutków (łańcuch uzależnień Koła Przemian)
3. Ciepienie może ustać (rezygnacja z trwałego substancjalnego Ja)
4. Istnieje droga powadząca do tego ukojenia (etyka słuszności: poglądy, postanowienia, mowa, czyn, życie, wysiłek, postawa duchowa, stała praktyka koncentracji i medytacji)
Główne szkoły:
1. hinajana (Mały Wóz)
- proste, stare szkoły; ideał arhata (święty, wyrzeczeniec)
- atomizm i realizm
- skrajny nominalizm: wszelka zwerbalizowana świadomość karmi się fikcjami
2. mahajana (Wielki Wóz)
- aktywny ideał bodhisattwy, wzmocnienie obrzędowości, działalność misyjna
- idealizm
- mistycyzm nieteistyczny
Postulaty moralne etyki indyjskiej
ahinsa - bezwzględne niekrzywdzenie (również zwierząt): nie sprawiać bólu żadnej istocie żywej
karuna - bezwarunkowa życzliwość
satja - absolutne trzymanie się prawdy; zgodność myśli, mowy i działania
asteja - bezwyjątkowa uczciwość i niezachłanność
brahmaczarja - panowanie nad zmysłowością, powściągliwość seksualna
aparigraha - cnota ubóstwa