1. Rewolucja amerykańska
Rewolucja amerykańska rozpoczęła się z chwilą porażki Francji w wojnie siedmioletniej z Wielką Brytanią w roku 1763. Zarówno dotychczasowe, jak i nowo zdobyte kolonie brytyjskie w Ameryce nie musiały już obawiać się agresji ze strony Francji. Jednocześnie, narastające obciążenia podatkowe nakładane koloniom amerykańskim przez metropolię (Stamp Act, Townshend Act, doprowadziły do oporu kolonistów. Organizowano się celem niepłacenia podatków, zawiązywano tajne stowarzyszenia. Napięcie narastało, dochodziło do aktów przemocy (masakra w Bostonie w 1770 roku), pomimo wycofania się przez Londyn z części wprowadzonych podatków.
W 1774 roku, w odpowiedzi na niepokoje w trzynastu koloniach amerykańskich, parlament angielski przyjął serię ustaw ograniczających swobody obywatelskie. Było to jednym z czynników, który doprowadził do zwołania Pierwszego Kongresu Kontynentalnego w Filadelfii w 1774 roku.
Wojna wybuchła w roku 1775 i trwała do roku 1783. W 1776 roku przyjęto Deklarację Niepodległości, a w 1788 - Konstytucję Stanów Zjednoczonych. Wojnę zakończyło włączenie się Francji, Hiszpanii i Holandii po stronie kolonistów. Traktat paryski, uznający niepodległość Stanów Zjednoczonych, podpisany został w 1783 roku. Za ostateczny koniec rewolucji uznaje się niekiedy objęcie władzy w 1789 roku przez pierwszego prezydenta USA - George'a Washingtona.
Ugrupowania i doktryny
a) Lojaliści, zwani także Torysami
Byli zwolennikami utrzymania zwierzchności brytyjskiej nad koloniami. Wywodzili się oni z bogatej, anglikańskiej i konserwatywnej warstwy społeczeństwa, wielu z nich było urzędnikami administracji kolonialnej. Po wojnie większość lojalistów pozostała w USA, część wyemigrowała.
b) Demokraci
Stanowili oni lewe skrzydło nurtu Patriotów, reprezentowali farmerów, mieszczaństwo, żołnierzy. Najwybitniejszymi przedstawicielami tej opcji byli Thomas Jefferson, jeden z głównych autorów Deklaracji Niepodległości i prezydent USA, a także Thomas Paine, autor pamfletu Zdrowy rozsądek.
Demokraci byli zwolennikami niezależności stanów, szerokich uprawnień parlamentu, rozdziału Kościoła od państwa, ograniczonej władzy prezydenta i gwarancji praw obywatelskich, także dla Murzynów i Indian. Podkreślano konieczność oparcia ustroju o zasady suwerenności ludu oraz równości praw (w tym praw kobiet) i tolerancję religijną.
c) Federaliści
Byli rzecznikami wielkiej burżuazji, opowiadającymi się za silną władzą centralną i zależnym od prezydenta parlamentem. Przedstawicielami tego nurtu byli m.in. Benjamin Franklin, George Washington, Alexan der Hamilton, John Jay oraz James Madison.
Rezultatem ścierania się dwóch nurtów patriotycznych było wypracowanie koncepcji wypadkowej. Ustrój amerykański oparty był o trójpodział władz, z rozdzieleniem kompetencji nie tylko między władzę federalną i stanową, ale także z podziałem uprawnień - z uwzględnieniem odpowiednich zabezpieczeń i hamulców - na obu tych szczeblach.
Deklaracja Niepodległości
Deklaracja Niepodległości została ratyfikowana 4 lipca 1776 roku w Filadelfii przez Kongres Kontynentalny. Jej autorami byli John Adams (Massachusetts), Benjamin Franklin (Pennsylvania), a przede wszystkim Thomas Jefferson (Virginia). W skład 5-osobowego komitetu przygotowującego projekt Deklaracji wchodzili także Robert R. Livingston (Nowy Jork) i Roger Sherman (Connecticut).
Deklaracja we wstępie proklamowała niezależność i oddzielność trzynastu kolonii amerykańskich. W preambule określono zasady, którymi kierować się miało nowo powstałe państwo, podkreślając wartości: życia, wolności oraz dążenia do szczęścia. Wskazywano, iż lud ma prawo obalić zły rząd i ustanowić nowy, który zapewni im bezpieczeństwo i szczęście.
W głównej części dokumentu wymieniano 27 przewinień ze strony brytyjskiej metropolii, jakich dopuszczono się względem kolonii. Podkreślano, że pomimo licznych próśb i petycji złe postępowanie władz nie uległo zmianie.
W związku z powyższym, obwieszczano powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki, jako niepodległego, niezależnego państwa, uprawnionego do wypowiadania wojny, zawierania pokoju, zawiązywania sojuszy i prowadzenia handlu, a także do wszystkich innych rzeczy, do których prawa posiadają inne niepodległe państwa.
Deklaracja została podpisana przez większość delegatów 2 sierpnia 1776 roku. Jako pierwszy akt podpisał prezydent Kongresu, John Hancock, a następnie 56 delegatów trzynastu stanów założycielskich.
Konstytucja USA
Konstytucja Stanów Zjednoczonych Ameryki uchwalona została 17 września 1787 roku, a następnie ratyfikowana przez 13 stanów założycielskich i weszła w życie 22 czerwca 1788 roku, zastępując obowiązujące w latach 1781-1788 Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii.
Konwent konstytucyjny uchwalił projekt przygotowany przez Jamesa Madisona. W tym samym roku przyjęto również kartę praw podstawowych (Bill of Rights), zawierającą 10 poprawek do konstytucji, chroniących prawa obywateli przed nadużyciami ze strony władz.
2. Wielka Rewolucja Francuska
Wielka Rewolucja Francuska wybuchła w roku 1789 na podłożu ekonomicznym, ale też ideowym, będąc uwieńczeniem aspiracji politycznych francuskiego mieszczaństwa. Obalała absolutystyczną monarchię pod hasłami wolności, równości i braterstwa.
Emmanuel Joseph Sieyès (1748-1836) autor broszury Czym jest stan trzeci?, która stała się manifestem rewolucji. W pamflecie tym definiował trzeci stan jako tych, którzy nie są ani częścią arystokracji, ani kleru, a więc należą do chłopstwa, klas pracujących i burżuazji. Stan trzeci jest wszystkim, a nie będąc dotychczas reprezentowany w porządku politycznym, dąży do własnego upodmiotowienia.
W 1795 roku Sieyès udał się na placówkę dyplomatyczną w Hadze, odmawiając objęcia funkcji Dyrektora Republiki. Został nim jednak w roku 1799, lecz dążył do przeprowadzenia zamachu stanu, obalającego Dyrektoriat. Napoleon Bonaparte, z którym Sieyes zawarł porozumienie, zamiast pomóc w proklamowaniu nowej konstytucji, sam dokonał zamachu stanu 18 Brumaire'a.
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela
Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela przyjęta została przez Zgromadzenie Narodowe 26 VIII 1789 roku. Projekt przygotowany został przez markiza de La Fayette'a, m.in. w oparciu o treść amerykańskiej Deklaracji Niepodległości. Widoczne były wpływy Montesquieu oraz Rousseau.
Deklaracja głosiła, iż wszyscy ludzie rodzą się i pozostają wolni i równi w swych prawach, a podstawą różnic społecznych może być tylko dobro powszechne. Celem każdego związku politycznego jest natomiast zachowanie przyrodzonych praw człowieka: wolności, własności, bezpieczeństwa i oporu przeciw uciskowi. Źródłem władzy jest zawsze naród. Deklaracja zastrzegała także prawo do własności.
Deklaracja prezentowała treści burżuazyjne, odrzucając własność feudalną opartą na przywileju i zróżnicowaniu stanowym. Treściom deklaracji zaprzeczyło wprowadzenie przez Zgromadzenie Narodowe cenzusu majątkowego w podziale na obywateli biernych i aktywnych, wobec czego pełnię praw politycznych uzyskało jedynie 4 spośród 26 milionów Francuzów. Przywódcy Zgromadzenia uznawali, że jest to naturalne, albowiem tylko ci aktywni są godni reprezentować interes stanu trzeciego. Żyrondysta Andre Chenier stwierdził wręcz, że rzeczywistym narodem jest mądra i pracowita klasa kupców, przemysłowców i rolników.
Ugrupowania - jakobini i ich odłamy
Jakobini (nazwa pochodzi od imienia patrona klasztoru św. Jakuba - miejsca spotkań), których ideologia ukształtowała się w latach 1792-1793 w oparciu o konstytucję, nie stanowili jednolitej grupy. W skład ruchu wchodzi hebertyści, reprezentujący lewicę, dantoniści, stanowiący prawicę, a także umiarkowani centryści.
a) Hebertyści
Ich nazwa pochodziła od nazwiska Jacquesa Rene Heberta (1757-1794). Byli nurtem radykalnym, zwolennikami skrajnego terroru wobec kontrrewolucjonistów, nawet z sięgnięciem po obcą interwencję. Żądali uzbrojenia ludu, a także zastosowania radykalnych środków przeciw spekulantom i paskarzom. Głosili ateistyczny kult Rozumu.
b) Dantoniści
Ich przywódcą był Georges Jacques Danton (1759-1794). Reprezentowali oni stanowisko złagodzenia terroru wobec kontrrewolucji i podjęcia rokowań pokojowych z koalicją antyfrancuską. Argumentowali swą postawę wyczerpaniem ludu.
c) centryści
Głównymi reprezentantami nurtu umiarkowanego byli Jean Paul Marat, a później Maximilien Robespierre i Antoine de Saint-Just. Dzięki rozprawie zarówno z lewicą jak i prawicą, grupa ta stała się jedynymi reprezentantami jakobinów.
Jakobini krytykowali konstytucję z roku 1791 ze względu na cenzus majątkowy oraz niejednoznaczność. Konstytucję tworzyć powinien sam lud. Jakobini podkreślali równość (określając się wręcz mianem "partii równości") nie tylko wobec prawa, ale także równość w rozporządzaniu własnością prywatną, której rozmiary miały być regulowane przez państwo. Wynikało to z zasady ograniczenia praw jednostki obowiązkiem poszanowania prawa innych jednostek. Jakobini nie dążyli do równości dóbr, ale do złagodzenia dysproporcji majątkowych, uniemożliwienia posiadania więcej, niż pozwala ustawa, definiując jednocześnie w ten sposób pojęcie obywatela.
Poglądy te wyrażały się w działaniach praktycznych: rząd zniósł ciężary feudalne, popierał nabywanie majątków narodowych przez chłopów, wydał ustawy antyspekulacyjne. Państwo miało być obowiązane do zapewnienia utrzymania obywatelom albo poprzez zapewnienie im pracy, albo środków trwałej egzystencji tym, którzy nie mogą pracować.
Za niezbędny atrybut suwerenności ludu jakobini uważali zgromadzenie ludowe, zwoływane na każde żądanie ludu. Idea reprezentacji była przyjmowana niechętnie, jako zdewaluowana w pierwszym okresie rewolucji. Wystąpiono miast tego z koncepcją dyktatury ludu, jako despotyzmu wolności przeciw tyranii. Terror miał zlikwidować reakcję, stał się on faktyczną metodą sterowania społeczeństwem, później jednak doprowadził do obalenia jakobinów. Terror uzasadniano niebezpieczeństwem ojczyzny - ze strony reakcji, ale też i anarchii. Akcentowano idee zaczerpnięte od Rousseau - patriotyzm, miłość ludu, hart rewolucyjny, osobistą uczciwość. Odrzucono materializm encyklopedystów, rehabilitowano wiarę w Boga.
Jakobinizm jako ideologia drobnomieszczaństwa przyniosła niechęć robotniczych kręgów stolicy (sankiulotów) oraz wielkiej burżuazji. Kres jakobińskiemu terrorowi przyniósł przewrót termidoriański (9 Thermidora roku II - 27 lipca 1794 roku). Władza przeszła w ręce Dyrektoriatu.
Dyrektoriat
Po zamachu termidoriańskim, obalającym rządy jakobinów, Konwent Narodowy ustanowił 2 listopada 1795 roku 5-osobową egzekutywę - Dyrektoriat. Konwent przekształcił się następnie w dwuizbowy parlament.
Rządy Dyrektoriatu cechowała arbitralność i korupcja, co spowodowało rosnącą niepopularność tego ciała. 18 Brumaire'a roku VIII (9 listopada 1799 roku) Napoleon Bonaparte dokonał zamachu stanu, dając początek okresowi Konsulatu.
Babuwizm
Po przewrocie termidoriańskim rozwijała się myśl radykalna, czego wyrazem było zawiązanie przez Filipa Buonarottiego (toskańskiego radykała) w 1796 roku Sprzysiężenia Równych, dążącego do obalenia rządów prawicy i rozpoczęcia drugiej, prawdziwej rewolucji.
Głównym teoretykiem Sprzysiężenia był Gracchus Babeuf (1760-1797), z pochodzenia chłop, pozostający pod wpływem Rousseau, a przede wszystkim oświeceniowych komunistów utopijnych, w tym szczególnie Morelly'ego.
Przyczynę zjawisk politycznych widział Babeuf w istnieniu klas społecznych. Własność prywatna jest efektem przywłaszczenia własności wspólnej poprzez intrygi i gwałt. Poprzez skupianie własności w rękach bogatych wypaczony został pierwotny komunizm, prowadząc do uprzywilejowania posiadających wykształceniem i pognębienia ubogich ciemnotą. Wolność polityczna nie ma znaczenia bez równości ekonomicznej.
W Listach do Germaina Babeuf określał zasady swego programu. Jego treść stanowiło uspołecznienie wszelkich form własności (ziemskiej, przemysłowej i handlowej) oraz produkcja zbiorowa. Znieść miano własność prywatną, związać każdego człowieka z przynależną mu umiejętnością, gromadzić produkcję i rozdzielać ją w najprostszy sposób. Babeuf popierał postęp techniczny, a także ustawę agrarną, dzielącą ziemię na równe działki, niepodlegające sprzedaży lub odstąpieniu, później postulował nawet tworzenie komun.
Babuwizm był koncepcją politycznej realizacji teoretycznych założeń postulatów komunizmu utopijnego.
Bonapartyzm
Wprowadzone przez Napoleona po przewrocie 18 Brumaire'a jedynowładztwo przyjęło w pierwszej fazie formę konsulatu, a od 1804 roku - cesarstwa. Ideologia bonapartyzmu nie przeciwstawiała się ideologii rewolucji, a kontynuowała jej hasła. Napoleon wywodził swą władzę z woli narodu. Pełnia władzy powierzona została jednostce ze względu na jej osobiste kwalifikacje. Bonapartyzm odrzucał ideę parlamentaryzmu - ponad parlamentem stoi rząd, jako centrum społeczeństwa. Cesarz jest wodzem swego ludu. Absolutyzm jednostki służyć miał jednak doktrynie rewolucyjnej, a zwłaszcza wielkiej burżuazji.
3. Oświecenie w Polsce
Stanisław Karwicki - autor Exorbitancji we wszystkich trzech stanach Rzeczypospolitej, odrzucał przekonanie, iż ustrój Rzeczpospolitej jest tworem doskonałym. Uważał, że przyczyną tego jest wzajemny paraliż trzech stanów - króla, magnaterii i szlachty. Równowaga ich rodzi konflikty i jest nie do utrzymania. Karwicki był zwolennikiem zarówno ograniczenia władzy króla, jak i roli możnowładztwa. Suwerenem miałby być zreformowany sejm - miał on również umożliwić zapanowanie prawdziwej złotej wolności dla szlachty. Sejm usprawnić miało ograniczenie liberum veto, ustalenie nowego regulaminu obrad oraz wprowadzenie koncepcji sejmu gotowego, obradującego tak długo, jak wymagała tego sytuacja. Ograniczeniu ulec miały prawa gołoty. Armia liczyć miała 12 tysięcy żołnierzy.
Stanisław Szczuka - kolejny zwolennik szlacheckiego republikanizmu, autor Zaćmienia Polski (1709), żądał odebrania magnatom dzierżaw królewskich i przeznaczenia dochodów z nich na potrzeby państwa. Pragnął obalenia przewagi politycznej i ekonomicznej magnatów i zaprowadzenia autentycznej demokracji szlacheckiej. Dopuszczał opodatkowanie dóbr dziedzicznych szlachty, co miało umożliwić wystawienie 30-tysięcznej armii. Oprócz tego, Szczuka opowiadał się za decentralizacją skarbu i wojną z Turcją, rolą Polski jako przedmurza chrześcijaństwa.
Stanisław Leszczyński - autor traktatu Głos wolny wolność ubezpieczający (napisany ok. 1734-35, wydany 1749). W traktacie widać wpływ zarówno Karwickiego, jak i doktryn francuskiego Oświecenia, w tym fizjokratów. Nienaruszając przywilejów szlacheckich, Leszczyński postulował reformę stosunków agrarnych. Podstawą zamożności państwa są chłopi, płacący podatki i będący bazą wojska oraz stanowiący siłę roboczą. Należy się wobec tego wyzbyć anachronicznych form ucisku feudalnego. Postulował Leszczyński zniesienie pańszczyzny i wprowadzenie zamiast niej czynszu, a także zwiększenie praw chłopów przed sądami. Stosunki dworu z wsią opierać miały się na dwustronnym kontrakcie, co z jednej strony zlikwidowałoby groźbę rewolucji chłopskiej, z drugiej zaś - wzmocniło szlachtę ekonomicznie.
Rzeczpospolita powinna być ostoją wolności, podporządkowaniu interesów partykularnych dobru państwa. Władza króla, pozostającego głową państwa, musiałaby jednak ulec ograniczeniu, na rzecz ministrów. Leszczyński proponował zasadę wybieralności na urzędy centralne przez sejmiki większością głosów. Jednocześnie władza sejmu jest najwyższa. Leszczyński nie proponował istotnej reformy, a jedynie ograniczenie liberum veto, by uniemożliwić zrywanie przez nie obrad. Wolna elekcja miała być złagodzona trybem virtim - król miał być obierany w podwójnym składzie posłów. Armia według Leszczyńskiego liczyć miała co najmniej 100 tysięcy żołnierzy.
Stanisław Konarski - autor traktatu O skutecznym rad sposobie (1761-1763), pozostającego w związku z reformami familii Czartoryskich. Konarski głosił reformę ustroju politycznego Rzeczypospolitej, wskazując na wadliwą organizację sejmu. Odrzucał zasadę liberum veto. Sejm, jako suwerenny i centralny organ państwa, podejmować miał uchwały większością głosów i służyć całemu stanowi szlacheckiemu. Izba poselska oraz sejmiki miały być wolne od nieposiadającej szlachty. Sejm miał być w pełni gotowy. Rola prawodawcza przynależna miała być sejmowi, senat uchwały mógłby odrzucać jedynie kwalifikowaną większością głosów. Przewagę magnaterii w administracji zlikwidować miałaby rada rezydentów, złożona z króla oraz deputowanych wybieranych przez izbę poselską
Okres stanisławowski
Na reformy podejmowane w latach 60. i 70. XVIII wieku złożyły się: reformy sejmu konwokacyjnego (1764), powstanie Rady Nieustającej, Komisji Edukacji Narodowej. Storpedowane one zostały przez siły reakcji. Wpływy zachodniego Oświecenia dostrzegalne były w literaturze, rozwijała się nauka prawa - powstało m.in. Towarzystwo Prawnicze. Działali prawnicy: Wincenty Skrzetuski, Teodor Ostrowski, Antoni Trębicki, a także polscy fizjokraci: Antoni Popławski, Sebastian Czochron, Hieronim Stroyanowski. Program reform rozwinął się szczególnie w czasie Sejmu Wielkiego.
Hugo Kołłątaj (1750-1812) teoretyk obozu reform, jeden z redaktorów Konstytucji 3 Maja, autor dzieł Do Stanisława Małachowskiego Anonima listów kilka, Prawo polityczne narodu polskiego, Ostatnia przestroga dla Polski, Porządek fizyczno-moralny. Pozostawał pod wpływem Locke'a, Rousseau, Montesquieu i Mably'ego, fizjokratów i Voltaire'a. Wiązał jednak oświeceniową ideologię ściśle ze sprawami polskimi.
Ideałem państwa była dla Kołłątaja dziedziczna monarchia konstytucyjna. Niechętny był zarówno absolutyzmowi, jak i demokracji. Naczelnym organem władzy państwowej miał być sejm, zasadą działania organów państwa - równowaga. Pełnia praw przysługiwać miała dysponującym własnością szlachcie i mieszczaństwu. Interesy tych grup reprezentować miało państwo. Kołłątaj był zwolennikiem wolności chłopów.
W Porządku fizyczno-moralnym pisał Kołłątaj o wolności i prawach natury, krytykując wolność feudalną. Prawo nabywania rzeczy uznawał za prawo przyrodzone i powszechne, pracę natomiast uznawał za jedyne kryterium bogacenia. Prawa jednostki wcześniejsze są od państwa i prawa stanowionego. Państwo ma ich strzec, jako fundamentu społeczności rządnej. Społeczeństwo może czynnie wystąpić przeciw władzy naruszającej prawa przyrodzone.
Stanisław Staszic (1755-1826) autor Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego (1787), Przestróg dla Polski (1790) oraz poematu Ród ludzki (1818-20). Mieszczanin o rozległym wykształceniu i zainteresowaniach. Idee oświecenia rozważał w kontekście polskim. Krytykował feudalizm, władzę uprzywilejowanych, anarchię. Praca chłopów jest źródłem bogactwa narodowego, dlatego stanowią oni najważniejszą część społeczeństwa, należy więc poprawić ich los. Staszic uważał, że należy sprzyjać rozwojowi kapitalizmu oraz wzrostowi produkcji przemysłowej. Domagał się dopuszczenia mieszczan do sejmu i urzędów oraz zrównania ich w prawach ze szlachtą. Państwo miało być w pełni niezawisłe, gwałcicielem praw narodu jest każdy naród, przywłaszczający sobie więcej praw, niż inne narody.
Ustrój polityczny. Wzmocniona miała być władza centralna, zreformowany sejm (likwidacja liberum veto), zreformowane prawo podatkowe, armia liczna, a elekcja tronu zniesiona. Staszic cenił najwyżej republikę, nie widząc jednak zastosowania dla niej w polskich warunkach. Jako system przejściowy wskazywał monarchię konstytucyjną, będącą etapem do ludowładztwa. Ludzkość według Staszica dąży ku lepszemu na drodze koniecznego postępu. Historia jest pasmem konfliktów między bogatymi i biednymi o zmianę formy własności. Doskonalenie się państwa jest związane ze stopniowym wyzwalaniem się mas z ucisku.
Polscy jakobini
W dwóch ostatnich latach niepodległości Polski doszło do radykalizacji nastrojów. Wyrazem tego były wystąpienia ks. Franciszka Jezierskiego, krytykującego magnaterię i szlachtę, jako odpowiedzialnych za katastrofę kraju. Za naród uznawał wyłącznie lud, a nie posiadaczy.
Radykalna lewica - głównie inteligencja pochodzenia szlacheckiego i mieszczańskiego - przewodziła wystąpieniom pospólstwa po wybuchu insurekcji w 1794 roku. Ich poglądy podejmowały hasła jakobinizmu francuskiego. Głosili oni hasło walki aż do zwycięstwa, wzywali do zjednoczenia w walce z caratem nawet z żołnierzami rosyjskimi, domagali się terroru wobec targowiczan. Żądali uwłaszczenia chłopów i likwidacji własności prywatnej, a także demokratyzacji aparatu władzy.
4. Utopie komunistyczne w okresie Oświecenia
Materializm
Materialiści XVIII wieku byli przeciwnikami religii, ośmieszając ją w satyrze. Paul Holbach stwierdzał, że religia powstała, by jarzmić ludy i oddawać je we władanie możnych. Elementy poznawalnego, materialnego świata powiązane są między sobą koniecznym związkiem. Podkreślano rolę racjonalnego myślenia. Człowiek miał być częścią wielkiego mechanizmu przyrody. Jest on produktem środowiska, ale równocześnie samo środowisko jest produktem poglądów człowieka. Zepsucie ludzi jest więc wynikiem panującego porządku (absolutyzmu), który należy znieść.
Claude A. Helvetius uważał, że genezy absolutyzmu upatrywać należy we wzroście liczby ludności. Zwiększanie potrzeb rodziło intensyfikację gospodarczą. Powstawała własność prywatna, pogłębiająca różnice majątkowe, prowadząca do utraty wolności przez coraz większe grupy w społeczeństwie. Kierujący procesami gospodarczymi zagarniali władzę, doprowadzając do zapanowania absolutyzmu.
Państwo powstało w drodze umowy zjednoczonych ludzi, zobowiązujących się okazywać sobie wzajemnie usługi i nie szkodzić. Ludzie przyjmują obowiązki względem społeczeństwa, zapewniającego im bezpieczeństwo i szczęście.
Holbach pisał, że umowa musi zapewniać wygody obu stronom. Rząd jest wyrazicielem zbiorowej woli, sługą społeczeństwa. Skoro państwo powstało z dążenia do szczęścia, rządzący tracą swoje prawa, jeśli szczęścia nie potrafią ludziom zapewnić.
Urzeczywistnienia rozumnego ustroju materialiści francuscy nie wiązali jednak z ludem, a raczej z osobą oświeconego władcy. Światem rządzą wielkie jednostki, dla jego naprawy trzeba nie rewolucji, lecz oświeconych przywódców.
Utopia społeczna
Dezaprobata dla rzeczywistości społecznej XVIII wieku przyjmowała postać krytyki absolutyzmu, podziałów stanowych, konwencji społecznych - prywatnej własności, religii, przesądów, nietolerancji. Tworzone utopie zawierały nie tylko opisy nierealizowalnych wizji ustrojowych, ale równocześnie skupiały w sobie potężny ładunek myśli rewolucyjnej, do którego nawiązywali potem aktywni radykałowie.
Jean Meslier (1664-1729) autor pracy Testament. Był materialistą, rozwinął teorię przyrodniczego naturalizmu, stwierdzając, że w przyrodzie rządzą związki przyczynowe, a także ściśle określone i konieczne prawa. Poznanie natury prowadzić może do poznania zasad życia społecznego. Ludzie potrzebują nie bogów, a zdrowego rozsądku, dlatego walczyć należy z religią. Jest ona źródłem nierówności i ucisku.
Meslier krytykował absolutyzm, odrzucał też monarchie oświeconych. Komunistyczny ustrój ustanowić może jedynie lud w zbrojnej rewolucji, która wypędzi tyranów i księży.
Idealnym wzorcem społeczności była dla Mesliera komunistyczna gmina, rządzona przez najmądrzejszych, oparta o wspólność dóbr i bogactw ziemi. Likwidacja warstw pasożytniczych zapewni powszechny dobrobyt, wzmocnieniu braterstwa między ludźmi służyć miało natomiast zniesienie nierozerwalności małżeństw.
Do poglądów Mesliera nawiązać miał później nurt babuwistyczny.
Morelly - autor pracy Kodeks natury (1755), składającej się z trzech części krytykujących własność prywatną i oparty na niej ustrój społeczno-polityczny oraz z części czwartej, będącej modelem konstytucji społeczeństwa komunistycznego.
Zasady organizacji społecznej Kodeks ujmował w sztywny schemat, wskazując na oczywistość i prostotę praw natury. Prawo pozytywne przypominać ma zasady prawnonaturalne. Dążenie do szczęścia uznawał Morelly za główny motyw ludzkiego postępowania. Przyczyną zła była zawsze własność prywatna. Równocześnie komunizm Morelly'ego był propostępowy.
Państwo komunistyczne opierać miało się na trzech świętych zasadach: braku własności prywatnej, uznaniu każdego obywatela za jednostkę społeczną, każdy obywatel dołoży swą cząstkę do społecznego dobra w odpowiednim dla niego zakresie.
Podstawą organizacji społecznej miały być rodzina, plemię i miasto. Każde plemię miało składać się z równej liczby rodzin, każde miasto z równej liczby plemion. Produkcja gromadzona miała być w publicznych magazynach, a następnie rozdzielana między potrzebujących. Podstawę stanowić miało rolnictwo.
Naczelnym organem władzy miał być wybierany spośród senatorów poszczególnych miast senat najwyższy. Miał on sprawować ustawodawstwo i kontrolować rząd. Podległość egzekutywy senatowi blokować miało tyranię.
Gabriel Bonnot Mably (1709-1785) pochodził z rodziny szlachecko-urzędniczej, autor wielu traktatów, największą sławę przyniosły mu Zasady praw (1776). Na prośbę konfederatów barskich napisał pracę O rządzie i prawach Polski (1781), krytykującą ucisk chłopów i anarchię.
Mably uznawał własność prywatną za źródło zła i nieszczęść, gwarantem wolności może być tylko ustrój opierający się na wspólnym władaniu i gospodarzeniu ziemią. Jednak w Europie jest taki ustrój nierealizowalny. Nie wzywał do rewolucji i nie przedstawiał wizji komunistycznego ustroju przyszłości. Dzieło naprawy przeprowadzać może państwo, tępiąc żądzę posiadania, ograniczając handel i budowę wielkich fortun. Przedkładał więc Mably upowszechnienie własności nad jej uspołecznianie.
6