METODY USTALANIA FAKTÓW HISTORYCZNYCH

1. Ogólna rekonstrukcja procedury ustalania faktów

Problemy ustalania faktów historycznych w znanych podręcznika do metodologii są traktowane w sposób uboczny. Zazwyczaj przedstawiano reguły krytyki i od razu przechodzono do charakterystyki tzw. opracowania materiału (syntezy).

Podział pracy:

• Etap krytyki (badanie autentyczności źródła i wiarygodności informacji)

• Etap ustalania faktów

• Dekodowanie informacji źródłowych

Dwa pierwsze etapy są ze sobą ściśle powiązane!

A.	Dekodowanie informacji źródłowych (pierwszy etap)
B.	Krytyka źródeł: Badanie autentyczności Dekodowanie (drugi etap) Badanie wiarygodności
C.	Ustalanie faktów Dekodowanie (trzeci etap) Ustalanie wyznaczników czasowo - przestrzennych faktów Budowanie twierdzeń o faktach sprawdzanie

Celem etapu ustalania faktów jest zmiana informacji źródłowych, zaopatrzonych odpowiednią etykietą autentyczności i wiarygodności, w twierdzenia o faktach. I w efekcie tej pracy otrzymujemy fakty historiograficzne stanowiące konstrukcję naukową historyka, za której pośrednictwem poznaje on rzeczywistość historyczną.

Historyk musi umieć ze strumienia różnego rodzaju informacji zbudować twierdzenie o fakcie - jest to w pewnym sensie praca konstrukcyjna.

Podział faktów:

• fakty proste - wydobywane są ze źródeł mówiących o nich bezpośrednio, istnieje oczywiście potrzeba przeformułowania informacji źródłowej; procedura ta utożsamia się wtedy z opartym na wiedzy pozaźródłowej odczytywaniem źródła

• Odczytanie i spisanie z księgi metrykalnej „X urodził się w roku T”

• fakty złożone - bak bezpośrednich informacji w źródłach (problematyka syntezy i narracji omówionych w rozdziale XXII i XXIII)

2. Indukcja i dedukcja w badaniu naukowym (tego w ogóle nie omawiał)

Powszechnie uważa się, że ustalamy fakty w drodze dedukcji lub indukcji

• Dedukcja - przechodzenie od prawd bardziej ogólnych do mniej ogólnych

• Indukcja - przechodzenie od prawd mniej ogólnych do bardziej ogólnych

Znaczenie dedukcji i indukcji:

• węższe znaczenie - wnioskowanie

• szersze znaczenie - odpowiedniki metod postępowania badawczego charakteryzujących się bądź stosowaniem wnioskowania dedukcyjnego, bądź indukcyjnego

Indukcja nie jest czymś przeciwstawnym dedukcji. Miejsce wnioskowania indukcyjnego wśród całości wnioskowań wskazuje się różnie:

• całkowite odmówienie indukcji miana wnioskowania

• uznanie indukcji jako odmiany redukcji

• uznanie indukcji wszelkich wnioskowań niededukcyjnych

Ewentualne uznanie dedukcji za główny sposób logicznego postępowania inferencyjnego w nauce może Ne mieć nic wspólnego z tzw. aprioryzmem, czyli oderwaniem poznania od obiektywnej rzeczywistości. Należy odróżnić sposób uzyskiwania wiedzy o rzeczywistości od metody budowania nauki.

W naukach empirycznych źródłem wiedzy jest obserwacja!

Postulaty i spór:

• Dedukcjoniści podkreślają dużą rolę twierdzeń teoretycznych

• Indukcjoniści postulują generalizacje zdań obserwacyjnych (obserwacja)

Wnioskowanie:

• Niezawodne - zapewniają prawdziwość wniosku przy prawdziwości przesłanek; to takie wnioskowanie w którym wniosek wynika logicznie z przesłanek, tzn. że jeśli prawdziwe są przesłanki to prawdziwy musi być wniosek

• Zaliczamy dedukcję

• Zawodne - nie zapewniają pewnego wnioskowania

• Indukcja enumeracyjna

• Wnioskowanie redukcyjne

• Wnioskowanie statystyczne (szerzej omówione w rozdziale XX)

Wnioskowanie per analogiam:

Jeżeli każde S to P, to w przypadku wnioskowania z analogii chodzi nam o to, że następne badane przez nas S będzie P, wniosek przybieże postać S_n+1 jest P

Posługujemy się różnymi typami wnioskowań w zależności od rodzaju pytań oraz informacji jakimi dysponujemy. Przy wnioskowania zawodnych wnioski mają charakter hipotez.

3. Indukcja i dedukcja w historii

• Dedukcja - od ogółu do szczegółu; wyciąganie wniosków z różnych prawd ogólnych (wiedzy pozaźródłowej)

• Indukcja - od szczegółu do ogółu; trzymanie się źródeł i budowanie twierdzeń na ich podstawie

Metody badań w historii:

• Metoda dedukcyjna - dotyczy ustalania faktów, o których źródła nie mówią w sposób bezpośredni, tzn. takich, że dla ich ustalania nie wystarczy odczytanie odpowiednich informacji źródłowych: przy ustalaniu faktów posługuje się zawodnymi sposobami wnioskowania Metoda pośredniego ustalania faktów

• Metoda indukcyjna - dotyczy ustalania faktów w przypadku, gdy źródła o nich mówią bezpośrednio, przy posługiwaniu się zarówno wnioskowanie zawodnym i niezawodnymMetoda bezpośredniego ustalania faktów

4. Metody bezpośrednia i pośrednia ustalania faktów

W przypadku gdy ustalamy fakt na podstawie informacji źródłowych mówiących bezpośrednio o tym fakcie procedura postępowania jest prosta. Proces stawiania hipotezy oraz jej uzasadnienia i sprawdzania stapia się w jedną całość.

Odczytywanie informacji stanowi hipotezę, którą sprawdzamy przez odwołanie się do autentyczności źródła i wiarygodności informacji, a także naszej wiedzy pozaźródłowej. Posługujemy się pewnym prawem, które mówi, że skoro źródło jest autentyczne oraz informacje wiarygodne, to wtedy fakty, o których te informacje mówią w rzeczywistości najprawdopodobniej istniały.

W przypadku bezpośredniego ustalania faktów nakazuje się znalezienie innych (a przynajmniej jednej) bezpośredniej informacji mówiących o tym samym fakcie, które pochodzi z wiarygodnych źródeł od siebie niezależnych. gdyby się jej sztywno trzymać należałoby odrzucić większość ustaleń faktów spotykanych w historii. Należy regułę te traktować jako pomocniczą!!!

Przypadki gdy konieczne jest dodatkowe źródło:

• Źródło z którego zaczerpnęliśmy informacje jest mało wiarygodne

• Informacja mówi o fakcie, który uznaje się z jakiegoś punktu widzenia za doniosły

• Ustalony fakt pozostaje w sprzeczności lub jest niezgodny z naszą dotychczasową wiedzą o przyszłości

Zdarza się, że interesujące nas fakty są z źródłach w pewnym stopniu ukryte, tak jest w przypadku badań genealogicznych.

Najtrudniej jest gdy chcemy ustalić fakt, o którym w źródłach brak interesujących nas wiadomości źródłowych. Uciekamy się wtedy do metody pośredniego ustalania faktów. Ustalamy wtedy fakt na podstawie danych bardziej pośrednich, czyli informacje źródłowe i pozaźródłowe które wprawdzie nie mówią o samym fakcie, lecz są w jakiś sposób jego symptomami. Symptomy te spełniają rolę wskaźników, które pozwalają przekładać fakty nie dające się zaobserwować na poświadczone w jakiś sposób inne fakty lub właściwości tych faktów. Wydobywamy je ze źródeł lub z wiedzy pozaźródłowej.

Wskaźniki w naukach społecznych wg Nowaka

• Wskaźniki empiryczne - fakt wskazywany jest podobnie jak sam wskaźnik, obserwowalny; w historii w metodzie pośredniej dotyczy faktu obserwowalnego, lecz nie zaobserwowanego w danym źródle. wskaźnikiem empirycznym jest fakt zniszczenia osady biskupińskiej gdzie mamy ślady zniszczonego (spalonego) drewna - domyślamy się, że została spalona.

• Wskaźniki inferencyjne - gdy ze znanych nam zachowań danego człowieka wnioskujemy o nieznanym na jego świecie psychicznym lub nieznanych konkretnych działaniach. takim wskaźnikiem nieznanego nam przezucia psychicznego np. oddziału żołnierzy jest przejście na stronę wroga

• Wskaźniki definicyjne - należą do procedury ustalania bezpośredniego, w tym przypadku wskaźnik definiuje nam nieobserwowalny fakt lub nieobserwowalną cechę faktu. gdy o popularności danej osoby wnioskujemy na podstawie tego co o niej pisano

Przykład:

• Wojciechowski zastanawiał się skąd pochodzą najdawniejsze roczniki i w jakim czasie dotarły do Polski. W źródłach brak było danych, a na podstawie szczegółowej analizy treści roczników zauważył, że ostatnie zapiski pochodzą z Niemczech z lat 969 i 970 i dotyczą sprawowania urzędu przez arcybiskupów mogunckich Wilhelma, Ottona i Roberta. Wskazówką jest, że ojczyzną rocznika jest prowincja moguncka. Spośród kilkudziesięciu diecezji w tej prowincji ślady kontaktów z Polską zachowały się w dwóch katedrach biskupich (Brandenburg i Halberstad) i dwóch klasztorach (Fulda i Korbea). Najbardziej prawdopodobną ojczyzną rocznika wydała się Wojciechowskiemu Korbea, ponieważ w roczniku znalazł on kilkadziesiąt zapisek korbejskich.

Przedstawmy rozumowanie:

• Jeśli w jakimś roczniku zawarte są informacje dotyczące jakieś prowincji t na ogół rocznik w niej powstawał

• W nadanym roczniku występują zapiski o arcybp mogunckich

• Czyli rocznik najprawdopodobniej tampowstał

• Często przesłanki są czerpane z wiedzy Otocznej. Tak jest gdy Kuczyńskich chce wykazać, że Żyndram z Maszkowic nie był dowódcą w bitwie pod Grunwaldem, stwierdza m.in. że zwycięski wódz jest na ogół nagradzany, a jego nie nagrodzono

5. Metoda filologiczna (leksykalna)

Określenie metoda filologiczna ma dwa znaczenia:

• Metoda odczytywania oraz interpretacja znaczenia języka źródeł pisanych

• Odmiana pośredniej metody odczytywania faktów - polega na ustalania faktów z przeszłości na podstawie danych językowych, szczególnie często danych toponomastycznych, analizowanych na ogół dzięki wiedzy językoznawczej

• Pionierem był Wojciechowski w racy pt. Chrobacja

Przykład:

• Moszyński starał się odpowiedzieć na pytanie jaki teren obejmował siedziby Prasłowian i jaki był pierwotny zasięg języka prasłowiańskiego na przełomie starej i nowej ery. Ustalił wnioski za pomocą geografii roślin paleobotaniki dotyczących zasięgu poszczególnych gatunków drzew; pomijając nazwy drzew owocowych ustalił trzy grupy nazw drzew: nazwy bardzo stare, nazwy będące innowacjami słowiańskimi i nazwy nie mające pokrewieństwa i tak ustalając dotarł które gdzie rosły i gdzie mogli przebywać Słowianie.

• Łowmiański analizował (w pracy o podstawach gospodarczych formowania się państw słowiańskich) słowiańskie nazwy miesięcy jako dane świadczące o tym, że gospodarka miała charakter rolniczo - hodowlany

6. Metoda geograficzna (przestrzenna)

Odmiany znaczeniowe metody geograficznej:

• Ustalanie faktów lub zależności między faktami za pomocą rozmieszczenia badanych faktów na mapie

• Wykorzystanie wiedzy geograficznej w ustalaniu faktów

Przykład:

• Semkowicz spróbował umiejscowić na mapie wsie, w których występowało drobne rycerstwo ziemi krakowskiej na przełomie XIV i XV wieku - okazało się, że rycerstwo skupiło się w okolicy pogranicza czyli autor wnioskuje ze jest to wynik celowego osadnictwa wojskowego

• Metodę tę stosują autorzy np. gdy na podstawie znajomości gleb czy warunków klimatycznych jakiegoś terenu wnioskują o uprawianych tam prawdopodobnie roślinach i wywodzą z tego ewentualny charakter gospodarki czy względną chronologię osadnictwa

7. Metoda genealogiczna

Wydzielenie jest nasuwa wiele wątpliwości, stosujemy wtedy gdy dla ustalania faktu, o którym brak wiadomości w źródłach wykorzystujemy wiedzę genealogiczną; chodzi tutaj o wydobycie faktu ze źródła, którym są one jakoś ukryte.

Przykład:

• Dworzaczek pyta w czyich rękach była władza hetmańska w Polsce w XVI i XVII wieku; bezpośrednio nic o tym nie znajduje, ale brak jest pozorny bo są bezpośrednie informacje genealogiczne o poszczególnych hetmanach - trzeba wszystkie przeszukać i ustalić (wydaje się to być bezpośrednia metoda ustalania faktów)

• Semkowicz stosuje tą metodę dla pośredniego ustalania faktów - badając ród Awdańców autor ustalił, że protoplasta tego rodu nosił normańskie imię Auda, tzn. Skarb i przyjął imię Skarbek.

Rozumowanie:

1. Jeśli znamy imię protoplasty jakiegoś rodu w średniowieczu i na terenie osiedlania rodu znajdziemy osadę, której nazwa zawiera w swym składzie to imię wtedy to osada ta prawdopodobnie stanowiła pierwotną siedzibę rodu

2. Znamy imię protoplasty rodu Awdańców (z badań genealogicznych) oraz na terenie osiadlania rodu osadę zawierającą w składzie to imię

3. Leżąca na terenie osadniczym rodu Awdańców osada Skarbno była prawdopodobnie siedzibą protoplasty rodu

8. Metoda porównawcza

Służy ona nie tylko do ustalania faktów, o których brak bezpośrednich wiadomości w źródłach, lecz również do uzasadniania hipotez dotyczących wyjaśnień przyczynowych oraz generalizacji historycznych i praw.

• Proste zestawienie analogicznych zjawisk z różnych krajów

• Czynność wstępna dla wykorzystywania porównań przy ustalaniu faktów oraz wyjaśnianiu przyczynowym

Przykład:

• Lauda postawił hipotezę, że Państwo Wielkomorawskie wywodzi się bezpośrednio z wcześniejszego Państwa Samona, jednakże brak do tego okresu źródeł

Rozumowanie:

1. Państwo Obodrytów i Wieletów rozwijają się od czasów państwa Samona do IX wieku

2. Państwo Serbskie rozwija się od czasów Państwa Samona do IX wieku

3. Państwo Czeskie wykazuje rozwój przed IX wiekiem

4. Państwo Wiślan rozwija się przed IX wiekiem

5. Państwo słowackie z ośrodkiem na Nitrze rozwija się w okresie przed IX wiekiem

6. Więc… Państwo Samona również rozwija się w okresie między I poł. VII wieku a początkiem IX wieku, dając początek państwu Wielkomorawskiemu

9. Metoda retrogresywna

Metodę retrogresywną stosujemy przy badaniach nad dawnym krajobrazem, stanem osadnictwa czy organizacją pewnego działu gospodarki, czyli wszędzie tam gdzie wiedząc o procesie zanikania pewnych zjawisk możemy sądzić, że zaobserwowany w źródłach dla pewnego okresu ich stan obrazuje jakąś część stanu wcześniejszego.

• W czasie t_n stan rozwoju pewnego zjawiska był przynajmniej taki, jak w późniejszym czasie t_n+1

Przykład:

• Persowski stara się zrekonstruować krajobraz osadniczy z XV wieku, w tym celu bada zarówno źródła z XV wieku jak i mapy współczesne; stan zalesienia z XV wieku w Polsce był większy aniżeli teraz

Rekonstrukcja:

1. Jeśli przyjąć, że zasięg zjawiska X malał z upływem czasu, to wtedy zasięg tego zjawiska w czasie t_n+1 (obserwowalnym w źródle) jest mniejszy aniżeli w czasie t_n

2. Zasięg zjawiska X malał w ciągu wieków

3. Więc… zasięg zjawiska X obserwowany w czasie t_n+1 stanowi część zasięgu tego zjawiska w czasie t_n

Metoda retrogresywna współdziała jedynie w ustalaniu pewnych faktów, nie jest natomiast metodą ich samodzielnego ustalania.

---