Szczęście oraz cel i sens życia w literaturze romantyzmu i pozytywizmu.
Szczęście w życiu ludzkim ma bardzo szeroką wymowę. Jest ono wartością, której istnienie przyczynia się do prawidłowego rozwoju osobowości człowieka. Każdy człowiek wytacza sobie za życia cel, któremu pozostaje wierny i o którego zrealizowanie zabiega. Spełnienie tego celu przyczynia się do zapewnienia człowiekowi wewnętrznego samozadowolenia, do osiągnięcia szczęścia. Przy czym człowiek nie osiąga jego pełni , niekiedy nawet przegrywa w walce z samym sobą, wówczas zadaje sobie pytanie o sens życia, o jego wartość.
Takie pytanie o sens i cel życia odnajdujemy w szeregu utworów polskiego romantyzmu. Posłużmy się chociażby fragmentem dramatu J. Słowackiego "Kordian", gdzie bohater pojawia się nam jako filozofujący młodzieniec . Rozważa on samobójczą śmierć swego przyjaciela. Nie potępia jej, gdyż wie, że jej przyczyną był rozdźwięk między marzeniami, a rzeczywistością. Uznaje ją jednak za przestrogę dla siebie, gdyż sam nie posiada także idei, której byłby wierny. Odczuwa on swoją nicość, wewnętrzną niemoc, osamotnienie. W ujęciu romantyków koncepcja szczęścia występuje przeważnie w dwóch współbrzmiących ze sobą płaszczyznach, w realizacji - szczęście indywidualne a szczęście narodu. W tym momencie rodzi się pytanie: czy bohater romantyczny wyżej ceni sobie szczęście indywidualne czy szczęście narodu. Na to pytanie mogą odpowiedzieć tylko sami bohaterowie.
Konrad Mickiewicza reprezentuje sobą postawę prometejską, chce poświęcić się dla narodu. Podobnie Kordian Słowackiego chce odzyskać wolność narodu, nawołując do czynu. Przegrywa jednak w głosowaniu i podejmuje decyzję walki samotnej dla dobra ogółu.Poczynaniami Konrada Wallenroda kierują motywy osobistej tragedii, jakiej doznał w życiu. Poprzez swą walkę przyczynia się do odzyskania szczęścia narodu. Jak zatem widzimy , głównym i nadrzędnym celem bohatera romantycznego jest walka narodowyzwoleńcza. Ta walka wytycza mu drogę w życiu, jest dla niego drogowskazem, idea nie rodzi się od razu. Człowiek w miarę dojrzewania szuka dopiero tej najważniejszej wartości swojego życia. Weźmy za przykład Kordiana, który błądzi po omacku, stara się ogarnąć realia świata. Realia, które nie zgadzają się z jego wyidealizowaną koncepcją - marzeniami. Spostrzega on, że wszystkie wartości tego świata można uzyskać za pieniądze, stanowisko, nawet miłość. Stwierdza też, że literatura, choć idealizuje, upiększa świat, nie oddaje jednak w pełni rzeczywistości. Nie zgadza się z postawą papieża, który odsuwa się od narodu katolickiego, solidaryzując się z mocarstwem silniejszym, potępiając przejawy walki o wyzwolenie narodowe. Załamany Kordian przenosi się na górę Mont Blanck, gdzie po chwilowym dramacie moralnym odzyskuje wiarę w siebie, odnajduje ideę walki o wolność. Podobnie jak Kordian, również Konrad podczas "Wielkiej Improwizacji" odnajduje swą ideę życiową. Chce rządzić światem, władać duszami ludzkimi. Chce swą władzą uszczęśliwić naród. Idea jest zatem tą wartością, która nie ginie. Jak stwierdza Norwid w wierszu "Do obywatela Johna Brown ," idea pozostaje wiecznie żywa. W imię idei giną nieraz ludzie, ona jest jednak nieśmiertelna. Nim jednak odniesie zwycięstwo, musi być poddana wielu próbom.
A. Mickiewicz zaznacza w II cz. "Dziadów", że każdy powinien osiągnąć pełnię życia już na ziemi. W jej skład wchodzą przede wszystkim: konieczność doznania na ziemi zarówno chwil smutnych, jak i radosnych. Celem życia, jego sensem jest także przemijanie. Wszystko wokół przemija i nieustannie się zmienia. Zmianie ulega świat, zmienia się człowiek. Indywidualne szczęście człowieka znalazło najgłębsze odbicie w oddaniu przez autorów bogactwa życia psychicznego bohaterów, czyli w wielkiej miłości romantycznej. Miłości przeważnie nieszczęśliwej, jak widzimy to choćby w "Balladach i romansach". W balladzie "Romantyczność" takim bohaterem jest Karusia, która przeżyła śmierć swojego ukochanego. Jest ona samotna, zagubiona, nikt się z nią nie solidaryzuje, prócz autora. Wewnętrzne przeżycia bohaterów współbrzmią z przyrodą, co pogłębia nastrój i mocniej zarysowuje psychikę ludzką. Tradycją romantyków stało się kultywowanie twórczości literackiej. Twórczość ich bowiem często nie była uznawana za ich życia. Autorzy wyrażali jednak przekonanie, że ich dzieło znajdzie uznanie w następnych pokoleniach, że ich imię przetrwa na wieki. Widzimy to w wierszu Słowackiego "Testament mój".
W zupełnie inny sposób rysują się nam ideały życiowe bohaterów pozytywizmu. Nadrzędnym celem i sensem życia w tym okresie była szeroko pojęta praca. Praca wytyczająca drogi postępowania bohaterów i kształtująca ich morale. Już w programie pozytywistów polskich odnajdujemy hasło "pracy organicznej” i "pracy u podstaw". Na pojęcie to składa się zarówno walka o równouprawnienie kobiet, kwestia żydowska li praca z ludem i dla ludu.
Przykładem postawy osobowej okresu pozytywizmu wiążącej cel i sens życia z wiernością dla swoich ideałów są bohaterowie "Lalki" B. Prusa. Wokulski to idealista w sferze moralnej, Rzecki - idealista polityczny i Ochocki - idealista w sferze nauki. Zacznijmy od ostatniego, którego celem w życiu stała się praca naukowa. Marzy, by wynalazek, który będzie jego zasługą, uszczęśliwił ludzkość. Wierzy, że zapoczątkuje on nową erę, nową cywilizację, stworzy świat bez granic, barier i podziałów, świat ludzi równych, wolnych i szczęśliwych. Z kolei Ignacy Rzecki patrzy na świat poprzez wierność idei walki narodowej. Jest on zdziwaczały na tym punkcie, sprawy Polski wiąże z legendą napoleońską. Jest subiektem sklepowym przywiązanym do niewielkiego otoczenia i bardzo pracowity, rzetelnie wypełniający swe obowiązki. I wreszcie Wokulski. Ta postać w sposób wyraźny burzy dotychczasową tradycję pozytywistyczną. Jest on jakby rozdwojony w swoich poczynaniach. Przyczyną takiej postawy stała się wielka miłość romantyczna. Po spotkaniu w teatrze pani Izabeli zakochuje się w niej beznadziejnie. Z drugiej strony pozostaje nadal wierny swoim ideałom moralnym.
Nie idzie na kompromis ze społeczeństwem, w którym żyje i które go nie akceptuje. Przerasta on społeczeństwo pod każdym względem, nie pasuje do epoki, w której żyje. Społeczeństwo ukazane w "Lalce" jest oceniane przez autora w sposób negatywny. Pozytywistyczny obraz społeczeństwa jest obrazem krytycznym, nie rokującym nadziei na przyszłość. Jedynym celem w życiu jest dla tych ludzi pogoń za korzyścią materialną. Cechuje ich bezużyteczne, wystawne życie, pogoń za pieniądzem i własnym samozadowoleniem. Są żądni wrażeń, zabaw, rozrywki. Utrzymują się zaś z procentów, jakie przynoszą im kapitały, gdyż majątki ich stale ubożeją. Nie mają żadnych ideałów.
Każdy człowiek, w każdej epoce stara się zapewnić sobie doczesne szczęście, by je osiągnąć podejmuje trud pracy, nauki, W moim odczuciu nie tylko szczęście doczesne powinno być celem człowieka. Owszem, szczęśliwość ziemska jest konieczna każdemu człowiekowi, jest ona bowiem bezpośrednio przez niego odczuwalna. Należy jednak pracować nie tylko nad sprawami czysto materialnymi, ale również kształtować ducha. Gdyż na pełnię szczęścia składają się zarówno sprawy ziemskie, jak i pozaziemskie - duchowe, zgodnie z prawdą wypowiedzianą przez Mickiewicza: należy żyć pełnią życia i doświadczyć pełni człowieczeństwa nie tylko na ziemi, ale i w niebie.