22. Monteskiusz
Charles Louis de Secondat baron de la Brede et de Montesquieu, Monteskiusz (ur. 18 stycznia 1689 w La Brčde, zm. 10 lutego 1755 w Paryżu), francuski filozof, prawnik, wolnomularz i pisarz epoki Oświecenia.
Za punkt wyjścia doktryny Monteskiusza należy wsiąść głęboki relatywizm. Życie społeczne powinien przenikać duch praw a polegał on na tym, że prawa mogą mieć różne stosunki z różnymi rzeczami. Jest on różny dla różnych narodów, zależy od położenia geograficznego kraju, jego klimatu, warunków życia mieszkańców, do liczby ludności, poziomu gospodarki itp. Życie narodów jest tak zróżnicowane, że nie można ustanowić jednego uniwersalnego prawa dla wszystkich państw. Bo to co dobre dla jednego nie koniecznie będzie dobre dla innego.
Relatywizm sprzyjał refleksji historycznej. Zdaniem Monteskiusza podejście historyczne jest niezbędne aby zbadać całość życia ludzi i zdobyć dane o duchu ich praw.
Nie jednostki są twórcami historii ale jest to dziejowy proces będący wypadkową czynników natury fizycznej (np. położenie geograficzne) oraz moralnej. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury. Prawem natury jest np. życie w społeczeństwie i dlatego należy je ujmować zgodnie z ich duchem czyli w związku z ogółem warunków w jakich żył i żyje naród.
Wartość ludzkich praw bywa względna - bywają prawa ustanawiane wbrew temu jaki charakter ma naród i w jakich warunkach egzystuje. Istotą państwa ma być polityczna wolność obywateli - to polega na tym, że nie robi się tego co się chce ale to co powinno się chcieć - wolność jest możliwa w państwie w państwie praworządnym w którym prawa są przestrzegane. Wolność to prawo czynienia tego na co ustawy pozwalają. Nie każde prawo służy wolności aby było ono wartościowe musi uwzględniać ustrój kraju, jego wielkość, obyczaje mieszkańców, realia polityczne i gospodarcze. Prawo winno być przesiąknięte duchem umiarkowania tzn. nie należy prawem regulować szczegółowo całej sfery życiowej człowieka, niewskazany jest zbyt duży formalizm (gubi się wtedy sens prawa), nie trzeba też tworzyć zbyt licznych praw bo to obniża autorytet normy. Gdy w rządy jest wmontowany system hamulców i sił równowagi, który zapobiega nadużywaniu władzy wtedy jest możliwa wolność polityczna. Interes wolności i praworządności wymaga zatem ustanowienia takiego systemu przeciwwagi w ustroju aby zapobiegał nadużywania władzy nawet wtedy gdyby rządzący tego chciał.
Monteskiusz dokonał systematyki i oceny znanych mu ustrojów a kryterium przyjęte to natura rządu (istota państwa) oraz jego zasada (działanie). Istnieją trzy ustroje:
Republikański
Monarchistyczny
Despotyczny
Największe zasługi położył jednak Monteskiusz dla filozofii liberalizmu; obok Locke`a i Hume`a zaliczany jest słusznie do grona jej ojców. Wspólne im idee społeczeństwa poprzedzającego władzę państwową, a więc zdolnego do samoregulacji, i państwa jako wyłącznie egzekutora praw naturalnych antycypują postulaty państwa minimalnego. Szerokie opracowanie przez Monteskiusza teorii podziału władz, opowiedzenie się w ramach konfliktogennej relacji władza - obywatel za obywatelem, w imię wolności którego władza ma zostać ograniczona, uzupełniają tę charakterystykę. Koncepcja rozdziału władz jest najbardziej twórczym wkładem Monteskiusza w tradycję liberalną, odwraca bowiem uwagę od problemu legitymizacji, który zaprzątał myśli nowożytnych filozofów społecznych. Monteskiusz był pierwszym, który pominął jako nieistotny problem prawowitości władzy, po to by skupić uwagę na jej zakresie. Zauważmy, że czerpiąc z dominującej w języku ówczesnej myśli politycznej siatki terminologicznej kontraktualizmu, pominął fundamentalne dla niej pojęcie umowy społecznej. Teoria kontraktu uzasadniającego władzę została zastąpiona koncepcją władzy ograniczonej. Nie jest ważne, skąd rządzący czerpią tytuł do władzy, skoro w mechanizm ich rządów wpisana jest wolność obywatela. Wielokrotnie od następnego stulecia analizowany konflikt między ideą przedstawicielstwa a jednostkowej niezależności, ideą demokratyczną a liberalną swe źródło i jednocześnie od razu wolnościowe rozstrzygnięcie znajduje właśnie u Monteskiusza.
Dla Monteskiusza władza jest zarazem czymś pożytecznym, czy wręcz nawet niezbędnym, zarazem jednak skrajnie niebezpiecznym. Potęga, którą dysponuje władza, może łatwo obrócić się przeciwko tym ludziom, których miała ochraniać. Monteskiusz XVIII-wieczny myśliciel francuski, uważany za prekursora socjologii uznaje, że jedyną drogą zapobieżenia temu niebezpieczeństwu jest podział władzy, tak aby wszystkie uprawnienia nie mogły zostać skupione w jednym ręku. Oto ratunek przed arbitralnością absolutnej władzy - wyodrębnienie:
władzy ustawodawczej,
wykonawczej,
sądowniczej.
(Sokrates mówił że:
- jedni powinni rozstrzygać spory (patrz władza sądownicza)
- drudzy stwarzać udogodnienia (patrz władza ustawodawcza)
- trzeci winni nad wszystkim czuwać i doprowadzać do skutku (patrz władza wykonawcza)
a reszta to publica.)
Rozdział, w którym Monteskiusz przedstawia swoje rozwiązanie, nosi tytuł O ustroju Anglii („O Duchu Praw”). Zdaniem historyków myśli politycznej w żadnym razie nie powinniśmy jednak traktować tego tekstu jako opisu XVIII-wiecznego ustroju angielskiego, opartego na silnej dominacji władzy ustawodawczej.
Nie ma wolności, gdy dwie z pośród nich są skupione w jednym ręku, albo jedna osoba i jeden organ sprawuje wszystkie trzy władze. Tak jest w despocjach. Władza prawodawcza powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielu społeczeństwa - parlament ma wyręczać lud w stanowieniu prawa, bo nie jest możliwe aby lud sprawował władzę bezpośrednio (osobiście). Władza wykonawcza ma należeć do monarchy, który władzę sprawuje przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów. Władzę sądowniczą powinny sprawować wybierane na krótkie kadencje trybunały. Te trzy władze mają się wzajemnie uzupełniać, kontrolować, hamować tak aby jedna władza nie miała przewagi nad drugą.
Wewnętrzna zaporą mającą zniechęcić władzę ustawodawczą do wynoszenia się ponad pozostałe była już sama jej struktura - dwuizbowy Parlament. Izbę niższą (ludową) mieli wybierać w wyborach cenzusowych wszyscy, a Izba wyższa miała być dziedziczna - a w niej zasiadali by członkowie rodów wyróżniających się bogactwem i cnotami. Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu miało być przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu, Król mógłby też odmówić zatwierdzenia ustawy, która godziłaby w władzę wykonawczą - ciało prawodawcze chciałoby się targnąć na tę władzę. Hamulcem dla króla, byłoby wtedy to, że zostałby całkowicie odsunięty od prawodawstwa a nawet inicjatywy ustawodawczej, miałby jedynie prawo veta. Nie odpowiadałby przed parlamentem ale za to odpowiadaliby ministrowie mianowani przez niego. Władza sądowo byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr. Sądy to tylko usta, które wygłaszają brzmienie ustaw. W tym sensie są one niezależne, a egzekwowanie wyroków miałoby w rękach władzy wykonawczej.
Teoria podziału władzy znalazła wyraz w Deklaracji Człowieka i Obywatela z 1789 r., i w konstytucji francuskiej z 1791 r. a później robiła karierę w prawie konstytucyjnym epoki porewolucyjnej.
Podstawowe hasła Monteskiusza:
wolność polityczna
praworządność
nierówność prawa
relatywizm konwencji ustrojowych i społecznych
prawo jako zjawisko społeczne
to wszystko był do zaakceptowania przez przyszłe państwo liberalne.
Im mniej ludzie myślą, tym więcej mówią.
Imperium zbudowane orężem potrzebuje oręża, by się utrzymać przy życiu
Ambicja książąt nie jest nigdy tak niebezpieczna, jak nikczemność doradców.
Biegając za dowcipem łapiemy głupstwo.
Często krytykuje się swych przyjaciół tylko dla udowodnienia, że ma się tyle przenikliwości, by dostrzec ich wady.
Człowiek pobożny i ateista mówią wciąż o religii: jeden mówi o tym, co kocha, drugi o tym, czego się lęka.
Dusza jest w naszym ciele, jak pająk w swej sieci. Nie może się on poruszyć, nie wprawiając w ruch daleko rozpiętych nitek pajęczyny, ale i na odwrót, nie sposób wprawić w ruch którejkolwiek z tych nici nie poruszając pająka.
Monteskiusz twierdził, że bywają bardzo dobre prawa wydane w złą porę.