Aposterioryzm - wg Kanta to rodzaj sądów jakie wypowiadamy o świecie na podstawie wiedzy płynącej z doświadczenia, przeciwieństwo sądów a prori

A priori - aprioryzm ag Kanta to rodzaj sądów jakie wydaje człowiek o przedmiotach na podstawie wiedzy czerpanej z umysłu, a nie z doświadczenia; cechami tych sądów są konieczność i powszechność, innymi słowy jest to wiedza jaką posiadamy o przedmiotach, poprzedzająca wszelkie doświadczenia, przeciwieństwo sądów a posteriori.

Absolut - to co istnieje bez żadnej przyczyny, samo przez się(absolutu: uwolniony, oddzielony, doskonały, dokonany)

Agnostycyzm - postawa światopoglądowa negująca możliwość poznania w pełni czegokolwiek, czegokolwiek tym bardziej absolutu albo zawężająca obszar poznania jedynie do pewnych dziedzin, ulegająca bezsilności wobec czegoś, co z różnych powodów nie może być w pełni poznane.

Aksjologia - dział filozofii i teoria wartości, nauka o wartościach związanych z ludzkim postępowaniem moralnym, ustalająca kanony piękna, traktująca o sposobie istnienia wartości(zależnie lub niezależnie od kogoś lub czegoś), o sposobie ich poznania, dostrzegania; logika Lotnego XIX w.

Aksjomat - twierdzenie, prawo, pewnik, prawda, uznanie za oczywiste i przyjmowanie bez dowodu

Akt i potencja - wg Arystotelesa działanie, czyn, nieodłączne składniki bytu, rzeczy, substancji; akt jest urzeczywistnieniem potencji; każda jednostkowa rzecz, substancja jest urzeczywistnieniem tego co potencjalne; akt w stosunku do potencji jest formą określającą nieokreśloną materię; coś co już zaistniało, ucieleśniało się

Aletheia - starogreckie słowo oznaczające prawdę, dosłownie to co jawne, niekryte i dla Heideggera to doświadczenia o oczywistości, czyli tego co prawdziwe

Anamneza - w języku greckim dosłownie znaczy „przypominanie sobie”, w filozofii Platona - sposób poznania bytu i jego zasad, rozumiany jako przypomnienie sobie przez duszę idei widzianej przed kolejnym wcieleniem się w ciało

Antynaturalizm - kierunek w filozofii nauki przeciwstawny naturalizmowi, postulujący epistemologiczną i metodologiczną odmienność nauk społecznych i humanistycznych w stosunku do nauk przyrodniczych, odmienność ta ma wynikać z innego typu poznania w pierwszych innego w drugich

Apeiron - bezkres, zdaniem Anaksymandra główny składnik wszystkich rzeczy, materia podstawowa, będąca czymś nieskończonym, wiecznym, bezgranicznym i bezkształtnym, dająca początek przyrodzie, z której powstają, jak i powracają do niej(kiedy giną) rzeczy.

Arche - u starożytnych Greków początek, pierwsza zasada

Ataraksja - absolutny spokój ducha zapewniający szczęście jak u Epikura

Atomizm - teoria naukowa głoszona m.in. przez Demokryta zgodnie z którą natura składa się z niepodzielnych, małych cząstek(atomów).

Błąd - pomyłka, nieprawda, niewłaściwe postępowanie, wina; zdaniem Kartezjusz to rodzaj sądu logicznego, który pojawia się wówczas, jeżeli działamy, coś robimy, jesteśmy czynni językowo, twierdzimy o czymś, zaprzeczenie czemuś itd., błąd jest wpisany w nasze zachowanie

Błąd naturalistyczny - pojęcie wprowadzone przez Mooreia. Istota tego błędu polega na przekonaniu,, że możliwa jest jakakolwiek definicja pojęcia „dobry” czy to w terminach ozn. jakości ”naturalnie” czy też w terminach „metafizycznych”. Według Mooreia to podstawowe dla etyki pojęcie jest niedefiniowalne gdyż należy ono do klasy tzw. nierozkładalnych terminów granicznych

Cynizm - postawa życiowa negująca wartości uznane przez daną społeczność za ważne, lekceważąca je, pomniejszająca ich znaczenie, nazwa pochodzi od przedstawicieli greckiej szkoły filozoficznej, cyników którzy negowali ogólnie przyjęte normy współżycia społecznego

Cyrenaizm - postsokratyczna szkoła, założona przez Arystypa z Syreny. Cyrenaicy etykę pojmowali jako nauczycielkę życia szczęśliwego, przez szczęcie rozumieli natomiast doznawanie przyjemności cielesnych. Przyjemność cielesna , to najwyższe dobro, wartość pożądana ze względu na nią samą i cle ludzkiego życia

Dedukcja - polega na wnioskowaniu z tego co ogólne, o tym co szczególne; dla Parmenidesa metoda rozumowania polegająca na wyciąganiu wniosków przesłanek myślowych, ignorująca obecność faktów; Platon

Definicja - wyjaśnienie czegoś, np. wyrazu, zjawiska itp. Za pomocą znanych pojęć sposób jasny, przejzysty, nie pozwalający wątpić

Deizm - pogląd filozoficzny z jednej strony potwierdzający istnienie Boga jako stwórcy i prawodawcy wszystkiego, wszystkiego drugiej strony wykluczający jego ingerencję w już istniejący świat

Deontologia - nauka o powinnościach, której podstawowym pojęciem jest obowiązek

Determinizm - pogląd filozoficzny zakładający, że wszystko, co dzieje się w świecie także ludzkie działanie,, jest z góry uwarunkowane, wyznaczone, określone i musi się zdarzyć w mysl działania przyczynowo -skutkowego oraz zbiegu określonych okoliczności, warunków mających wpływ na zaistnienie danego zjawiska

Dialektyka - w logice metoda wnioskowania; dla Platona - metoda naukowa operująca bezobrazowym myśleniem, dociekająca prawdy poprzez zestawienie twierdzeń i pojęć, ich analizę i syntezę, badająca własne założenia, łącząca w sobie dedukcję i redukcję, podporządkowująca metody empiryczne, dające początek logice

Egzystencja - istnienie - w ujęciu egzystencjonalistów to życie ludzkie, byt ludzki rozumiany jako pierwotny fakt, nie dający się wywieść z żadnej koncepcji czy idei, byt jest świadomy swego istnienia, wyprzedzający esencję(istotę), dbający o siebie, łączący ze światem i innymi ludźmi, projektujący, przetwarzający siebie i swoje życie, przekraczający granice samego siebie, ale kruchy, wypełniony troską, trwogą, myślą o śmierci

Eleatyzm - szkoła starożytnej greckiej filozofii (VI/V), głosił bezwartościowość, doskonałość poznania zmysłowego i opowiadając się za poznaniem czysto rozumowym, zgodnie z tezą, iż, tym samym jest myśleć i być, w szkole tej Parmenides sformułował pojęcia bytu, na określenie tego, co jest i nie może być. Bytowi przeciwstawił nie - byt

Emanacja - wydzielenie się, promieniowanie; wg Plotyna to promieniowanie absolutu, z którego dopiero wyłaniają siłę postaci bytu; wg Euriugeny to specyficzne pojmowanie świata jako koniecznego wytworu Boga

Emotywizm - ukształtowany pod wpływem neopozytywizmu, jeden z kierunków współczesnej metafizyki, zajmujący się znaczeniami terminów i wypowiedzi etycznych i wg niego normy i oceny moralne typu „ x jest dobre” są pseudo-zdaniami: pozornie stwierdzają coś o przedmiocie, faktycznie jednak podmiot za ich pomocą wyraża swą irracjonalną, emocjonalną poprawę

Empatia

wywołanie w sobie uczucia, jakie aktualnie przezywa inna osoba przez identyfikację z nią

poznanie bezpośrednio cudzej psychiki, istnienia i stanów alter-ego, przeżyć innych osób, nazwane wyczuciem - w znaczeniu „wyczucie czegoś”, nie zaś „wczucia się w coś lub kogoś”

Empiryzm - w epistemologii pogląd głoszący na przestrzeni wieków, że sposób uzyskania wiedzy, informacji o świecie odbywa się za pomocą zmysłów, że jedynym miarodajnym sposobem poznania rzeczywistości jest doświadczenie, istnieją zatem tylko to co można zmierzyć, zważyć, dotknąć, zobaczyć, czyli coś odebrać za pomocą zmysłów i poddać określonym zabiegom laboratoryjnym, potwierdzającym bądź wykluczającym istnienie czegoś

Epistemologia - dział filozofii i nauka o poznaniu wiedzy, w szczególności zajmująca się granicami ludzkiego poznania, jego możliwościami poszukująca metod naukowego poznania oraz jego źródeł, poszukująca prawdy, jej kryteriów oraz charakteru, badająca prawdziwość sądów scjentystycznych scjentystycznych świecie oraz w naukach takich, jak matematyka, fizyka, filozofia z wykorzystaniem poznania zmysłowego, empirycznego iracjonalistycznego

ERYSTYKA - sztuka retoryczna ucząca przekonywania przeciwnika w dyskusji do swoich racji, bez względu na to, czy te racje są prawdziwe czy nie, które dla fałszywego stwierdzenia stwarza pozory prawdy

ESCHATOLOGIA - ogół poglądów dotyczących spraw ostatecznych, śmierci, życia pośmiertnego, losu i przeznaczenia człowieka, świata, zbawienia

ESTETYKA - dział filozofii, nauka o pięknie, zajmująca się problemami twórczości i odbiorem dzieł sztuki, próbująca definiować pojęcia piękna oraz rozstrzygać jego naturę: czy jest ono obiektywne czy subiektywne, rozstrzygająca takie kategorie jak wdzięk, urok, komizm, brzydota, analizując przedmioty, w których powyższe kategorie się pojawiają.

ETYKA - dział filozofii, nauka o moralności uzależniona od przyjętej filozoficznej koncepcji rzeczywistości, zbiór zasad i norm moralnych, wyznaczający granicę dla ludzkich zachowań, postępowań poprzez definiowanie pojęć typu dobro, sprawiedliwość, cnota.

FALSYWFIKACJA - postępowanie zmierzające do obalenia jakiegoś zdania, czyli próba wykazania jego fałszywości

FENOMEN - zjawisko, przedmiot postrzegania i poznania, fakt mogący się stać przedmiotem badania naukowego

FIZYKALIZM - stanowisko niektórych dwudziestowiecznych filozofów, którzy uważają, że wszystkie pojęcia naukowe powinny się sprowadzać do pojęć fizyki, ponieważ jest to jedyna nauka pozwalająca w sposób naukowy rozwiązywać problemy

HEDONIZM - rozkosz, przyjemność; doktryna filozoficzna uznająca, jak głosił Arystyp, doznawanie przyjemności cielesnych, zmysłowych, bo tylko takie są potrzebne człowiekowi do szczęścia, dobro wypływa i wiąże się z przyjemnością.

HIPOSTAZA - przypisywanie realnego istnienia pojęciom idealnym jak np. dobro, miłość itp., zdaniem Plotyna to postać bytu wyłaniająca się z absolutu, mniej doskonała, bardziej złożona niż on, która może przyjąć jedną z trzech postaci: …………. (świat idealny), duszy (świat psychiczny) i materii

HIPOTEZA - założenie oparte na prawdopodobieństwie, którego prawdziwość trzeba dowieść

HISTORIOZOFIA - filozofia historii, poszukiwanie sensu dziejów, odkrywanie zasad rządzących historią

HISTORYZM - termin wieloznaczny, eksponujący historyczny charakter pewnych dziedzin rzeczywistości

HOLIZM - ujmowanie czegoś całościowo, np. zjawisk, traktowanie wszechświata jako całości, na którą składają się rozwijające się dynamiczne części, wynikiem tej ewolucji są nowe części i nowe jakości

HYLOZOIZM - doktryna wg której wszelka materia jest w jakiejś mierze ożywiona

IDEA - to o czym mówią nam pojęcia, nie jest materialna, nie jest postrzegana zmysłowo, wieczna i nieśmiertelna (Platon)

IDEALIZM - pogląd odnoszący się do sposobu ujmowania poznawanej rzeczywistości

ILUMINACJA - u Augustyna - udzielenie umysłowi światła przez Boga w sposób nadprzyrodzony, dzięki czemu umysł zdolny jest bezpośrednio oglądać prawdę

IMMORALIZM - 1) pogląd, wg którego obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym, niejednokrotnie przeciwstawnym systemem wartości. Immoralizmem nazywa się w szczególności doktrynę Nietzschego, który odrzucił tezę o istnieniu powszechnie obowiązującej obiektywnej moralności, określając ją jako moralność niewolników, utrwaloną przez chrześcijaństwo.

2) nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych, odrzucenie wszelkiej hierarchii norm

IMPERATYW HIPOTETYCZNY - termin I. Kanta, który określa nim przeciwstawny imperatywowi kategorycznemu nakaz warunkowy, pozostawiającej swobodę wyboru środków w zależności od celów, jakie dzięki nim mają być osiągane, „Jeżeli chcesz osiągnąć to a to, powinieneś postępować tak a tak.”

IMPERATYW KATEGORYCZNY - nakaz bezwarunkowy (przeciwstawny imper. hip.) formułujący podstawową powinność wg etyki I. Kanta

„Postępuj tak byś człowieczeństwa zarówno w twej osobie, jak tez w osobie każdego innego, używał zawsze zarazem jako celu, nigdy jako tylko środka”

INDETERMINIZM - stanowisko uznające wolność woli, która w swoich decyzjach jest w istocie niezależna od czynników zewnętrznych, wybór moralny jest aktem samej woli i całe postępowanie człowieka jest wyznaczone przez nią właśnie

INDUKCJA - próba ustalenia praw ogólnych przez zebranie dużej liczby szczegółowych przypadków; od D. Hume'a do Poppera.

INTELEKTUALIZM ETYCZNY - pogląd głoszący, że postępowanie człowieka zależy wyłącznie od jego wiedzy na temat dobra i zła. Człowiek wiedzący co dobre nie może czynić źle - jeśli zatem źle postępuje, oznacza to, że jego wiedza na temat dobra jest niepełna.

INTUICJA - każdy akt bezpośredniego poznania czegoś, a więc poznania bezdyskusyjnego, także poznania konkretnych przedmiotów jednostkowych, a więc poznania nie abstrakcyjnego.

IRRACJONALIZM - 1) ogólna nazwa przyznawania poglądom odmawiającym rzeczywistości charakteru racjonalnego

2) nazwa przyznawana poglądom nie uznającym wartości poznawczej rozumu lub ja ograniczającym,

3) postawa umysłowa dopuszczająca przejmowanie przekonań bez racjonalnego uzasadnienia lub w przeciwstawieniu do niego.

ISTOTA - istota ma być samym sednem rzeczy, ich prawdziwą naturą, wiedzą, która wydaje się być osiągalna, jeśli tylko jeszcze trochę wgłębimy się w poznanie świata. W prostszej wersji istota bytu to to, co sprawia, że byt jest taki jaki jest, albo że w ogóle jest.

JAKOŚĆ - jedna z dziesięciu wyróżnionych przez Arystotelesa przypadłości: właściwość substancji doskonaląca ja w aspekcie formy, przejawiająca się w konkretnym przyporządkowaniu materii do celowego działania całości bytu

KATEGORIA - zdaniem Arystotelesa - to różne aspekty bytu których jest dziesięć: substancja, jakość, ilość, relacja, czas, miejsce, stan, położenie, działanie i doznawanie. Wg Kanta to „formy rozsądku” ujmujące różne strony istnienia przedmiotu, których jest dwanaście: jedność, mnogość, wszystkość, realność, zaprzeczenie, ograniczenie, tolerancja, przyczyna, wspólnota, możliwość, konieczność, istnienie.

KATHARSIS - oczyszczenie człowieka pod wpływem sztuki poprzez rozładowanie uczuć, napięć emocjonalnych, frustracji

KOHERENCJA - wewnętrzna spójność elementów jakiejś całości myślowej lub fizycznej

KONWENCJONALIZM - umowność, stanowisko naukowe, które pojawiło się w 2 poł. XXw. za sprawą Poincarego, podkreślające umowny charakter reguł, zasad naukowych, ich konwencjonalność i hipotetyczność

KREACJONIZM - teoria głosząca powstanie świata i duszy ludzkiej w wyniku aktu kreacji dokonanego przez Boga

KRYTERIUM - zasada określająca sposób w jaki można stwierdzić obecność lub nieobecność czegoś, występowanie pewnych cech itp.

LOGOS - zdaniem Heraklita to uniwersalne prawo rządzące światem, rozum kosmiczny, przenikający wszystko co istnieje

MAKIAWELIZM - nazwa teorii politycznej opartej na przemyśleniach Machiavellego, w której podstawową zasadą jest maksyma: „cel uświęca środki”, co ma usprawiedliwić stosowanie w życiu politycznym metod nie zawsze zgodnych z etyką

Manicheizm- dualistyczna teoria filozoficzna lub prąd, którego twórcą był Pers Manicheus; jej gł. przesłaniem, było rozpatrywanie istnienia świata w kategoriach dobra i zła obecnych w postaci światła i cienia oraz nakazywanie człowiekowi drogi ku zbawieniu poprzez wyzwolenie się ze zła utożsamionego z ciałem

Materializm- stanowisko filozoficzne głoszące, że materia jest jedyną istniejącą realnie postacią bytu, podstawową substancją we wszechświecie dającą światu możliwość jego obiektywnego istnienia, dlatego świadomość ludzka jest wobec niej wtórna, np.

-Tales z Miletu- za tą substancję uważał wodę

-Anałsymenes- powietrze

-Heraklit z Efezu- ogień

- Anałsymander- bezkres

- Empedokles- korzenie wszechrzeczy(żywioł, pierwiastki)

- Demokryt- atomy

Metaetyka- nauka o języku etyki, analizującą pod względem logicznym i psychologicznym pojęcia, zadania, sady etyczne, uprawnienia przez różnego rodzaju szkoły

METAFILOZOFIA - rozważania lub teorie, zmierzające do zbudowania ogólnej koncepcji filozofii, określenia jej istoty, sprecyzowania jej przedmiotu, metody i celu oraz wskazania głównych jej działań

Metafizyka- nauka filozoficzna o tym, co wykracza poza fizykę,( o tym, co duchowe, niematerialne) Arystoteles utożsamiał ją z filozofią było dla niego pierwszą nauką, której przedmiotem badania miał być jednokierunkowy( byt, jego właściwości i składniki)

Metajęzyk- język służący do opisywania języka, badający jego budowę, gramatykę, słownictwo

Metoda- sposób postępowania naukowego mający na celu doprowadzenie do osiągnięcia zamierzonego efektu

Metodologia- nauka o metodzie wydzielona z logiki, badająca istniejące metody pod względem struktur, języka, przydatności, skuteczności oraz opisującą ich historię

Monadologia- określenie metafizyki Leibniza oraz nazwa jego gł. dzieła, opisującego istnienie monad ich funkcjonowania i bycia

Monizm- skrajna postać idealizmu; pogląd filozoficzny głoszący, że istnieje jeden byt albo o naturze materialnej

Nadczłowiek- w filozofii Nietschego to ideał człowieka, którego można „wyhodować”, obdarzony siłą biologiczną, duchową, cechami doskonałości, żywotnością, twardością dostojnością, zmaterializuje się, gdy człowiek powróci do moralności panów, gdy przekona się, że nie opłaca się być słabym, pełnym miłości i współczucia, gdy wróci świadomość, że życie to najważniejszy cel dla człowieka

Naturalizm- ogół poglądów zakładających, że jedynym bytem poznawalnym i wartym uwagi jest materia, natomiast to, co niematerialne, jak idea, duchy, to fikcja

Natywizm- pogląd m.in. Platona i Kartezjusza, zakładający, że w umyśle człowieka tkwi już jakaś gotowa wiedza, że istnieją wrodzone idee, wiadomości, z których przychodzimy na świat, a które następnie pozwalają rozumowi na dochodzenie prawdy, bo wiedza- jak mówi Platon- to przypomnienie sobie tego, co już wiemy, co zostało dane nam z góry

Nihilizm- odrzucenie, negacja wszelkich wartości, zasad dla Gorgiasza nihilizm sprowadzał się do trzech twierdzeń:

- nic nie ma

- gdyby coś było, nie byłoby to poznawalne

- gdyby było poznawalne, to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia się,miedzy ludźmi

Nominalizm- średniowieczna doktryna filozoficzna zaprzeczająca istnieniu platońskiej idei, traktująca ją jedynie jako wyraz, którym nie odpowiada żadna rzeczywistość

Noumen- rzecz sama w sobie, wg. Kanta przedmioty poznawalne rozumowo, istniejące poza naszym umysłem, w które się wierzy

Obiektywizm- nazwa odnosząca się do postawy podawczej, mającej charakter bezstronny, niezależny, pozbawiony subiektywizmu

Ontologia- nauka o bycie, teoria bytu, zajmująca się rzeczywistością i prawami, które nie rządzą, poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy istnieje jeden byt, czy więcej jego rodzajów, bada jego strukturę, docieka jego istotnych właściwości, buduje refleksję o jego istnieniu, rozważa jego istnienie w uwarunkowaniach czasowo- przestrzennych, porusza problem wolności

Panteizm- pogląd stoików, że świat ma boski charakter, ponieważ Bóg jest w nim stale obecny, w każdej jego cząstce, co stanowi jedność świata, i może być odbierany jako żywa, rozumna, celowa, rządzona jednym prawem całość

Paradoks- sprzeczność, czasem pozorna, z tym, co się uważa za prawdę, coś niewiarygodnego, w swych rozważaniach filozoficznych na temat ruchu wykorzystywał go Zenon z Elei.oraz Russell rozważając problematykę zbiorów

Patrystyka- system filozoficzny tworzony w II-VIII w.p.n.e. przez ojców kościoła, kładący podwaliny doktrynalne pod filozofię chrześcijańską

Percepcja- postrzeganie, odzwierciedlenie rzeczywistego przedmiotu, na które składają się wrażenie(odczucie zewnętrzności) i nazwanie przedmiotu postrzeganego za pomocą zmysłów

Personalizm- nazwa odnosząca się do wielu doktryn filozoficznych, których podstawą jest przekonanie o osobowym charakterze świata, tzn. że osoba ludzka jest najwyższą postacią istnienia, wyrasta ponad instytucje, interesy, doktryny polityczne, będące twórcza, aktywną i wolną moralną, społeczną potrafi przekształcić świat stworzony przez Boga; termin ten stworzył Renouvier

Perypatetycy- członkowie szkoły założonej przez ARYSTOTELESA zwanej perypotetycką

Petitio principii- prąd polegający na niespełnieniu pewnych warunków poprawności wnioskowania u Arystotelesa i w logice tradycyjnej; zalicza się do tzw. Sofizmatów pozajęzykowych, zwanych myślowymi

Pierwszy poruszyciel- określenie siły wprawiającej w ruch wszystko, co istnieje i co jest stworzone

Pluralizm- jedna z trzech postaci idealizmu, teoria głosząca, że rzeczywistość składa się różnego typu bytów, charakteryzujących się samodzielnością i odrębnością, stanowiących świat sam dla siebie; np.

- Empedokles uważa, że owe byty to: woda, powietrze, ogień, ziemia

- Leibniz z kolei uważa, że wszystko rozpada się na monady, proste, niepodzielne składniki

Pneuma- podmuch, powiew, wiatr, powietrze, dech, tchnienie życia, natchnienie boskie; istota duchowa, duch( u stoików zespół intelektualnych i duchowych własności materii lub jej subtelniejsza odmiana, lekka dusza przenikająca naturę)

Politeizm/Monoteizm- ogólna nazwa doktryn lub religii przyjmujących istnienie wielu bogów

Pozytywizm- dziwietnastowieczny prąd umysłowy, odrzucający w nauce spekulacje intelektualne, myślenie abstrakcyjne, postulujący naukowcom przyjęcie postawy obiektywnego badacza wobec rzeczywistości oraz ograniczający działalność naukową tylko do faktów, wykorzystując tylko metody empiryczne i racjonalistyczne; doktryna filozoficzna zainicjowana przez Comte'a, odnosząca się do nauki, polityki i religii, zastępująca w nauce pojęcia metafizyczne „pozytywnymi”

Pragmatyzm- koncepcja filozoficzna Amerykanina Jamesa, która rozpowszechniła się na początku XX w. i miała być opozycją do ówczesnego idealizmu zajmująca się dwoma tematami: metodą i teorią prawdy; poprzez metodę rozumiano sposób rozstrzygania dyskusji metafizycznych, mających prowadzić teoretyczne rozważania do praktycznych celów; uważano że jeśli z wielu tez wynikają te same konsekwencje praktyczne, to między tezami nie ma różnicy, a zatem możliwe jest istnienie prawd obiektywnych, uzależnionych od subiektywnych punktów widzenia, a taka metoda wolna jest od abstrakcji, ukierunkowuje myślenie w stronę faktów, rzeczywistości

PRAKSEOLOGIA - nauka o sprawnym, skutecznym i celowym działaniu, zwracająca uwagę na skuteczność i efektywność stosowanych metod;

PRAKTYKA - dziedzina aktywności człowieka polegająca na realizacji zasad jakiejś nauki, sztuki, doktryny itp., także rezultat owego działania, nabyte w nim doświadczenie;

PREDESTYNACJA - przeznaczenie, los, fatum i doktryna religijna głosząca, że los człowieka, jego życie, zbawienie lub potępienie za sprawą Boga są już wiadome w chwili jego narodzin;

PREDYKAT - termin gramatyczny i logiczny, określający to, co zostało powiedziane w odniesieniu do podmiotu rozumianego w znaczeniu gramatycznym lub logicznym;

PSYCHOLOGIZM - tendencja do sprowadzania zagadnień z różnych dyscyplin filozoficznych do psychologii, którą traktuje się wówczas jako dyscyplinę bardziej podstawową zakładając, iż opis genezy jest równoznaczny z okręceniem istoty danego zjawiska; psychologizm sprawdza teorię poznania do psychologii wrażeń;

RACJONALIZM - system filozoficzny uznający za podstawowe narzędzie poznawcze rozum;

REALIZM - pogląd filozoficzny, który z jednej strony dostrzega w materii podstawowy budulec wszystkiego, co obecne w świecie, a z drugiej poszukuje odpowiedzi na pytanie odnoszące się do rzeczywistości, np.: co jest bytem, jaka jest jego natura, jakie są jego własności, zakładając istnienie jednej strefy bytów: konkretnych rzeczy posiadających własności ogólne i jednostkowe, składające się na ich formę i tworzywo, czyli materię- tak rozumiał realizm Arystoteles; ponadto pogląd ten zakłada, że rzeczywistość wypełniają istniejące niezależnie od naszego umysłu przedmioty( Kant Kartezjusz), że należy rozdzielić świadomość od jaźni oraz ujmować świat jako proces, z którego składników uczuciowych formułuje się przedmiot i podmiot, że wrażenia są łącznikiem między przedmiotami a świadomością, w myśl łacińskiej sentencji „Doznaje wrażeń więc jestem”, że przedmioty poznajemy dzięki zmysłom

SCJENTYZM - pogląd RENOUVIERA z 2 połowy XIX w. podzielany przez uczonych, którzy wyrażali całkowite i bezgraniczne zaufanie do nauki, jednym z wybitnych scjentystów był--.PEARSON podkreślający znaczenie wiedzy zawierającej się w nauce, szczególnie przyrodnicze, której funkcje polegają na stwierdzaniu faktów, uprawianiu badań, posługiwaniu się w pracy prawami ogólnymi, przekładaniu tego co teoretyczne nad to co praktyczne; stawiając przed sobą tak poważne zadania, nauka stosowana negatywnie do teologii, posiada religijną misje do wypełnienia; ma służyć duchowi ludzkiemu;

SCEPTYCYZM - potocznie to postawa człowieka wątpiącego, wahającego się, niezajmującego wyraźnego stanowiska w określonej sprawie;

Doktryna filozoficzna zrodzona mniej więcej w tym samym czasie co epikureizm i stoicyzm, której podstawowym założeniem było twierdzenie, że prawda jest nieosiągalna, umyka poznaniu, gdyż dla każdego argumentu twierdzącego można znaleźć kontrargument, równie silny w swej wymowie, podważający słuszność tego pierwszego, w takiej sytuacji należy się powstrzymać od jakiegokolwiek kategorycznego sądu.

SCHOLASTYKA - „Szkolna wiedza”, nazwa średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, ukształtowanej w V w. i rozwijającej się do XV w., podporządkowującej sobie teologię;

Nazwa sposobu nauczania w szkołach średniowiecznych opartego na metodzie polegającej na przyjmowaniu z góry założonej prawdziwości dogmatów wiary, twierdzeń religijnych, prawd objawionych, bezkrytycznym przyjmowaniu wiedzy;

Nazwa metody dyskutowania wprowadzonej przez Abelarda, określana często jako bezproduktywna, wybitnymi przedstawicielami byli m.in.: Awicenna, Awerrdes, Tomasz z Akwinu.

SEMANTYKA - termin wprowadził M. BREAL nauka o znaczeniu wyrazów

w szerszym znaczeniu: ogólna teoria znaku

w węższym znaczeniu: jeden z działów semiotyki, zajmujący się badaniem relacji między znakami a tym do czego się one odnoszą

SENSUALIZM - teoria filozoficzna będąca formą empiryzmu, głosząca, że źródłem poznania są jedynie wrażenia zmysłowe rozumiane jako odbicie rzeczywistości lub jako jedynie dostępna rzeczywistość;

SOFIZMAT - błąd logiczny popełniony świadomie, by osiągnąć efekt w postaci rozumowania pozornie poprawnego prowadzącego do pozornie prawidłowych wniosków, np.: „Jeżeli kłamca mówi, ze jest kłamcą, to zarazem kłamie i mówi prawdę”;

SOLIPSYZM - stanowisko filozoficzne zakładające istnienie ducha i uznawanie go za składnik wszelkiej rzeczywistości, za składnik będący naturą bytu;

SPIRYTUALIZM - stanowisko światopoglądowe zakładające prymat tego co indywidualne nad tym co obiektywne, uniwersalne; ocena, sąd dokonywany z punktu widzenia jednostki, kierowanie się osobistymi względami;

SUBSTANCJA - filozofowie starożytni utożsamiali ją z materią;

ARYSTOTELES rozumiał ja jako byt samoistny, rzecz składającą się z formy i materii;

dla PLATONA była ideą;

dla ŚW. TOMASZA Z AKWINU to jednostkowa rzecz, samoistny byt składający się z istoty i istnienia

dla KARTEZJUSZA to niezależna jaźń myśląca o charakterze duchowym lub postać bytu materialnego, posiadającego atrybut rozwiązłości;

zdaniem LEIBNIZA to podstawowy, niepodzielny składnik rzeczywistości zwany (? Coś napisane ale niezbyt wyraźnie)

SYLOGIZM - wnioskowanie; sylogizm dedukcji, jedno z podstawowych pojęć w logice ARYSTOTELESA, w znaczeniu którego zawarty jest nakaz podporządkowania tego co mniej ogólne temu co bardziej ogólne; sylogizm to także wyciąganie wniosków na podstawie dwóch różnych sądów, które łączy jedno wspólne pojecie np.:

„ Jan jest człowiekiem.”

„ Człowiek jest śmiertelny”

SYNTEZA - łączenie różnych elementów w całość, formułowanie twierdzeń ogólnych na podstawie twierdzeń cząstkowych;

ŚWIADOMOŚĆ - KARTEZJUSZ, który jako pierwszy wprowadził od czasów starożytnych wyraźny podział na to co świadomie i nieświadomie, rozumiał świadomość (myślenie) jako wszelkie funkcje psychiczne (np.: wola, uczucie) i jako przymiot duszy, bo tylko istota świadoma może ją posiadać LOCKE świadomość rozumiał jako postrzeganie tego, co zdarza się w umyśle człowieka;

ŚWIATOPOGLĄD - zespół ogólnych przekonań i twierdzeń, które mają się składać na spójny i całościowy obraz rzeczywistości oraz związanych z tymi przekonaniami ocen i norm, wyznaczających podstawy i ukierunkowujących postępowanie;

REDUKCJONIZM - metoda tłumaczenia spraw niezrozumiałych poprzez sprawy zrozumiałe, redukowanie czegoś do czegoś

RELATYWIZM - jedno z tych pojęć, które sięgają tradycją starożytności; już np. Heraklit z Efezu uważał, że wszystko jest względne, nic nie ma stałych cech, bowiem cały świat podlega nieustannej transformacji, dlatego młodość przeradza się w starość, dzień w noc, życie w śmierć;

Ogół poglądów przypisywanych niemieckiemu uczonemu Simmelowi, które pojawiły się w II poł. XIX w. i nawiązywały do kantyzmu. Podstawowym ich założeniem było stwierdzenie niemożności stworzenia wiedzy obiektywnej, poznania obiektywnego świata, gdyż każda świadoma żyjąca istota patrzy na świat ze swego punktu widzenia, stronniczo i wydaje sądy o nim, przywołując swoją indywidualną wiedzę, której treść zależy od wielu czynników. Dlatego możliwa jest tylko wiedza subiektywna, co wprowadza względności do wszelkiej działalności naukowej.

RESENTYMENT - termin oznaczający psychologiczne zjawisko tworzenia iluzorycznych moralnych wartości i ocen, jako rekompensat niemocy. Resentyment powstaje na bazie emocji (mściwości, zawiści, złośliwości. Radości z cudzego nieszczęścia) w wypadku braku ich przezwyciężania i przy poczuciu całkowitej bezsilności. Następuje wówczas swoisty proces przeniesienia, w wyniku którego odruch bezpośredni, np. natychmiastowej zemsty fizycznej za zniewagę zostaje zastąpiony wartością iluzoryczną. Np. ideą przebaczenia czy miłości bliźniego

RETORYKA - sztuka wysławiania się, mówienia, umiejętność przekonywania słuchaczy do tego, co się mówi przy zastosowaniu odpowiednich zabiegów językowych; rozwinęli ją starożytni Rzymianie, a w szczególności Cyceron.

SCEPTYCYZM - potocznie to postawa człowieka wątpiącego, wahającego się, niezajmującego wyraźnego stanowiska w określonej sprawie;

Doktryna filozoficzna zrodzona mniej więcej w tym samym czasie co epikureizm i stoicyzm, której podstawowym założeniem było twierdzenie, że prawda jest nieosiągalna, umyka poznaniu, gdyż dla każdego argumentu twierdzącego można znaleźć kontrargument, równie silny w swej wymowie, podważający słuszność tego pierwszego, w takiej sytuacji należy się powstrzymać od jakiegokolwiek kategorycznego sądu.

SCHOLASTYKA - „Szkolna wiedza”, nazwa średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej, ukształtowanej w V w. i rozwijającej się do XV w., podporządkowującej sobie teologię;

Nazwa sposobu nauczania w szkołach średniowiecznych opartego na metodzie polegającej na przyjmowaniu z góry założonej prawdziwości dogmatów wiary, twierdzeń religijnych, prawd objawionych, bezkrytycznym przyjmowaniu wiedzy;

Nazwa metody dyskutowania wprowadzonej przez Abelarda, określana często jako bezproduktywna, wybitnymi przedstawicielami byli m.in.: Awicenna, Awerrdes, Tomasz z Akwinu.

TABULA RASA - „nie zapisana tablica”; wg ARYSTOTELESA i LOCKE'A umysł człowieka jest taka niezapisaną tablicą w dniu narodzin; z biegiem lat, gdy przybywa doświadczeń, owa „tablica” zostaje pokryta informacjami.

TAUTOLOGIA - w logice oznacza to samo, co zostało powiedziane, co jest identyczne z czymś, wyrażenie prawdziwe w każdej dziedzinie;

Według członków Koła Wiedeńskiego to rodzaj prawdy o rzeczywistości, ale nie płynącej z doświadczenia tylko z prawd już istniejących.

TEIZM - pogląd zakładający istnienie Boga, jego istnienie osobowe, próbujący opisać jego naturę, prezentujący symbolikę odnoszącą się do niego i tłumaczący z tego punktu widzenia wszystkie najważniejsze kwestie filozoficzne.

TEOCENTRYZM - postawa światopoglądowa rozpropagowana w średniowieczu m.in. przez Filona i św. Augustyna, zakładająca, że w centrum ludzkiego zainteresowania powinien być Bóg, jedyny byt absolutny mający jakiekolwiek znaczenie, z którego pochodzą inne byty i wszystko, co się z nim wiąże.

TEODYCEA - działa metafizyki zajmujący się złem, jego pochodzeniem i obecnością w świecie oraz próbą godzenia jego istnienia w perspektywie boskiej dobroci, by dać odpowiedź na pytanie związane z czynieniem zła przez ludzi, stworzonych przecież przez Boga - uosobienie dobroci.

TEOLOGIA - nauka stworzona, jak się powszechnie uważa, przez św. Tomasza z Akwinu, zajmująca się kwestiami dotyczącymi istnienia Boga, jego naturą, próbująca rozumowo tłumaczyć dogmaty religijne, prawdy wiary, wykorzystująca wiarę objawienia jako narzędzie poznawcze.

TEORIA - uporządkowanie, systematyzowanie, uogólnianie, wyjaśnianie, opisywanie, zdobywanie wiadomości na jakiś temat; według starożytnych Greków to kontemplowanie świata.

UNIWERSALIZM - powszechność; określenie postawy filozoficznej starożytnych Greków, zakładającej wyższość prawd ogólnych nad jednostkowymi w odniesieniu zarówno do ludzi, jak i do rzeczy.

UNIWERSUM - WSZECHŚWIAT - inaczej kosmos, wszystko to, co istnieje, co zostało stworzone, ogół związków, praw zachodzących między zjawiskami w przestrzeni kosmicznej, przedmiot naukowych i paranaukowych dociekań, suma różnorodnych światów

UTOPIA - teoria stwarzająca odbiegający od rzeczywistości obraz szczęśliwego życia, miejsca na ziemi będącego swoistym rajem, arkadię; opis miejsca, w którym żyje się dostatnio, a człowiek doskonali się pod każdym względem.

UTYLITARYZM - użyteczność; teoria radykalistów filozoficznych, popularna w Anglii na przełomie XVIII / XIX w., zakładająca istnienie zasady użyteczności, według której albo się potępia, albo się uznaje czyjeś postępowanie za godne i pomagające innym ludziom osiągnąć szczęście; uważano bowiem, ze człowiek osiągając przyjemności, uzyskuje tym samym dobro, ale jednocześnie jego postępowanie, zmierzające do osiągnięcia dobra, powinno być użyteczne i stanowić źródło szczęścia dla innych.

WARIABILIZM - zdaniem Heraklita zmienność to zasadnicza własność, cecha przyrody, gdyż świat podlega nieustannym zmianom, działaniu czasu, stąd wrażenie płynności („pantha rei” - wszystko płynie) i nieuchronności przemijania („nie można wejść dwa razy do tej samej rzeki”), natura poddana jest nieustannemu procesowi stawania się, co wpływa na kształt rzeczy, ich własności.

WARTOŚĆ - podstawowe pojęcie aksjologii, posiadające w sobie aspekt dynamiczny (pragnienie czegoś dobrego) i statyczny (obiektywna wartość czegoś uznawana przez wszystkich), coś cennego, godnego uwagi, jakaś słuszność.

WERYFIKACJA - sprawdzanie czegoś, kontrolowanie zgodności z prawdą, poświadczenie.

WITALIZM - teoria głosząca, że w zjawiskach żywych tkwi siła życiowa, elan vital, jak u Bergsona; czynnik, który pozwala danemu organizmowi rozwijać się i rozmnażać, nieodłączny składnik buty, leży u podstaw każdego rozwoju.

WOLUNTARYZM - jedna z teorii poznania, uznająca, że wola odgrywa podstawową rolę w procesie poznania, wydawania sądów, nawet wtedy jeżeli robimy coś doświadczalnie:

wg. Kartezjusza - wola określa, co jest prawdziwe, a co nie

wg. Schopenhauera - to najważniejsza istota wszechświata

ZAKŁAD PASCALA - rozumowanie Pascala, polegające na rozwiązywaniu kwestii czy bóg istnieje czy nie, na podstawie pytania: co jest dla człowieka bardziej korzystne - uznanie, że Bóg jest, czy to że go nie ma. Według Pascala wybór pierwszej możliwości, nawet jeśli się okaże, że Bóg nie istnieje, sprawia, że człowiek nic nie traci i zarazem nie zyskuje niczego. Jeśli zaś okaże się, że Bóg istnieje, to człowiek osiągnie szczęście i życie wieczne, zatem nasuwa się następująca konkluzja: gdy człowiek postawi na istnienie Boga, nie zawsze na tym zyska, ale na pewno nic nie traci.

ZŁÓTY ŚRODEK - równowaga między skrajnościami, namiętnościami, wymagająca hartu ducha i ćwiczeń - taką etykę zaproponował ludziom m.in. Arystoteles, ukazując im tym samym drogę do osiągnięcia zadowolenia, przyjemności, szczęścia.

8

„Jan jest śmiertelny.”

---