Podstawowe pojęcia

Psychologia poznawcza - subdyscyplina psychologii; zajmuje się badaniem procesów i struktur poznawczych oraz ogólnymi zasadami funkcjonowania umysłu

Poznanie - zdolność do odbioru informacji, przetwarzania ich, budowania wiedzy - służących przystosowaniu i kontroli zachowania

- ogół procesów i struktur psychicznych, uczestniczących w przetwarzaniu informacji..

Główne postacie

Psychologia poznawcza tworzyła się stopniowo

wszelkie zmiany dokonywały się w niej i dokonują nadal w sposób bardziej subtelny, cichy (bez jakichś

nadzwyczajnych rewolucji), ciągle ewoluując.

wkład bardzo wielu postaci ze świata nauki (Ameryka: np. U. Neisser, J. Bruner, J. Fodor, K. Kelly, S. Kosslyn

Polska: np. A. Lewicki, J. Kozielecki, T. Tyszka, A. Falkowski, Z. Chlewiński, E. Nęcka, A. Kolańczyk, T. Maruszewski, E. Ścigała, A. Biela, K. Nejder...).

Tożsamość psychologii poznawczej?

-Każda nauka określa swą tożsamość wskazując na:

*Przedmiot

*Metodologię i warsztat badawczy

*Historię swojego rozwoju

Długie dzieje i krótka historia:

Sokrates znany z dialogowego dochodzenia do definiowania pojęć.

Platon, który uważał, że prawdy dotykamy myślą a nie zmysłami. Zagadnienia pojęciowej reprezentacji świata, które z zaciekawieniem i swoistą dla siebie dociekliwością podejmował

Arystoteles - od niego mamy klasyczną koncepcję pojęć; czy szersze zagadnienia możliwości poznawania w ogóle, które to kwestie nurtowały wielu filozofów przez całe wieki

Kartezjusz - cogito ergo sum!

John Lock - empiryzm dla badań nad poznaniem;

E. Kant - współdziałanie racjonalizmu i empiryzmu: wiedza a priori i a posteriori.

Ważne wydarzenia

1. 1956r. - konferencja w Massachusetts Institute of Technology - początek psychologii poznawczej

(G. Miller 7+-2; N. Chomsky, A. Newell, H. Simon - General Problem Solver)

2.- konferencja w Dartmouth College (uczestniczyli w niej oprócz powyższych badaczy także McCarthy i M. Minsky) - szerzej podjęto zagadnienia tzw. sztucznej inteligencji.

3. 1956 - J. Bruner, Goodnow, Austin - A study of thinking Massachusetts Institute of Technology

4. 1955 Kelly - The psychology of personal constructs - metafora człowieka „badacza z ulicy”. Z jego pomysłu zaczerpnęli m.in. Heider - teoria atrybucji, Kruglansky - poznanie naiwne.

5. 1967 - Ulric Neisser uznawany za „Ojca psychologii poznawczej” - Cognitive psychology (pierwszy podręcznik psychologii poznawczej). Miała to być dziedzina zajmująca się nabywaniem, strukturalizowaniem, przechowywaniem oraz wykorzystaniem wiedzy. Napisany w nurcie przetwarzania informacji; koncentrujący się na procesach a nie na człowieku

Kolejne etapy rozwoju psychologii poznawczej:

6)W 1976 Neisser - Cognition and Reality - przełom w psychologii poznawczej;

-przestaje spoglądać na umysł jako na narzędzie służące jedynie do przetwarzania informacji, a zwraca się ku podmiotowi poznającemu (reżyser i główna postać w sztuce poznawania).

-Jednostka aktywnie planuje i tworzy sytuacje, w których zaspokaja swoje potrzeby (różne) i realizuje siebie.

-Podejmuje próby łączenia koncepcji psychologii poznawczej z ideami Gibsonizmu (bezpośredniej percepcji, bez użycia reprezentacji) - przepracowuje cykl percepcyjny, w którym człowiek już nie jest tylko istotą reaktywną, ale wyprzedzającą fakty (przewidującą np. kierunek lotu muchy).

-Ulric Neisser wskazuje na istnienie dwu mechanizmów przetwarzania: konserwujący - kiedy informacje zewnętrzne modyfikujące schemat nie są specjalnie selekcjonowane przez jednostkę; modyfikują schemat w niewielkim stopniu, pozostawiając istotę jego wewnętrznej organizacji.

Drugi z mechanizmów związany jest z eksploracją - aktywne poszukiwanie nowych informacji, ukierunkowane przez ów schemat [schemat studenta kombinatora].

Cykl percepcyjny U. Neissera

Dostępna informacja (modyfikuje schemat)

Schematy wykorzystywane są nie tylko do interpretowania napływających informacji i kierowania poszukiwaniem nowych; tworzą one podstawę dla pewnego stylu pobierania informacji z otoczenia, stylu stanowiącego względnie stałą cechę człowieka, różniąca go od innych ludzi [np. dogmatyści spostrzegają rzeczy czarno- biało]

To jednak jest teren psychologii osobowości i różnic indywidualnych (na obszarze którego zaistniał prof. W. Łukaszewski z pozycją: „Osobowość - struktura regulacyjna i funkcje”, 1974. Nie był to jednak czas na przyjęcie jego koncepcji, druga rzecz - książka była wydana w Polsce, a prym wiódł kierunek amerykański).

I-y paradygmat psychologii poznawczej - Paradygmat przetwarzania informacji

Poznanie - proces przekształcania symboli (na zasadach syntaktycznych - każdy kolejny krok uwarunkowany jest wykonaniem wcześniejszego - maszyna i test A.M.Turinga - 1935; stworzył prekomputerową analogię) - umysł porównany do maszyny. Przechodzi przez kolejne stany (ściśle określone), realizując precyzyjny program.

Najszybciej dokonuje się integracja psychologii - nauki o komputerze - i teorii sztucznej inteligencji. Język nowej nauki jest hermetyczny, informatyczny

. „Zdrowy kręgosłup” psychologii poznawczej czy ciągłe tworzenie alternatyw?

psychologię poznawczą oparto na paradygmacie przetwarzania informacji,

Manipulowanie symbolami dokonywane wg ściśle określonych reguł - algorytmów, łatwa komunikacja między badaczami; duża kontrolowalność prowadzonych badań.

Pokazywano jak kolejno - krok po kroku - organizm ludzki odbiera, przetwarza i przesyła informacje (od spostrzegania, przez selekcję, pamięć, wyobraźnię, procesy myślenia i programy działania).

Usiłowano wszelkie zjawiska towarzyszące poznaniu wcisnąć w model sekwencyjnego przetwarzania informacji, bądź po prostu ich nie dostrzegać (np.emocje; wystąpienie jednego stanu powodować miało powstanie czy wzbudzenie następnego) . Stanowisko to spotkało się z krytyką: np. J. Putnam, J. Searle - nie tłumaczy stanów psychicznych człowieka, ale maszyny

Model przetwarzania informacji - sekwencyjny

Bodźce selekcja pierwotna (rejestracja

sensoryczna i kodowanie) pamięć

krótkotrwała (przygotowanie programu reakcji i zachowanie) selekcja wtórna

pamięć trwała (selekcja trzeciego rzędu)

przygotowanie programu reakcji

Uciążliwość i ograniczoność pojmowania umysłu jako analogii komputerowej:

-wiele informacji potrafimy przetwarzać jednocześnie, nie czekając na zakończenie jednego etapu

-obecność licznych emocji, które wydają się być nieodłącznymi partnerami naszego funkcjonowania w życiu i w naszym poznaniu (inna rzecz na ile te emocje są nam pomocą, a na ile przeszkodą w przetwarzaniu informacji: strach przed klasówką - ogłupienie neurotyczne; spieszy na upragnione spotkanie - dziwnym trafem szybciej znajduje rozwiązania problemów, które gdzieś tam musiały być wcześniej rozwiązane).

- emocje i poznanie - wiele z nich wpływa na kierunek i zachowanie człowieka i nie zawsze jest to produkt uboczny - niekiedy wydaje się wiodący w przetwarzaniu informacji.

Przetwarzanie informacji jako niezbędnik w psychologii poznawczej

Nie lubiany termin (kojarzy się z mechanizmem maszynowym), ale konieczny!

U. Neisser - to wszelkie operacje, dzięki którym jednostka odbiera, przekształca, redukuje, wzmacnia, zachowuje, przywołuje czy wykorzystuje informacje

Zasady:

-ekonomii (skąpiec poznawczy)

-Uwagi - ochrona przed przeciążeniem oraz dokładniejsze bądź wszechstronniejsze przetworzenie

- kontrola poznawcza (samoorganizacja i samoregulacja)

-Elastyczność (struktur poznawczych)

-Poziomy przetwarzania

Ewolucja paradygmatu przetwarzania informacji

Lata 80-te XX wieku:

-Początek badań nad zdarzeniami życiowymi (pamięć autobiograficzna) (wprawdzie badania nad biegiem życia rozpoczęła dużo wcześniej Ch. Buhler, ale teraz dopiero otwarcie wkroczyły one na warsztat badawczy)

-Odejście od przetwarzania równoczesnego ku rozproszonemu i równoległemu - metafora mózgowa (interpretacja w kategoriach reprezentacji poznawczych a nie przesyłania symboli czy jednostek; także przetwarzania a nie jedynie przesyłania informacji)

-Neuropsychologia poznawcza - odejście od myślenia lokalizacyjnego ku kompensacyjnemu

-ku modułowemu pojmowaniu umysłu (jednostki energetyczne - podstawowe, moduły wyspecjalizowane - percepcja, motoryka, systemy centralne)

Ulric Neisser - kolejny etap

1993 - Multiple systems. A New approach to cognitive theory:

*zrezygnować z dążenia do stworzenia jednolitej teorii w psychologii poznawczej [coraz większa otwartość na inne, wyrozumiałość, tolerancyjność, a może pokora - cecha rzadka u psychologów - że nie ma jednej prawdy]

*jeden ze sposobów winien trzymać się teorii przetwarzania informacji

*drugi natomiast winien być związany z Gibsonowską teorią spostrzegania bezpośredniego

*umysł ma budowę modułową (systemową) i w każdym z modułów obowiązują inne prawa i zależności: 1.moduł bezpośredniej percepcji i działania w środowisku lokalnym,

2. moduł spostrzegania i reaktywności interpersonalnej;

3. moduł reprezentacji i rozpoznawania.

We wczesnym okresie rozwoju człowieka systemy te działają niezależnie, dopiero później wchodzą w ścisłe związki.

Procesy poznawcze są w znacznym stopniu uwarunkowane biologicznie i kulturowo.

Umysł (odgórnie) > mózg (oddolnie)

Dwa w jednym! Odnoszą się do tego samego zjawiska - poznawania rzeczywistości

Mózg - z dolnego poziomu

Umysł - z górnego poziomu (od strony złożonych funkcji poznawczych)

Ich synteza zawiera się w neuronauce poznawczej (przyszłość!!!)

Umysł: wąsko - świadomość

Szeroko - świadomość i nieświadomość; system przetwarzania informacji

Umysł - mózg - poznanie

Nurty:

• Informacyjny (jednostka przetwarzająca informacje, przesyłająca je)

• Ekologiczny (bez udziału reprezentacji)

DEFINICJE UMYSŁU:

1)Cz. Nosal - umysł to całość procesów poznawczych związanych z odbiorem, przetwarzaniem i przechowywaniem informacji

2)Z. Chlewiński - umysł to język myśli - dynamiczny, świadomy i nieświadomy; ma zdolności komputacyjne - tworzenia nowych informacji

3)J. Searle (filozof) - metafora H2O - właściwości makroświata są efektem zachowania się mikroświata. Cechy umysłu: świadomość, intencjonalność, subiektywność, przyczynowe oddziaływanie

Psychologia poznawcza (kognitywna)

-Obszar swoich zainteresowań zawęża do mechanizmów poznawczych. Stanowi je złożony system do odbioru i przetwarzania informacji oraz konstruowania wiedzy - UMYSŁ

-Umysł jest pojęciem o charakterze interdyscyplinarnym

Psychologia poznawcza a inne dziedziny

-Nauki te wywodzą się z różnych tradycji teoretycznych i metodologicznych:

-Epistemologia (filozoficzne podstawy poznania)

-Filozofia umysłu (relacje między materią a duszą - J. Searle)

-Sztuczna inteligencja (systemy komputerowe)

• Kognitywistyka - pojęcie zaczerpnięte od Bobrowa i Coolinsa (1975) - nauka o systemach poznawczych w ogóle - integruje wiedzę z różnych dziedzin zajmujących się umysłem; dziedzina interdyscyplinarna łącząca kilka nauk: filozofię, psychologię, językoznawstwo (lingwistykę), informatykę, antropologię i neuronaukę

Warsztat metodologiczny

-Eksperyment laboratoryjny

-Eksperyment naturalny

-Obserwacja

-Chronomoetria (Hermann von Helmholtz, Fr.C. Donders)

-Modelowanie

-Badania komputerowe; symulacje (sztuczna inteligencja)

-Zapisy EEG; tomografia komputerowa, i. inne

-Analiza przypadków klinicznych - tak jak największe koncepcje osobowości zrodziły się w placówkach klinicznych, tak największe osiągnięcia psychologii poznawczej (umysłu) są efektem badań z obszaru patologii

-Badania jakościowe

Architektura umysłu

1. Blokowe modele umysłu

2. Metafora komputerowa umysłu

3. Koncepcja poziomów przetwarzania (podstawowy, semantyczny, głęboki)

4. Modułowe ujęcie (filozof pracujący na rzecz psychologii - J. Fodor: Modularity of Mind) (umysł nie jest uniwersalnym urządzeniem, ale zespołem wyspecjalizowanych modułów - skrzynka z narzędziami). Umysł tworzą: przetworniki, moduły i systemy centralne

5. Sieciowe modele umysłu - koneksjonizm (McClelland, Rumelhart) - reakcja na skrajnie pojmowaną metaforę komputerową. Przyjmują istnienie przetwarzania równoległego i rozproszonego (sieci neuropodobne)

A. Damasio - „Błąd Kartezjusza”

Przeciw centralizmowi i lokalizmowi:

Nie ma w mózgu żadnego pojedynczego rejonu, który przystosowany byłby do jednoczesnego przetwarzania reprezentacji pochodzących ze źródeł o różnych modalnościach czuciowych, doświadczanych jednocześnie - np. dźwięku, ruchu, kształtu, koloru w odpowiednim rozłożeniu czasowym i przestrzennym. Nie ma żadnego miejsca, do którego kierowane byłyby te „produkty”

…nasze silne poczucie integralności umysłu rodzi się z faktu współdziałania makroskopowych systemów mózgowych, opierającego się na synchronizacji funkcjonowania poszczególnych komponentów…

Powiązanie w czasie wymaga potężnych i efektywnych mechanizmów UWAGI i PAMIĘCI OPERACYJNEJ

Nieodzowne są tu: kora przedczołowa oraz niektóre struktury układu limbicznego

Wieloparadygmatyczność

Psychologia poznawcza bywa traktowana jako obszar zderzania wielu paradygmatów, czy też wieloteoretyczność

Poczucie wielości bierze się zasadniczo stąd, że poszczególne sprawności poznawcze traktowane bywają jako odrębne sfery - tworzy się dla nich mniejsze teorie funkcjonowania (percepcja, pamięć, myślenie…)

Trudno jest wskazać jedną wspólną teorię, która wyjaśniałaby całe funkcjonowanie poznawcze człowieka.

Elementy wspólne licznych mikroteorii w psychologii poznawczej

-informacje, które dopływają do człowieka muszą podlegać selekcji z uwagi na ograniczone możliwości przyjęcia i przetwarzania. Nie jest to jednak sztywna granica - występują różnice indywidualne, jak również znaczący jest element ćwiczenia - mózg radzi sobie z nadmiarem (pole uwagi ostrej - intensywnej i rozproszonej, ekstensywnej)

-mózg stosuje pewne strategie radzenia sobie z informacją; często mają one charakter świadomy - są pod kontrolą jednostki; z czasem mogą zostać zautomatyzowane (np. uczenie się prowadzenia samochodu)

-Strategie mogą przekształcić się w trwałe sposoby funkcjonowania (por. elementy reklamy - gdzie i dlaczego umieszczać)

-poszczególne części umysłu tworzą względnie spójny system (np. uwaga i metapoznanie - kontrola)

-wielopoziomowy charakter systemu poznawczego (por. język: syntaktyka, semantyka, fonologia)

-uzależnienie procesów poznawania od kontekstu (por. odkrywanie analogii)

-interakcyjny charakter przetwarzania (to, co się dzieje na pewnych poziomach warunkuje zmiany na innych (np. słowa, intonacja, ekspresja)

-procesy poznawcze zawsze mają charakter aktywny, co nie oznacza, że zawsze mają charakter świadomy (przedświadome przetwarzanie).

Podobnie można wskazać na pewne specyficzne właściwości procesów poznawczych dotyczących interakcji społecznych:

-ludzie zmieniają swoje otoczenie starając się je kontrolować

-reguła wzajemności (to jak ja ich poznaję zmienia to, jak oni będą mnie spostrzegali, np. NADMIERNA ASEKURACJA)

-poznanie społeczne zawsze dokonuje się przez pryzmat JA (moich potrzeb i wartości; druga osoba także dostarcza nam informacji o nas samych

-rozmaite strategie autoprezentacji (najczęściej by wypaść korzystniej)

wnioskowanie o ukrytych zamiarach i właściwościach

-ludzie jako obiekty spostrzegania zmieniają się szybciej niż obiekty fizyczne

-dokładność spostrzeżeń łatwiej sprawdzić w przypadku rzeczy niż ludzi

-poznanie łączy się z upraszczaniem i schematyzowaniem (redukcja nadmiaru informacji).

Urok zmienności

-Psychologia poznawcza - długi czas trzymana w sztywnych ryzach paradygmatu przetwarzania informacji w stylu metafory komputerowej - uwolniła się i zakwitła zmiennością.

-Nowe modele dla funkcjonowania poznawczego

-Nowe koncepcje reprezentacji (np.Eleonora Rosch - pojęcia naturalne)

-Uwzględnianie kontekstu poznania

-Udział aktywny osoby poznającej (motywacja, potrzeby, ciekawość poznawcza, samoregulacja, samorozwój)

-Doświadczenie indywidualne i badania jakościowe

Nowa definicja poznania:

Cykl:

1. aktywnego tworzenia reprezentacji poznawczych

2.Interpretacji napływających informacji przy pomocy reprezentacji poznawczych

3.Zmiany treści reprezentacji w zależności od dopływu nowych danych (elastyczność i kontekstowość)

4.Tworzenie nowych reprezentacji

Wykład 2. Reprezentacje poznawcze

Jak poznajemy świat?

- bezpośrednio - realizm; ekologizm

- pośrednio - reprezentacjonizm, konstrukcjonizm

Jak nabywamy wiedzę?

- deklaratywizm

- proceduralizm

Umysł - reprezentacje - wiedza

Umysł ludzki wyposażony w odpowiednie mu narzędzia służy człowiekowi do odbierania, przetwarzania i wytwarzania informacji oraz kumulacji wiedzy.

Wiedza - system infor. zakodowany w strukturach pamięci długotrwałej, za których pomocą poznawczo odwzorowujemy świat.

Psychologia poznawcza korzysta z pojęcia tzw. reprezentacji poznawczej czy reprezentacji wiedzy. Jest to pojęcie, które nie ma jednoznacznej definicji, pozostaje uwikłane w liczne - często odmienne - założenia teoretyczne.

Najogólniej - reprezentacja oznacza odwzorowanie w umyśle całości lub części rzeczywistości zewnętrznej albo wewnętrznego świata jednostki.

(Df) - umysłowy odpowiednik fragmentu rzeczywistości realnej bądź wymyślonej (fikcyjnej lub hipotetycznej).

Jej desygnatem może być konkretny przedmiot, osoba, kategoria lub relacja.

Reprezentacja poznawcza

To odzwierciedlenie jest możliwe dzięki procesom spostrzegania i myślenia, w ścisłym powiązaniu z pamięcią semantyczną.

Funkcja - zastępowanie danego wycinka rzeczywistości, przez co ułatwia komunikację.

Rodzaje reprezentacji:

Trwałe - struktury wiedzy

Nietrwałe - wyobrażenia, etykiety, sądy, modele umysłowe

Wiedza - metawiedza - samoregulacja

Człowiek jest w stanie dokonywać także refleksji nad wymienionymi rodzajami wiedzy i nad samym sobą - metawiedza (odrębne przekonania i sądy o sobie jako jednostce uczącej się, funkcjonującej poznawczo)

Metawiedza wiąże się z możliwością tzw. samoregulacji w uczeniu się i przetwarzaniu informacji - człowiek jako ktoś stosujący bardziej bądź mniej świadomie liczne reguły (przepisy), strategie, które usprawniają jego poznawanie, uczenie się.

Stanowiska w kwestii pojmowania poznania:

1)Stanowisko konstruktywistyczne - każdy posiada indywidualną, niepowtarzalną reprezentację świata, zbudowaną na bazie osobistego doświadczenia (udział eksploracji i interioracji, a nie odruchowość - jak w skrajnym behawioryzmie)

2)Reprezentacjonizm - stanowisko filozoficzne - poznajemy nie bezpośrednio, ale poprzez reprezentacje umysłowe (pojęcia, wyobrażenia, sądy, schematy, stereotypy, przesądy)
3)Realizm (Platon - poznajemy idee, Arystoteles - „pieczęć w wosku”)
4)konstruktywizm (W.Ockham - nie musi być zachowana sensoryczna forma rzeczy, J.Bruner - ten sam obiekt można reprezentować na różne sposoby zależnie od: nastawienia, kontekstu, wiedzy, oczekiwań, stanu motywacyjnego, nastroju, emocji, trwałych cech intelektu i osobowości)

Podstawowe spory wokół reprezentacji

1. Najwięcej kontrowersji wokół reprezentacji dotyczy jej natury

między zwolennikami konstruktywizmu (J. Bruner)

***reprezentacja nie jest odwzorowaniem otoczenia, lecz powstaje na drodze „wnioskowań” z informacji zakodowanych w pamięci długotrwałej;

***mogą one ulegać zmianom w konsekwencji interpretacji poprzednich doświadczeń.

Źródłem powstania reprezentacji nie jest świat, ale interakcja między nim a jednostką (KOLORADKARZ!!!).

Realiści - reprezentacja jako dokładne odzwierciedlenie rzeczywistości, dokonane wyłącznie na podstawie informacji z pamięci długotrwałej, niezmienionych przez interpretacje.

2. Inny problem dotyczy kwestii zapisywania wiedzy - czyli liczby i rodzajów kodów (Johnson-Laird, Paivio).

Rodzaje reprezentacji poznawczych

Allan Paivio: obrazy umysłowe, ślady pamięciowe, słowa, sądy, pojęcia, schematy (skrypty, ramy, procedury)

Reber: obrazy, słowa (język), idee (abstrakcje)

Eysenck: reprezentacje analogowe (obrazy umysłowe, modele mentalne), sądy

Smith, Ward, Finke - struktury przedtwórcze

Nęcka - struktury próbne

Deklaratywizm - proceduralizm (Z. Pylyshyn)
J. Anderson - próba łączenia i zastosowania

Reprezentacje wiedzy deklaratywnej: słowa i obrazy (zewnętrzna reprezentacja wiedzy)

Wyobrażenia umysłowe (wewnętrzna reprezentacja wiedzy

Modele integrujące reprezentowanie wiedzy deklaratywnej i proceduralnej

- model ACT Johna Andersona

Model reprezentacji wiedzy
J.R. Andersona (1983):

1)Pamięć deklaratywna

2)pamięć proceduralna

3)Pamięć operacyjna

-Kodowanie

-Wydobywanie

-wykonanie procedur

-realizacja

Wyobrażeniowa reprezentacja

Wyobrażenia - umysłowa reprezentacja rzeczy (obiektów, zdarzeń, miejsc), które nie są w danym momencie odbierane przez narządy zmysłów, o charakterze obrazowym.

charakter odtwórczy - przypominamy sobie obrazy z przeszłości (przed chwilą doświadczane - prawo świeżości, lub wspomnienia z dzieciństwa - prawo pierwszeństwa)

Charakter twórczy

różna modalność: słuch, węch, wzrok, smak, doznania wewnętrzne. Nie musimy ich widzieć, ani czuć, a w każdej chwili możemy je przywołać w wyobrażeniu (czujemy smak kwaśnej cytryny, czujemy zapach pieczonego chleba, schnącego siana, słyszymy szum fal morskich, czujemy drgania jadącego obok samochodu ciężarowego, widzimy barwy tęczy... - zastosowanie w nauce i terapii: wizualizacje).

Reprezentacja wiedzy

Hipoteza podwójnego kodowania: obrazy analogowe i symbole

Przełom lat 60/70-tych - Allan Paivio: chociaż nie konstruujemy umysłowych reprezentacji wszystkich specyficznych obrazów, tworzymy jednak obrazy umysłowe, które różnią się pod względem formy od umysłowych reprezentacji informacji werbalnych.

Reprezentacje werbalne i obrazowe można postrzegać jako dwa odrębne kody organizujące informację w wiedzę, która jest przechowywana, na której można dokonywać operacji, którą można odtwarzać, wydobywać i wykorzystywać.

Można więc przyjąć istnienie dwóch kodów: analogowego (dla obrazów) i symbolicznego (dla słów).

Różne kody dla reprezentacji umysłowych okazują się bardziej bądź mniej przydatne w rozwiązywaniu rozmaitych zadań!.

dla bogactwa rzeczywistości zdecydowanie lepiej, gdy reprezentacji umysłowych jest więcej (różnorodność).

Reprezentacja w postaci sądów

Hipoteza na temat reprezentacji w postaci sądów:

(Hipoteza podwójnego kodowania - jak większość stwierdzeń w psychologii poznawczej - nie satysfakcjonuje wszystkich badaczy, niektórzy wręcz się z nią nie zgadzają. Wśród nich)

John Anderson i Gordon Bower - zaproponowali oni alternatywną hipotezę odnośnie reprezentacji wiedzy, zwaną jako hipotezę pojęciowo-twierdzeniową bądź po prostu twierdzeniową (jej zwolennikiem najwierniejszym jest także Zenon Pylyshyn).

Zakłada ona, reprezentacji umysłowych nie magazynujemy w postaci obrazowej, ale w postaci abstrakcyjnych sądów (np. biedronka siedzi na liściu, bądź pod biedronką leży liść, nad nią jest błękit nieba).

Reprezentacje wiedzy w postaci sądów

Sądy mogą być wykorzystywane do opisu każdego rodzaju relacji (działania, atrybutów, pozycji, przynależność do kategorii...). Zarówno obrazy, jak i stwierdzenia werbalne znajdują zatem swoją głębszą reprezentację, którą są sądy.

Pylyshyn wręcz twierdzi, że gdy tworzymy reprezentacje wyobrażeniowe, nie tworzymy obrazów w mózgu lecz jedynie korzystamy z wiedzy na dany temat.

Obrazy są jedynie epifenomenami (zjawiskami wtórnymi) zachodzącymi na skutek innych procesów poznawczych.

Jak kodujemy wiedzę???

(rys. gwiazdy Dawida lub dwa trójkąty równoboczne - spójrz przez chwilkę: czy figura zawiera równoległobok? - osoby nie były w stanie odp. Może zatem nie kodują analogowo, skoro nie potrafią przywołać dokładnego obrazu lecz twierdzeniowo? - Stephen Reed!).

Wyobrażeniowa reprezentacja wiedzy

Równoważność funkcjonalna (izomorfizm) - umysłowe manipulowanie obrazami

Zwolennicy izomorfizmu funkcjonalnego w badaniach nad wyobrażeniową reprezentacją poznawczą: Farah, Finke, Kosslyn, Rumelhart, Norman, Shepard) przyjmują, że

• wyobrażenia wzrokowe nie są tym samym co percepcja wzrokowa, ale są z nią równoważne funkcjonalnie.

Konstruujemy obrazy funkcjonalnie równoważne ze spostrzeżeniami (Paivio).

Finke zaproponował kilka zasad dotyczących wyobrażeń wzrokowych

Model S. Kosslyna

Model stanowiący syntezę podwójnego kodowania i reprezentacji w postaci sądów. Wiedza w umyśle jest reprezentowana bądź w postaci analogowych obrazów umysłowych oraz symboli.

Wyodrębnił tzw. reprezentację płytką (obrazową) i głęboką (analogową i w postaci sądów).

Model pozwala wyjaśnić, jak przywołać w umyśle obraz przyjaciela, jak tworzyć wiarygodne obrazy, których wcześniej nie widzieliśmy, jak manipulować obrazami w umyśle.

Operacje na wyobrażeniach

Zmniejszanie - powiększanie

Składanie - rozkładanie

Rotacje

skanowanie

Operacje na wyobrażeniach

- umysłowe rotacje (Roger Shepard, Jacqueline Metzler): przy każdej rotacji obrazu umysłowego następował wzrost czasu reakcji (odp. czy zrotowany czy nie) tak przy rotacjach figur płaskich, jak i przestrzennych. Badania te przyczyniły się do powiązania poszukiwań psychologii poznawczej z inteligencją.

- skalowanie obrazu (Roger Shepard; Stephen Kosslyn)

- skanowanie obrazu

Koncepcja Johnsona-Lairda

Reprezentacja umysłowa przyjmuje postać:

-sądów,

-modeli umysłowych

-lub obrazów.

Sądy w jego rozumieniu są jednak przekładalne na słowa! (zawierają znaczenie).

Modele umysłowe to wyabstrahowane reprezentacje analogowe pojęć czy obiektów, przestrzennie i czasowo analogiczne do spostrzeżeń, mogą być oglądane pod dowolnym kątem i na ogół nie posiadają cech dystynktywnych danego egzemplarza obiektu (ogólny stół). Wydaje się, że koncepcja modeli umysłowych jest w stanie wyjaśnić wiele miejsc nie do wyjaśnienia w czysto analogowym podejściu.

Modele sieci semantycznych Allan Collins i Rossa Quillian

-to model alternatywny dla przedstawienia wiedzy deklaratywnej. Zawiera węzły (reprezentujące pojęcia), powiązane ze sobą sieciami - relacjami tak, że jednostka łączy je w sposób sensowny.

-model hierarchicznej sieci informacji semantycznej (ekonomia poznawcza!).

Cokolwiek wiadomo o rzeczach na wyższych poziomach, to automatycznie znajduje to zastosowanie dla poziomów niższych.

Modele sieciowe znalazły także zastosowanie dla wiedzy typu proceduralnego.

Wiedza proceduralna

Modele sieciowe znalazły także zastosowanie dla wiedzy typu proceduralnego.

Najwcześniejsze modele dla tej wiedzy pochodzą z badań nad sztuczną inteligencją i symulacją komputerową. Obserwując (metodą prób i błędów testowanych) przebieg procesów w maszynie, zrozumiano niektóre aspekty przetwarzania informacji przez człowieka, np. istotę przetwarzania seryjnego, jako podstawowego dla każdego z konstruowanych modeli.

Punktem wyjścia jest zespół reguł kierujących produkcją (generowaniem i wykonaniem procedury) -np. Newella i Simona procedura typu: jeżeli - to. Reguły są zorganizowane w systemy rutyn (wskazówek dotyczących procedur wykonania zadania) i podrutyn (dla podzadań). John Anderson, Newell i Simon uważają, że reperezentacja wiedzy potrzebna do wykonania określonego zadania lub wykorzystania określonej umiejętności polega na systemie produkcji, zawierającym pełny zbiór niezbędnych reguł (system reguł w samoregulowanym uczeniu motorycznym). W takich programach mogą jednak znaleźć się tzw. pluskwy (odchylenia we wskazówkach dla warunków lub wykonania zadania).

Pojęciowa reprezentacja wiedzy

Pojęcia - najbardziej złożona (chociaż najbardziej podstawowa) forma reprezentacji;

materiał myślenia, pokazują pełnie i różnorodność funkcjonowania poznawczego człowieka.

Pozwalają na ekonomiczność w poznawaniu. Stanowią one część osobistego doświadczenia jednostki.

Nie są jednorodne (lecz zróżnicowane); podlegają wzajemnym powiązaniom.

Istnieje wielość podejść teoretycznych w kwestii istoty i natury pojęć, co jest uzasadnione charakterem i złożonością przedmiotu badań - czyli umysłu; głęboko uwikłane w filozofię.

Pojęcia

-Porządkują otaczający nas chaos informacyjny

-Umożliwiają wychodzenie poza dostarczone informacje

-Pojęcie stanowi zinterioryzowaną reprezentację świata

Świadomość pojęcia???

Istnienie pojęcia w umyśle nie jest równoznaczne z uświadamianiem go sobie, a tym bardziej posiadania werbalnego określenia. Analiza taka jest możliwa dopiero wówczas, gdy praca nad pojęciem jest zamierzona i uświadamiana, gdy formułujemy jego definicję, przypominamy sobie konteksty użycia. Pojęcia tzw. mowy potocznej nie są pojęciami sensu stricto logicznymi.

Nabywanie pojęć

By zrozumieć i przyswoić jakieś pojęcie trzeba najpierw wydzielić i nazwać pochodzący z doświadczenia zbiór jakichś przedmiotów (np. dla pojęcia żółtości - słońce, szafran, światło, kurczak...). Na drodze abstrahowania cechy z poszczególnych przedmiotów i na nowo zsyntetyzowania jej (uogólnienia) powstaje pojęcie - podstawowa forma myślenia, umożliwiająca poznawanie rzeczywistości.

Nie wszyscy badacze uznają drogę abstrahowania za poprawna dla powstawania pojęć. Niektórzy są zwolennikami teorii cech semantycznych - zakłada ona, że podczas interpretacji znaczenia pojęć punktem wyjścia jest ten poziom ułożonych hierarchicznie znaczników semantycznych (elementów oznaczających znaku, odnoszące się do części sensu danego pojęcia), który charakteryzuje obiekty poziomu podstawowego. Podstawowym więc kryterium zaliczania danego egzemplarza do zakresu pojęcia jest wymiar centralność-peryferyczność.

Pojęcia - założenia psychologiczne

Z1: Od dawna psychologowie określali pojęcia jako struktury umysłowe pośredniczące między rzeczami a słowami. Możliwe to było w oparciu o odwołanie się do tzw. trójkąta Ogdena-Richardsa.

Z2: Drugim przyjmowanym założeniem psychologów było traktowanie pojęć jako reprezentacji umożliwiającej rozumowanie i myślenie.

Konsekwencją dwu powyższych założeń jest uznanie, że:

***pojęcia ogólne traktuje się jako opis wszystkich desygnatów tworzących zakres tego pojęcia

***aby zrozumieć czym jest pojęcie potrzeba między innymi wyjaśnienia, czym jest znaczenie nazwy.

Reprezentacje pojęciowe

Pojęcia bez nazwy

Nazwy puste

Pojęcie a kategoria - pojęcie zawiera opis istotnych właściwości danej kategorii (zbioru konkretnych desygnatów)

Kategoryzacja (proces zaliczania desygnatów do danej kategorii)

Kontekstualizm

Medin i Wattenmaker

wykazali eksperymentalnie, że nazwa kategorii istotnie wpływa na to, jakie pojęcie zostanie utworzone

(zestawy rysunków; różniły się liczbą wagonów - jadące na wschód i zachód; poinformowano, że jeden wiezie towar legalny, drugi nie - badani mieli podać cechy, które pozwalają na odróżnienie obu zestawów pociągów).

Relacje między kodami a pojęcie
por. trójkąt Ogdena: przedmiot - nazwa - pojęcie

Pojęcia - założenia psychologiczne

Nie wszystkie pojęcia mają taki sam charakter:

___p. należące do kategorii naturalnych, tworzone na podstawie percepcyjnych cech charakterystycznych; spójność gwarantuje im podobieństwo percepcyjne (np. Pojęcie zieleni)(strukturalne - np. pojęcie budowli; bądź funkcjonalne - np. Pojęcie pazura)

---P. jako wytwory - artefakty - tworzone na podstawie cech percepcyjnych, ale i funkcjonalnych (stół)

---p. nominalne o charakterze atrybutywnym, konwencjonalnym - przyswajane wraz z rozwojem języka (trójkąt).

Istnienie pojęcia w umyśle nie jest równoznaczne z uświadamianiem go sobie, a tym bardziej posiadania werbalnego określenia (nazwy puste i pojęcia bez nazw - „bez imion”).

Analiza taka jest możliwa dopiero wówczas, gdy praca nad pojęciem jest zamierzona i uświadamiana, gdy formułujemy jego definicję, przypominamy sobie konteksty użycia.

Pojęcia tzw. mowy potocznej nie są pojęciami sensu stricto logicznymi.

Pojęcia pierwotne -A. Wierzbicka (jezykoznawca) - wspólne wszystkim językom (ja, ty, my - służą do budowania wszelkich innych)

Koncepcje pojęć:

1. klasyczna (Platon - idee, Arystoteles - „odcisk pieczęci” - realizm) - desygnaty pojęć; cechy pojęcia: konieczne i wystarczające

pojęcia sztuczne (J. Bruner - konstruktywizm, A. Lewicki)

2. pojęcia naturalne (E. Rosch i in.): prototypowe, egzemplarzowe, probabilistyczne - cechy definicyjne i charakterystyczne

pojęcia dziwne (T. Maruszewski)

Pojęcia - Schematy poznawcze: atrybutywne, przedmiotowe, skrypty, metaschematy (B. Wojciszke)

Nabywanie pojęć

W ujęciu klasycznym: by zrozumieć i przyswoić jakieś pojęcie trzeba najpierw wydzielić i nazwać pochodzący z doświadczenia zbiór jakichś przedmiotów (np. dla pojęcia żółtości - słońce, szafran, światło, kurczak...).

Na drodze abstrahowania cechy z poszczególnych przedmiotów i na nowo zsyntetyzowania jej (uogólnienia) powstaje pojęcie - podstawowa forma myślenia, umożliwiająca poznawanie rzeczywistości.

Nie wszyscy badacze uznają drogę abstrahowania za poprawną dla powstawania pojęć.

zwolennicy teorii cech semantycznych (sieci semantycznych) - podczas interpretacji znaczenia pojęć punktem wyjścia jest ten poziom ułożonych hierarchicznie znaczników semantycznych (elementów oznaczających znaku, odnoszące się do części sensu danego pojęcia), który charakteryzuje obiekty poziomu podstawowego. Kryterium zaliczania danego egzemplarza do zakresu pojęcia jest wymiar centralność-peryferyczność (ptak: wróbel, wrona, gołąb, kawka, sójka, kaczka, pingwin, itp.).

Badania nad nabywaniem pojęć

1)J. Bruner (konstruktywista - nie odwzorowujemy rzeczywistości, ale ją konstruujemy, różne aspekty w zależności od doświadczenia osobistego):

-pojęcia sztuczne (matrycowe) koniunkcyjne i dysjunkcyjne

-Istota pojęcia

-Procedura identyfikacyjna

-Pojęcia sztuczne (matrycowe) posiadają tylko procedurę identyfikacyjną

Strategie odkrywania pojęć: całościowe (ogniskowe), leniwe (przeglądowe) i mieszane

2)A. Lewicki - kontynuacja

Klasyczne definiowanie pojęć: cechy konieczne i wystarczające - desygnaty

Zastosowanie pojęć sztucznych: nauka, laboratoria, prace badawcze

Pojęcia matrycowe: koniunkcyjne i dysjunkcyjne (wzory kart do badania pojęć sztucznych)

Procesy kategoryzacji percepcyjnej

Procesy kategoryzacji percepcyjnej można ująć jako podstawę dla późniejszych rozwojowo procesów tworzenia pojęć. (może stąd mówi się o „pojęciach konkretnych”, w których nie uczestniczy abstrahowanie a jedynie analiza i synteza).

3)P. Francuz - badania nad kategoryzacją percepcyjną (pokazać folie - rzutnik!)

Jakie cechy decydują np.o szybkości i łatwości kategoryzacyjnej?

1. cechy jakościowe: kształt i kolor

2. cechy ilościowe: wielkość, lokalizacja

4)A.M. Zawadzka - kategoryzacja twarzy i figur geometrycznych - przewaga reakcji na ludzkie rysy twarzy (większe doświadczenie społeczne); kobiety większa wrażliwość

Badania nad kategoryzacją P. Francuza w kontekście cech ilościowych i jakościowych

Zastosował eksperyment na wzór J. Brunera.

bodźce o charakterystykach ilościowych:

-wielkość, lokalizacja

-oraz jakościowych:

-kształt i kolor

Ważniejsze dla procesu kategoryzacji są cechy jakościowe - badani szybciej identyfikowali pojęcia oraz tworzyli wymagane katergorie

Badania nad nabywaniem pojęć naturalnych:

E. Rosch - pojęcia naturalne - niematrycowy charakter pojęć: prototyp - element rdzeniowy, najlepszy egzemplarz oraz konstelacja reprezentacji innych egzemplarzy wokół niego. Prototypem może być pierwszy napotkany egzemplarz

E. Smith, L. Rips, E. Shoben - teoria psycholingwistyczna : wyodrębnili cechy definicyjne i charakterystyczne (wskazujące zróżnicowanie desygnatów między sobą)

Teorie prototypowe J. Bransforda i J. Franksa: prototyp - zespół średnich wartości na wymiarach (przestrzeń semantyczna dla desygnatów pojęcia). Prototyp nie musi mieć rzeczywistego egzemplarza

Pojęcia naturalne mają nieostre granice;

Są elastyczne - mogą przyjmować nowe desygnaty, zmieniać ich układ - stosując różne zasady kategoryzacji elementów tworzących pojęcie

Umożliwia to lepsze przystosowywanie do nowych informacji i doświadczenia.W koncepcji pojęć naturalnych reprezentacja pojęciowa jest to efekt analizy i syntezy, dokonywanych w trakcie podejmowania decyzji o przynależności danego obiektu do kategorii pojęciowej (interpretacja pojęcia).

Proces ten jest zdeterminowany wiedzą podmiotu o:

- cechach definicyjnych danej kategorii pojęciowej

- cechach charakterystycznych, określających stopień zindywidualizowania danego obiektu w ramach danej kategorii pojęciowej.

Istotne znaczenie w identyfikacji odgrywa KONTEKST, w jakim pojęcie się pojawia (model interakcyjny).

Najistotniejszą rolę w procesie konstytuowania się pojęć oraz możliwości interpretacyjnych podmiotu odgrywa przyswojenie sobie przez jednostkę (przez pryzmat wiedzy społecznej) umiejętności wykorzystywania specyficznej organizacji elementów składających się na znaczenie pojęcia (np. Pojęcie altruisty).

Tą drogą kształtuje się ustrukturalizowany system pojęciowy o naturze hierarchicznej, wyznaczający zakres i możliwości poznawcze i komunikacyjne jednostki.

Stadia konstruowania pojęć wg K. Nelsona - rozwojowo

- stadium identyfikacji obiektu, czyli określenia pewnych cech dystynktywnych obiektu (badania percepcyjno-motoryczne dokonywane przez dziecko)

- stadium identyfikacji istotnych relacji między obiektami, podlegającymi następnie syntezie (indywidualne oznaczanie relacji funkcjonalnych)

- stadium identyfikacji wytworzonego pojęcia (struktura pojęciowa - pamięć semantyczna połączona z hierarchizacją atrybutów).

Istotny jest tu aspekt funkcjonalny, z powodu którego identyfikowany jest dany obiekt, a dopiero później atrybutywny.

Traktujące pojęcia jako tzw. Teorie wyjaśniające - np. J. PUTNAM. Nie zgadza się z tezą, że pojęcia (przynajmniej większość z nich) są po prostu opisami cech i relacji [ujęcie klasyczne: cechy definicyjne i charakterystyczne].

Próbuje wyjaśniać rozkład cech i egzemplarzy pojęcia. Jego zdaniem wyznacznikiem zakresu jest WIEDZA PODMIOTU (TEORIA JAKĄ ON POSIADA) a nie dane z percepcji (patrz: badania nad rozwojem pojęć).

Teorie wyjaśniające - J.Putnam

Przykład trójkąta - pojęcie tzw. nominalne, ale czasami (w odczuciu podmiotu) może pełnić funkcje pojęcia tzw. naturalnego (bycia bardziej bądź mniej egzemplarzem - zależnie od wiedzy i jej dojrzałości).

Teorie wyjaśniające

• F.C.Keil: pojęcia jako teorie wyjaśniające są konstrukcjami wewnętrznie relacyjnymi (przyczynowe, wyjaśniające).

• Odwołują się do wiedzy podmiotu, jego aktywności, doświadczenia i kontekstu.

• Wyróżnia on istnienie trzech różnych ontologicznie kategorii:

-rodzajów naturalnych (referencje),

-rodzajów nominalnych (atrybucje)

- wytworów człowieka (artefakty)- z nimi istotnie łączy się istnienie trzech odrębnych dziedzin pojęciowych.

W trakcie rozwoju systemu poznawczego następuje rozwój pojęć, zmiana ich struktury, wyraźniejsze stają się cechy istotne z punktu widzenia wyjaśnień przyczynowych w poszczególnych dziedzinach.

Pojęcia nabierają charakteru teorii przyczynowych, zawierających specyficzne wyjaśnienia (zależnie od potrzeb).

Wszelkie zmiany zasadnicze nie dokonują się w pojedynczym pojęciu lecz w całych dziedzinach, np. wiedzy o czymś. Zatem wyznacznikiem zakresu pojęcia staje się wiedza (teoria) a nie dane pochodzące bezpośrednio z percepcji.

Ujęcie pojęć w kategoriach teorii wyjaśniających traktuje je jako mini-teorie wyjaśniające wyodrębniony koherentny zbiór desygnatów wraz z bogactwem związków z innymi pojęciami

Teorie wyjaśniające pojęć - koncepcje

1. esencjalizm psychologiczny: Medin D.L. , Ortony A., Keil F.C.

Pojęcie jest reprezentacją „istoty” wyodrębnionego zbioru cech obiektów, który wszystkim desygnatom pojęcia zapewnia spójność.

Kryteria uznawania cech za istotne bywają różne, zależnie od koncepcji. Tu może pasować wersja klasycznego rozumienia pojęć.

Jednakże esencjalizm psychologiczny akcentuje, że to człowiek (podmiot) zawiera jakieś przekonanie o tym, że rzeczy mają jakieś esencje (istotę) [wg esencjalizmu metafizycznego rzeczy są tym czym są na mocy esencji ontologicznej].

Zgodnie z esencjalizmem psychologicznym można wskazać kontinuum dostępności,

które sprawia, że cechy bardziej powierzchniowe są bliżej obserwacji (percepcja); cechy mniej dostępne mają bardziej abstrakcyjny charakter. Są one jednak ze sobą nierozerwalnie powiązane (woda - percepcyjnie, abstrakcyjnie - wiedza o składzie chemicznym, występowaniu…).

Można tez wskazać tzw. znaczniki esencji pojęciowej - wskazanie podstawowych, zasadniczo nieobserwowalnych cech desygnatów pojęcia.

Jest to termin niejednoznaczny: czasem są to cechy konieczne i wystarczające, ale częściej tak pojmowany jest zbiór początkowych (wstępnych) przekonań, które bardziej przypominają „teorię” tego, co jest desygnatem pojęcia aniżeli listę cech.

Znaczniki esencji gwarantują spójność, tłumacząc, dlaczego desygnaty poszczególne pojęć występują razem.

2. Idealizowane modele kognitywne

- G. Lakoff: pojęcia są strukturami poznawczymi, różnymi od wiedzy ogólnej, ale pozostają z nią w interakcji.

Powstają w oparciu o informacje z doświadczenia (wiedzy), ale uwzględniają dodatkowe okoliczności, czy przyjęte założenia (niekoniecznie prawdziwe).

Nie można ich traktować w sposób izolowany od wiedzy (kawaler - a mnich, kapłan,…)?

Pożytki z przyjęcia modelu opartego na wyjaśnianiu

Istniejące warianty modelu opartego na wyjaśnianiu są kierunkiem obiecującym, bowiem:

- pozwalają na wgląd w efekty kontekstu,

-łączenia pojęć,

-ukazują ich spójność

-oraz pojęciową naturalność,

-połączenie między cechami powierzchniowymi (percepcyjnymi) i głębokimi (kognitywnymi)

-ugerują, że pojęcia można zrozumieć tylko w kontekście wiedzy, ogólnej teorii poznania.

Problematyka pojęć wymaga podejścia interdyscyplinarnego!

Teorie wyjaśniające a inne ujęcia

Taki model nie koliduje z modelami schematowymi, lecz je ubogaca.

Model ten tłumaczy nadto podstawowe aspekty pojęć: naturalność, spójność, informatywność, oszczędność.

Funkcje pojęć

Zastępowanie wycinków rzeczywistości

Umożliwiają rozumienie świata i siebie oraz poznawanie ich kategoryzowanie i percypowanie poprzez pojęcia

- materiał do myślenia i rozwiązywania problemów

- wnioskowanie i myślenie -- funkcje instrumentalne (narzędzia)

- narzędzia rozumienia otaczającej rzeczywistości i siebie

- organizacja pamięci i wiedzy

- ekonomia poznania

Wykład 6

1. Poznawczy model umysłu - oparty na stylach

2. Wymiary stylów poznawczych

3. Od stylu do typologii umysłów

4. Operacjonalizacja typologii umysłów

5. Analogia - mechanizm twórczego myślenia

Preferencje poznawcze

1. determinanty funkcjonowania poznawczego

2. aktywny podmiot, czynnie regulujący swe stosunki z otoczeniem, odbierający to, co „chce”

3. obok sytuacji zadaniowej, kontekstu indywidualne preferencje poznawcze znacząco oddziałują na indywidualne funkcjonowanie jednostki

4. Badania nad stylami poznawczymi (preferencjami) dostarczają podstawy empirycznej dla indywidualnych różnic

Style poznawcze

1. aspekty rozwojowe stylów uwzględniają badania Witkina, Kagana i Gardner

Witkin (1968): styl to stały sposób funkcjonowania w zakresie czynności poznawczych i intelektualnych

Kagan: stała preferencja indywidualna dotycząca sposobu spostrzeżeniowego organizowania i pojęciowego kategoryzowania świata zewnętrznego (Kagan, 1973)

Gardner: Regulatory poznawcze (postawy) - indywidualny sposób funkcjonowania poznawczego (1962,1964)

Style pojawiaja się stosunkowo wcześnie (okres przedszkolny), podlegają pewnym oddziaływaniom edukacyjnym, doświadczeniowym.

Odnoszą się do szerszego aspektu funkcjonowania jednostki, stanowiącego o jej osobowości.

Style poznawcze

Determinanty jakościowych różnic w sposobie organizacji procesów poznawania (spostrzegania, pamięci, uczenia, myślenia)

-ich wyodrębnienie jest możliwe dzięki stosunkowo małej zmienności neuropsychicznej bazy zachowania i struktur doświadczenia indywidualnego!!!

Źródła podejścia stylowego tkwią w poglądach wielu filozofów i psychologów charakteryzujących typy umysłowości (W. James, C. Jung, I. Pawłow).

Styl (ogólniej) - to względnie stała forma organizacji czynności poznawczych,

przejawiana niezależnie od rodzaju materiału (treści) i typu sytuacji, w której znalazł się człowiek.

Wyróżnikiem stylu jest jakościowo nowa zasada organizacji.

Pokazuje możliwości, ale i ograniczenia poznawcze jednostki.

*akcentuje unikatowość ludzkiego umysłu

*trudność w dookreśleniu obszarów pośrednich

Style poznawcze operacjonalizowane przez Junga uwzględniają preferencje poznawcze i emocjonalne.

Bezpośrednia relacja między osobowością a stylami poznawczymi jest widoczna w dziedzinie badań nad poznawczą kontrolą, stylem adaptacji i mechanizmami obronnymi.

O stylach możemy mówić też w kontekście Brunerowskich badań nad strategiami odkrywania pojęć.

*Style poznawcze (indywidualne preferencje) najlepiej ujawniają się w sytuacjach niedookreślonych, swobodnego wyboru

Wymiary stylów poznawczych

A. zależność od pola danych (pasywno-globalny) - niezależność

-łatwość różnicowania fragmentów pola na tle całości - aktywno-analityczny;

-dotyczy materiału percepcyjnego i pojęciowego (Witkin)

- na ile jednostka potrafi oderwać się od swego Ja w percepcji świata zewnętrznego. Osoba niezależna od pola przeciwstawia się polu percepcyjnemu i organizuje je zgodnie z wewnętrznymi standardami, na ile oddziela poszczególne funkcje psychiczne; oddzielenie funkcji neurofizjologicznych (np.. Lokalizacja mowy w lewej półkuli)

B. sposób wyrażania wielkości pola informacji:

fragmentaryczność -całościowość

-(detale; dominują kody konkretne - spontaniczne wyodrębnianie formy;

-kody o wyższej mocy redukcyjnej już we wczesnych fazach rejestrowania pola danych).

charakteryzują formalne cechy wejścia systemu informacyjnego.

C. szerokość (zakres) konceptualizacji (odnosi się do czynności złożonych):

szeroka inkluzywność- wąska ekskluzywność

-(tworzenie szerokich klas!!! Dostrzeganie podobieństw pełniących funkcję nadrzędnego układu odniesienia- tworzenie klasyfikacji o małej mocy redukcyjnej).

D . Zakres ekwiwalentności (zróżnicowanie pojęciowe w dostrzeganiu podobieństw-różnic)

E. Wyrażanie pojęć i struktur pojęciowych (rozdzielanie - integrowanie, różnice-podobieństwa)

F. Zakres tolerancji na nierealistyczne doświadczenia

(aspekt tzw. otwartości poznawczej (Miluska); por. dysonans poznawczy Festingera; dogmatyzm Rokeacha - odrzucanie tego co jest niezgodne z przekonaniami)

G. Zaostrzanie - wygładzanie (dostrzeganie wysokiego stopnia subiektywnego podobieństwa „nowych” i „starych” danych)

H. Zakres skanningu uwagi (zmiany stanów uwagi)

I. refleksyjność - impulsywność (Gardner, Matczak)-(wolniejsze tempo przetwarzania informacji; szybsze zmęczenie umysłowe, częstsze przerwy, większa podatność na dystraktory u refleksyjnych)

J. Sztywność - giętkość kontroli zachowania

K. Wewnętrzne - zewnętrzne umiejscowienie kontroli

L. Style orientacji w upływie czasu

J. Rotter

- osoby z tzw. zewnętrznym poczuciem kontroli (zewnątrzsterowne) i wewnętrznym (wewnątrzsterowne), ukształtowanym w toku doświadczenia indywidualnego.

-Osoby wewnątrzsterowne uchodzą za bardziej twórcze w swym funkcjonowaniu poznawczym, poszukują bowiem różnych informacji, generują je, są aktywne, podejmują złożone działania.

Pettigrew

- typologia dotycząca szerokości stosowanych kategoryzacji znalazła swoje miejsce wśród badań nad procesami poznawczymi, konkretnie pojęciami.

Wąski bądź

szeroki zakres kategoryzowania nie jest obojętny dla pełniejszego, bardziej efektywnego czy twórczego działania poznawczego (badania P. Francuza)

Style uczenia się wg Jana Vermunta

Styl złożony ze:

-Strategii przetwarzania informacji (poznawczych)

-Strategii regulacyjnych (metapoznawczych)

-Umysłowych modeli uczenia się (koncepcji na temat uczenia się)

-Ukierunkowania: cele, motywy, zamiary, oczekiwania, wątpliwości, itp.

Style poznawcze a funkcjonowanie

*Style poznawcze stanowią swoiste „techniki zmierzania do celu”, podchodzenia do problemów

*nie wskazują stopnia efektywności działań i nie gwarantują jej

*style różnią się od zdolności poznawczych tym, że badają funkcjonowanie w innych nieco warunkach

(style w bardziej niedookreślonych, nieocenianych - większa swoboda wyboru PRZYKŁAD - impulsywność-refleksyjność - nie mówi się o czasie wykonania, ani o strategii rozwiązywania)

Style poznawcze a funkcjonowanie

*preferencje ukierunkowują - określają możliwy do zastosowania sposób funkcjonowania poznawczego (jako względnie stałe właściwości jednostki)

*oddziaływania edukacyjne są skuteczniejsze, gdy oddziałujemy w kierunku zgodnym z preferencjami jednostki; także gdy oddziałujemy na preferencje niższe rozwojowo (zgodnie z rozwojem, np. Najpierw konkretność, później abstrakcyjnośc)

Od stylu do typu?

-Rozliczne badania nad stylami poznawczymi (indywidualnymi preferencjami),

-Nagromadzenie znacznej liczby badań wymusiły poszukiwanie bardziej ogólnej struktury, która by je wszystkie zawarła w jedno. Poszukiwania badaczy poszły w kierunku stworzenia holistycznej typologii umysłu (pewne typologie znane były już wcześniej, np.. Jamesa, Pawłowa, Junga)

Typy umysłowości

A. Nowaka (1985) definicja typu:

„pojęcie oznaczające pewne zjawisko, własność lub konfigurację zjawisk czy własności rozważanych przedmiotów, zdarzeń czy procesów z takich czy innych względów uznanych za na tyle doniosłe, że warte specjalnej uwagi i wyodrębnienia w aparaturze pojęciowej"

Typologie

Typologia może być przydatna dla scharakteryzowania różnic indywidualnych odnośnie danego aspektu zachowania.

Stosując jednak typologie należy pamiętać, że zasadniczo jedynie wartości skrajne przyjmowanych typów (biegunów) stanowią podstawę dla interpretacji - takie stanowisko przyjmuje Block (1982).

Trudne do interpretacji są wyniki z przedziału pośredniego

typologie

1)W. James

wyróżnił dwa odrębne wymiary, znane z określeń:

- subtelny teoretyk - cechuje się tym, że preferuje abstrakcyjny sposób myślenia: procesy poznawcze są u niego podporządkowane schematom rozumowania, kryteriom logicznej spójności, zupełności.

- pobieżny empiryk - bardziej skłonny jest do konkretnego sposobu myślenia - nastawionego na "tu i teraz"; cechuje go sensualizm i determinizm.

2)Typologia Pawłowa

w oparciu o dominujący sposób kodowania informacji:

- typ artysty - z przewagą kodowania konkretno-obrazowego i emocjonalno-wyobrażeniowego, bazujący na percepcji i doznaniach emocjonalnych.

- typ myśliciela - z dominacją kodowania werbalno-abstrakcyjnego (Kowalec, Nosal, 1987; Limont, 1996;).

Na aktualność podziału dokonanego przez Pawłowa wskazuje Paivio - autor teorii podwójnego kodowania, pokazujący mechanizmy kształtowania się określonych preferencji poznawczych w zakresie kodów konkretnych i abstrakcyjnych

typologie

Wszystkie wspomniane typologie uwzględniają zaledwie jeden wymiar stanowiący kryterium typologii. I w jego kontekście charakteryzowane są zaledwie dwa typy.

3)Royce (zob. Madsen, 1980) wprowadza nieco szerszy podział, wskazując na istnienie trzech rodzajów epistemologii: empiryzm, racjonalizm i metaforyzm.

Empiryzm i metaforyzm stanowią dwa przeciwstawne bieguny, zaś racjonalizm jest tą warstwą pośrednią między nimi. Każdy z nich korzysta w swym działaniu poznawczym z innych czynności poznawczych:

empiryzm - ze spostrzegania,

metaforyzm - z intuicji,

racjonalizm - z myślenia. Orientacja poznawcza człowieka będzie zależała od tego, która z epistemologii jest dominującą w indywidualnym profilu.

4)Typologia C.G.Junga

jest ona koncepcją dwuwymiarową, a więc bardziej rozbudowaną niż dotychczas omówione. Wyróżnił on cztery typy funkcjonalne: intuicyjny, percepcyjny, myślowy i uczuciowy.

Ich wyodrębnienie związane było z zaobserwowaną dominacją którejś z tzw. podstawowych funkcji psychicznych[1], dotyczących odbioru informacji (percepcja, intuicja), bądź jej oceny (myślenie, uczucia).
[1] podstawowa funkcja psychiczna to psychiczna działalność, zawsze ta sama w różnych okolicznościach i całkowicie niezależna od chwilowych treści; to także szczegółowa własność świadomości, Słownik..., 1986; por. Jacobi, 1993].

5)Typologia Junga

*Rozwój - zdaniem Junga - dokonuje się na drodze różnicowania pewnych funkcji (zwanych przez niego Grundfunktionen- funkcjami podstawowymi).

*To różnicowanie i wyodrębnianie się którejś z funkcji ma charakter adaptacyjny (por. adaptacyjny charakter kategoryzacji).

*Dominującą staje się ta z funkcji, która najskuteczniej daje jednostce szanse na znalezienie oparcia w otaczającym świecie i umożliwia podołanie jego wymaganiom (Jacobi, 1993; Jung, 1957).

*Powyższe funkcje psychiczne przybierają na sile w różny sposób.

*W efekcie ich wzajemnego spolaryzowania i uhierarchizowania wyodrębniają się pewne typy psychiczne.

*Uzależnione one będą od tego, które z funkcji podstawowych stały się wiodące i dominujące w trakcie rozwoju osobniczego.

*Funkcje psychiczne, stanowiące podstawę różnic indywidualnych między jednostkami Jung połączył w pary, na zasadzie przeciwieństw:

- myślenie - uczucia - dla oceny informacji

- percepcja - intuicja - dla odbioru informacji

Jung wyodrębnił cztery typy umysłowości: intelektualny, emocjonalny, percepcyjny i intuicyjny.

*Typ intelektualny - dominuje w nim funkcja myślenia; umożliwia on obiektywną orientację w otaczającej rzeczywistości przedmiotowej i pozaprzedmiotowej. Osoby, u których dominuje ten typ psychiczny kierują się najczęściej obiektywnym, instrumentalnym i bezemocjonalnym znaczeniem zjawisk (Dudek, 1995).

* Typ emocjonalny (uczuciowy) - patrzy na rzeczywistość pod kątem subiektywnych ocen, na ile mają one znaczenie dla podmiotu i jego przeżyć.

*Typ percepcyjny - rejestruje to, co dzieje się tu i teraz; musi bezpośrednio doznawać, spostrzegać zmysłami. Ten typ często spotykany jest u artystów, przy czym przeważnie towarzyszą mu cechy introwertyka.

*Typ intuicyjny - kieruje swą świadomość na zjawiska domniemane, korzysta bogato z wyobraźni, ignoruje to, co pokazują bezpośrednio zmysły. Tworzy sugestywne symbole i obrazy w świadomości, odczytuje ukryte treści i znaczenia. Przy cechach introwersji może być to typ występujący u artystów miewających tzw. wizje artystyczne (Jung, 1989; Dudek, 1995).

Czystych typów nie ma!!!!

Operacjonalizacja typologii Junga

Tak wyodrębnione psychologiczne typy umysłów stają się podstawą dla ich diagnozowania, prognozowania czy innych badań psychologicznych.

Jedną z owocnych prób operacjonalizacji koncepcji Junga jest Nosala Skala Typów Umysłu STU.

STU (Skala Typów Umysłu)

*skala bazuje na frekwencyjności przymiotników w języku

*przymiotniki zestawione są po cztery w rzędzie

*badani zaznaczają najbardziej charakteryzujący ich umysł +

*Najmniej charakteryzujący -

Stosując klucze dla poszczególnych typów umysłu można obliczyć ten właściwy dla osoby badanej

*Każdy charakteryzuje się układem liczb (+-)

*dominująca para wskazuje na typ

*osoba badana nie musi cechować się zróżnicowanym typem, wiodącym

Kompensacja jednostronności

Ukształtowany typ - jak zaznacza Jung (1989) - ma szczególną skłonność do kompensacji własnej jednostronności (s. 4). Tendencja ta służy zachowaniu równowagi psychiki.

Dzięki temu powstają drugorzędne charaktery czy typy, które są trudne do jednoznacznego rozszyfrowania.

Stąd często można mówić jedynie o względnej przewadze którychś z funkcji determinujących typ umysłu

(każdy posiada cechy wszystkich typów).

Chociaż funkcje świadomości częściowo mają komponentę fizjologiczną, to jednak w dużym stopniu wypełnione są komponentą psychologiczną, zależną od wyborów i doświadczeń jednostki

Skala STU

-Typ umysłu ujmuje Nosal w kategoriach syntetycznych. Stwierdza on, że umysł nie jest jedynie bezładną mieszaniną czy zbieraniną wymiarów, lecz swoistą strukturą - całością, którą rządzą specyficzne, określone prawa kompozycji (np. komplementarności) i rozwoju.

Diagnoza typów umysłu:

- Diagnoza umysłów przy pomocy skali STU stanowi holistyczne podejście diagnostyczne.

Usiłuje ona odnaleźć szersze odniesienie dla licznych jednostkowych informacji, ocen odnośnie cech umysłu i osobowości jednostki. Pozwala tym samym znaleźć nowe możliwości interpretacji danych szczegółowych.

- Pojedyncze, analityczne dane obejmujące np. inteligencję, pamięć, uwagę nie tracą przez to na wartości; dostrzegane mogą być natomiast w szerszym kontekście - zostają tym samym wkomponowane w bardziej globalną wiedzę o umyśle.

Taka diagnoza nie pozostaje na poziomie tylko pojedynczych cech, pokazuje natomiast umysł jako całość uporządkowaną, posiadającą swoje prawa (Nosal, 1990).

6)Typologia Nosala

Nosal wyodrębnia cztery typy umysłowości (bazujące na indywidualnych preferencjach poznawczych):

- Typ I - cechuje go układ funkcji percepcja - myślenie (typ konkretno-obiektywny);

- Typ II - o układzie funkcji intuicja - myślenie (typ globalno-obiektywny);

- Typ III - o układzie funkcji percepcja - uczucia (typ konkretno-subiektywny);

- Typ IV - o układzie funkcji intuicja - uczucia (typ globalno-subiektywny).

Relacje między poszczególnymi funkcjami i szczegółowymi wskaźnikami odbioru i wartościowania informacji przedstawia poniższy wykres (układ współrzędnych):

Podstawowe funkcje psychiczne a typ umysłu

Typologia Nosala a aktywność poznawcza

Typologia Nosala a twórczość:

Kierunki penetracji twórczej

Powyższy schemat przestawia możliwości poznawczego funkcjonowania tzw. typów czystych (idealnych). W tym ujęciu poszczególnym typom przysługują następujące kierunki twórczości:

I typ - nakierowany jest na gromadzenie faktów, ścisły pomiar, obserwacje poddawane głębokiej analizie zgodnie z zasadami logiki. Osoba z takim typem umysłu to tzw. "twórczy obserwator", wyłapujący mikroróżnice i mikropodobieństwa.

II typ - ma "potrzebę struktury"; przeważa u niego myślenie logiczne. Jest to tzw. "twórczy teoretyk". Poszukuje szerszych wyjaśnień, upraszcza i ujednolica w kierunku poszukiwania abstrakcyjnego wzorca.

Kierunki penetracji twórczej

III typ - poszukuje konkretnych manipulacji i konstrukcji, aktywnie eksperymentuje. Pierwotne źródło poznania u osób o tym typie umysłu stanowią subiektywne doznania, poddawane następnie weryfikacji.

IV typ - cechuje go myślenie globalne, poszerzające rozumienie. Często i chętnie korzysta z metafor, gdy posiadane pojęcia stają się niewystarczające dla opisu i zrozumienia rzeczywistości (Leopold, 1995) - tak można wyrażać sądy nie wprost. Tworzy własne symbole dla wyrażenia subiektywnych doznań i wizji świata.

Na duży zakres symbolizacji cechujący ten typ umysłu wskazał Barron .

Wykład 8

Analogia - mechanizm twórczego myślenia

1. rozumienie analogii

2. definicja

3. współczesne podejścia w badaniach nad analogią: strukturalne i funkcjonalne

4. schemat Dunckera w badaniach nad analogią

5. kontekst - motywacja w odkrywaniu analogii

6. ekspert - laik a odkrywanie analogii

Analogia upodobana przez naturę

Człowiek - szczególny reprezentant natury zaczerpnął od natury korzystając z analogii

Liczne wynalazki: Montgolfier (koszula suszona nad kominkiem)- balon

Śmigło, skrzydło, spadochron, model atomu Bohra - układ słoneczny, itp.

Analogia

*szczególny przypadek wnioskowania indukcyjnego:

od szczegółu do szczegółu (zawodny)

*jeden z centralnych mechanizmów poznawczych w myśleniu twórczym

J.Gordon - Synektyka - grupy inwentywne

- spojenie odległych dziedzin wiedzy tajemnym łańcuchem poznawczym, na który nanizana jest analogia

Analogia

1. źródłosłów grecki (Platon, Arystoteles, Euklides):

Αναλογια - przedrostek Ανα i rzeczownik λογοζ (rozum) - zatem pewien związek z rozumem, rozumowaniem - zastosowanie operacji intelektualnej, która prowadzi do dostrzeżenia pewnego podobieństwa między X i Y, wspólnej między nimi relacji

Rozumienie analogii

Analogia jako równość stosunków (proporcja) - Grecy

Rozszerzono zakres pojęcia:

Podobieństwo - współcześnie (podobieństwo jest jednak szersze zakresowo)

A.Biela - podobieństwo głębszych relacji

E.Nęcka - podobieństwo pod względem jednej cechy nie stanowi analogii!

*Odstępując od równości ku podobieństwu relacji wskazujemy na aktywny podmiot poznający; Ujmując analogię szerzej aniżeli matematycznie pozbywamy się precyzji (lew:pazury:: osa:żądło) uwalniamy analogię i posługujacego się nią człowieka ze sztywnych reguł (cechujących raczej maszynę)

definicja

Mechanizm psychiczny - stan dyspozycji czy gotowości psychicznej do wnioskowania opartego na związku analogii (Biela 1981, s. 115)

Orzekanie oparte na związku analogicznym ma charakter wieloznaczny (w logice):

Analogon - treść przysługująca wszystkim desygnatom (to, co upodabnia; nośnik)

Analogat - realizujący analogię obiekt

Nęcka - zakotwiczenie obiektu

Schemat Dunckera

- Problem dobrze określony:

1. problem radiacji

2. problem generała

-Wiedza specjalistyczna:

ekspert to ten, który wie, a niekoniecznie myśli

(fiksacja, sztywność, szybkość, oszczędność)

Podejścia do badań nad analogią

*Przedmiotowe: analogia jako efekt rozumowania

*Podmiotowo - zdolność czy mechanizm psychiczny

umożliwiający dostrzeganie analogii i wnioskowanie przez analogię

Procedury odkrywania analogii

1. definicja relacji (wewnętrznej struktury obiektu)

2. poszukiwanie relacji w innych obiektach

3. stwierdzenie występowania wcześniej zdefiniowanej relacji (może utworzenie nowej kategorii - analogii)

Rodzaje analogii

1. nośna - oddala od tematu, by odkryć cos nowego (zbiornik z gazem zagrożony wybuchem jest jak upadek cywilizacji)

2. trafna - człon porównujący jest prostszy, jasny (wychowanie jest jak ogród; psychoterapia jest jak wyciąganie drzazgi)

3. ścisła (równość proporcji)

4. swobodna: dosłowna (oparta na cechach fizycznych) i metaforyczna

Atom - układ słoneczny (krążą - siła przyciągania)

5. obiektywna

6. subiektywna

7. personalna (tyczy myśli, uczuć, stanów psych.)

8. impersonalna (bezosobowa)

Współczesne podejścia do analogii

1. strukturalne - Gentner - mapowanie struktury:

A. odrzucenie właściwości bezpośrednio dostępnych

B. szukanie relacji

C. preferowanie relacji wyższego rzędu (system wiedzy logicznie powiązanej)

2. podejście funkcjonalne: Gick, Holyoak, Nisbett, Thagard) -

-tworzenie analogii głębokich w oparciu o funkcje,

-ukryte podobieństwo

Falkowski - kontekst - czynnik motywacyjny

Funkcje analogii - wielofunkcyjność

-obrazująca,

-deskryptywna (np.. Nadprzewodnictwo - sala balowa z korytarzami),

-percepcyjna

-dydaktyczna,

-obiektywacyjna

-eksplikacyjna

-perswazyjna,

-predyktywna

-kreatywna, itp.

-projekcyjna,

-empatyczna

-adaptacyjna

Dowartościować analogię przez np. Badania inteligencji - np. Raven czy inne testy, Badania nad kategoryzacją oraz twórczością (Chlewiński, Falkowski, Biela, Bielawska, Dębska)

---