Instytucje prawa prywatnego

1. Ogólny rys rozwoju prawa cywilnego XIX i XX w.:

a) pierwszy okres rozwoju:

- czasy panowania liberalizmu ekonomicznego

• w prawie osobowym i rodzinnym występowały jeszcze silne akcenty patriarchalne, antyegalitarne

• w prawie majątkowym - indywidualizm i liberalizm

• idea autonomii woli jednostki w sferze prywatnoprawnej

• zasada wolnej, nieograniczonej własności prywatnej, zasada swobody umów

b) drugi okres rozwoju:

• reformy w duchu społecznym, hasła solidaryzmu społecznego

• ochrona słabszych jednostek

• uwzględnianie interesu społecznego - odwrót od liberalizmu

• interwencjonizm państwowy

• okres publicyzacji prawa prywatnego -wraz z rosnącą ingerencją państwa w sferę stosunków prywatnoprawnych do wewnątrz systemu prawnego zaczęły przenikać publicznoprawne metody regulacji stosunków prywatnoprawnych

2. Prawo osobowe i rodzinne:

a) osoby fizyczne

• zajmowano się sytuacją prawną osób fizycznych

• punktem wyjścia - konstrukcja praw podmiotowych utożsamiana ze sferą naturalnej wolności jednostki (klasyczne sformułowani praw podmiotowych w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela)

• przeciwstawienie się ograniczeniom z epoki feudalnej

• w epoce liberalizmu: postulat powszechności praw cywilnych i równości podmiotów

• odstępstwa od zasady równości - ograniczenia praw cywilnych dot. szczególnie *kobiet (prawo francuskie - szczególna pozycja mężczyzny w rodzinie = władza mężowska, upośledzenie we władzy rodzicielskiej; zakazy występowania kobiet w charakterze świadków przy sporządzaniu testamentów, aktów notarialnych itp. i *dzieci nieślubnych (prawo francuskie - odmawiało im praw wynikających ze stos. rodzinnych i pokrewieństwa)

• ograniczenia z przyczyn wyznaniowych (np. w przypadku Żydów w prawie austriackim),

• ograniczenia natury faktycznej - uzależniające wykonywanie niektórych praw cywilnych od czynników natury moralnej (godność osobista, walory charakteru); wpływ mógł wywierać również stan majątkowy danej osoby (ABGB- brak potrzebnych dochodów był prawną przyczyną odmówienia zezwolenia na małżeństwo , BGB)

b) zdolność prawna

- z chwilą urodzenia; zapewnienie ochrony dzieciom poczętym, a nienarodzonych (np. przez

ustanowienie kurateli ventris nomine) - !!!nasciturus pro iam nato habetur!!! (zawsze

działamy na korzyść nasciturusa)

• koniec - wraz ze śmiercią; nie tylko liczyła się śmierć naturalna - KN znał śmierć cywilna (skutek skazania na pewne kary, powodował utratę praw cywilnych, majątkowych i osobistych; instytucja ta nawiązywała do średniowiecznego wyjęcia spod prawa)

c) zdolność do czynności prawnych:

- zależała od wieku (najczęściej - 21 lat, p. szwajcarskie - 20), stanu psychicznego (niedorozwój, choroby umysłowe - ograniczanie zdolności), płci (upośledzenie kobiet, prawne ograniczenie mężatek), trybu życia (pozbawienie zdolności marnotrawców czy alkoholików)

d) osoby prawne:

• teoria fikcji prawnej F.K. v Savigny -- wszelkie zbiorowości jako twory sztuczne, nieposiadające bytu realnego, uznawane winny być za podmioty prawa na mocy fikcji;

• teoria interesu R. Iheringa - wiązała pojęcie prawa podmiotowego jako chronionego prawem interesu tylko z osobami fizycznymi, nie zaś prawnymi (uważanymi za wytwór techniki prawniczej)

• pierwsze kodeksy - jedynie wzmianki dotyczące osób prawnych; ściślejsze uregulowanie - BGB

• romaniści, przedstawiciele pandektystyki - przyjmowali różne teorie fikcji; germański odłam jurysprudencji niemieckiej uznawał realny byt osób prawnych (Otto. v Gierke - stworzył teorię organiczną =osoba prawna przyrównywana do żywego organizmu ludzkiego, obdarzonego wolą, rozumem, organami, zdolnością do działań prawnych)

• zasadniczy podział w nauce prawa: na osoby prawne #prawa prywatnego (tworzone przez samych zainteresowanych drogą umowy bądź aktu założycielskiego, regulowane normami prawa prywatnego) i #prawa publicznego (powoływane przez ustawę jak fiskus, zakład użyteczności publicznej)

• z czasów rzymskich utrzymał się podział na: *korporacje (stowarzyszenia funkcjonujące jako zbiorowość osób będących członkami osoby prawnej, realizujących wspólne cele) i *fundacje (zakłady, których podstawą był substrat majątkowy, przeznaczony na określone cele)

• wyróżniano również: osoby prawne o charakterze ^majątkowych i o charakterze ^niezarobkowym (altruistyczne)

• dwa systemy powstawania (nabywania zdolności prawnej) osób prawnych:

• system koncecyjny - historycznie wcześniejszy (powstanie osoby prawnej uzależnione od zezwolenia władz) i

• system normatywny (dana zbiorowość nabywała osobowość po wypełnieniu wszystkich przepisanych prawem wymogów, przez sam wpis do rejestru)

• kodeks cywilny niemiecki- stał na stanowisku, że wymagana jest ingerencja państwowa w proces powstawania osób prawnych (preferował system koncesyjny)

• kodeks szwajcarski stał na stanowisku nabywania osobowości prawna z mocy samego prawa według systemu normatywnego

e) małżeństwo

• tendencja do nadania instytucji świeckiego charakteru i objęcia ustawodawstwem państwowym, koncepcja małżeństwa jako umowy cywilnej

• !!!!patent Józefa II o małżeństwie (Ehepatent) z 1783 uznawał małżeństwo za umowę cywilnoprawną, regulowaną przepisami państwowymi, poddaną jurysdykcji sądów państwowych

• podobnie Landrecht uznawał małżeństwo za umowę cywilnoprawną, jednakże utrzymując również religijną formę zawarcia związku małżeńskiego

• trzy systemy prawa małżeńskiego osobowego:

• laicki model małżeństwa: Kodeks Napoleona, BGB - małżeństwo jako umowa cywilnoprawna, zawierane przed urzędnikiem stanu cywilnego; jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała do sądów powszechnych; ustanie małżeństwa przez rozwód

• wyznaniowy model: Zwód Praw -wyłącznie religijna forma zawarcia małżeństwa, jurysdykcja sądów duchownych w sprawach małżeńskich

• mieszany model: ABGB - małżeństwo jako umowa, laickie określenie zasad dotyczących istoty małżeństwa, zdolności do jego zawarcia, przeszkód; jurysdykcja sądów świeckich; zawarcie małżeństwa w formie alternatywnej: wyznaniowej lub świeckiej (dla osób nie należących do żadnego uznanego przez państwo wyznania); separacja (rozłączenie) była dopuszczalna dla wszystkich, rozwód tylko dla niekatolików; odrębne regulacje małżeństw żydowskich (tu list rozwodowy); instytucja małżeństwa cywilnego z konieczności (Notzivilehe) gdy duchowny odmawiał udzielenia ślubu z przyczyn nieznanych prawu cywilnemu

• stosunki osobiste małżeńskie: - dominująca pozycja męża (KN), władza mężowska nad żoną (pozbawienie jej samodzielnej zdolności do działań prawnych)

• na zasadzie zwierzchnictwa ukształtowały się również stosunki majątkowe

• z reguły istniał ustrój małżeński ustawowy i kilka rodzajów ustrojów umownych (dowolnie przez strony kształtowanych):

• system ogólnej wspólności (całe mienie małżonków stanowiło majątek wspólny)

• system całkowitej rozdzielności (majątki małżonków pozostawały rozdzielone)

• KN - wspólność ustawowa obejmująca ruchomości, mienie nabyte w czasie małżeństwa; zarząd, użytkowanie, rozporządzanie nimi należało do męża)

• ABGB - zasada rozdzielności - (domniemanie, że mąż jako ustawowy zastępca zarządza majątkiem żony);

• BGB - system zarządu i pobierania pożytku (system ten również poddawał wniesiony majątek żony zarządowi męża)

f) rodzina

• cechy patriarchalne

• KN :

• dążenie do zapewnienia nienaruszalności, utrzymania silnej, patriarchalnej władzy ojca w rodzinie, znał szczególne środki wykonywania tej władzy -„środki poprawy”, wyłączny zarząd majątkiem dziecka należał do ojca; możność stosowania wobec dziecka przymusu fizycznego ze strony ojca

• domniemanie ślubnego pochodzenia dziecka; zakaz poszukiwania ojcostwa; upośledzenie dzieci nieślubnych

• dzieci pozamałżeńskie: *„zwykłe”, naturalne (mogły zostać uprawnione przez następne małżeństwo („per subsequens matrimonium”: lub dobrowolnie uznane, a te nie uznane dobrowolnie mogły dochodzić sądownie swego pochodzenia - proces o poszukiwanie stanu - był utrudniony, tylko możliwe było dochodzenie macierzyństwa; mimo uznania nie wchodziły do rodziny, uzyskiwały tylko ograniczone prawa spadkowe) oraz dzieci *ze związków cudzołożnych i kazirodczych (nie mogły zostać nigdy uznane ani uprawnione, odmawiano im prawa poszukiwania stanu, pozbawione były praw spadkowych, jedynie przysługiwały im ograniczone uprawnienia alimentacyjne)

• tendencje do indywidualizacji i liberalizacji przepisów antyegalitarnych i patriarchalnych; wzrost ingerencji państwa:

• ABGB

• prawo małoletniego niepozostającego na utrzymaniu rodziców do samodzielnego zobowiązywania się do świadczenia usług

• BGB

• samodzielność małoletnich (w sferze majątkowej, pod pewnymi warunkami zezwalał nawet na prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego; jak również ułatwiał zaciągania się małoletniemu do pracy)

• koniec XIX w. wzrost roli kobiet we władzy rodzicielskiej; polepszenie sytuacji dzieci nieślubnych, wzrost ingerencji państwa: francuska ustawa z 1889 o ochronie dzieci dręczonych lub moralnie zaniedbanych - dopuszczała ingerencja sądu we wszystkich sytuacjach uzasadniających obawę o „zdrowie, moralność i edukację” dzieci; nowela I ABGB -przewidywała ingerencję sądową w sprawach ograniczania lub pozbawiania władzy rodzicielskiej, w sprawach losów dzieci w razie separacji czy rozwodu; BGB - kontrola nad sprawowaniem przez ojca funkcji przedstawiciela ustawowego, wykonywaniem władzy ojcowskiej, zarządzaniem majątkiem dzieci

• zmiany w instytucji opieki - nadzór nad wykonywaniem opieki przeszedł na organy władzy publicznej (nowela I do ABGB - wprowadzała instytucję opieki generalnej=możność powierzenia przez sąd opiekuńczy opieki nad małoletnim organowi administracji publicznej lub stowarzyszeniu ochrony młodzieży), BGB - kontrola opiekunów przez sąd opiekuńczy

---