„Ostoja polskości” czy „świat zepsuty”. Wizerunek Polaków
Na przestrzeni wieków literatury polskiej, poszczególne epoki reprezentowały portrety Polaków. Literatura polska ukazuje różne oblicza wizerunku Polaka, gdyż wielokrotnie piętnuje, krytykuje i wyszydza wady narodowe, ale często ukazuje ideały, sławi bohaterów narodowych.
Jedni to wielcy patrioci. Cechowali się odwagą w walce, umiejętnością mobilizacji wobec wroga. Za swą miłość do ojczyzny gotowi byli nawet oddać życie. Walczyli w obronie Polski, później zaś kolejne pokolenia brały udział w walce o odzyskanie niepodległości ukochanego kraju.
Innych zaś ludzi nie interesowały losy kraju. Ich cechy to: pokora, wygoda, brak wewnętrznej zgody, nieumiejętność organizowani się, bezmyślne naśladowanie cudzoziemskiej mody. Otaczali się majątkami, bogactwami, w ten sposób doprowadzając Polskę do ruiny.
Już w okresie renesansu Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poczciwego” proponuje wzór „poczciwego” ziemianina. Poucza jakie życie powinien wieść szlachcic ziemski, gospodarz swojej majętności. Powinien on być patriotą, człowiekiem pracowitym i cnotliwym, żyjącym z powszechnie przyjętymi normami: sprawiedliwością, prawością. O jego stanie społecznym nie decyduje posiadanie herbu, bogactwa, czy olbrzymiej ilości przodków, ale cnota, sława i poczciwość. Zaletą jaką powinien odznaczać się szlachcic jest także brak pychy: „Człowiek poczciwy nie powinien wywyższać się ponad innych, a być naturalnym, towarzyskim i skromnym. Autor w utworze tym podkreśla również, że w życiu człowieka ważne jest właściwe wychowanie dzieci. Rodzice powinni uczyć je przede wszystkim postrzegania zasad moralnych i uczciwości. Innym bohaterem - ideałem jest obywatel - patriota, spełniający swoje powinności wobec państwa, kochający ojczyznę, stanowiący jej dobro ponad prywatę. Wzorem tym jest Antenor z „Odprawy posłów greckich” Jana Kochanowskiego. Bohater jest uosobieniem szlachetności i przezorności. Uważa on, że dobro ojczyzny jest ważniejsze niż dobro jednostki, nie zależnie od tego jak wysokie stanowisko zajmuje ta jednostka. Już na samym początku dostrzegamy w osobie Antenora patriotę Zatroskany o lasy ojczyzny, chce ratować ją od niepotrzebnej i niesprawiedliwej wojny. Przestrzega rodaków przed jej zgubnymi skutkami, apeluje do obywateli jednak bez rezultatu. Gdy dochodzi już do wojny, nie stoi on obok jako widz, lecz dzielnie walczy w obronie swego kraju, mimo że nie chciał przecież tej wojny. Tak więc możemy stwierdzić że jest prawdziwym patriotą, rozsądnie myślącym, odważnym człowiekiem, a zarazem człowiekiem szczerym i nie przekupnym.
Natomiast Aleksander - Parys jest negatywną postacią w wyżej wymienionym utworze. Jest sprawcą zatargu, który miał przynieść zagładę całemu kraju. Parys złotem, namową i obietnicami jedna sobie stronników, patriotyczne wezwanie Antenora pozostaje bez echa. Parys kieruje się zatem prywatą, którą stawia wyżej niż dobro ojczyzny. Jest zatem egoistą, choć sprytny, nie w pełni dostrzega konsekwencje, jakie niesie krajowi jego postępowanie.
Epoką, w której ukształtowała się postawa pseudopatrioty i pseudokatolika jest barok. Dominuje tu sarmatyzm, co negatywnie wpływa na kulturę polską. Sarmaci dużo mówili, ale do walki w ogóle się nie kwapili, a ci którzy ruszali do boju, czynili to głównie dla łupów wojennych.
Jednym z pisarzy - sarmatów był Jan Chryzostom Pasek. W swoich pamiętnikach pisze o życiu i obyczajowości szlachty XVII wieku. Opisał on swoje barwne, żołniersko - szlacheckie życie. Szlachta przywiązana była do swoich swobód i przywilejów. Marzyła o bogatych łupach wojennych, ale służbę wojskową traktowała nie tylko jako szansę awansu, lecz także jako szkołę patriotyzmu. Krytycznie oceniała kosmopolityzm i prywatę rodów magnackich, które doprowadziły do rozpadu państwa. Fragment „w obozie” ukazuje warcholstwo i pijaństwo, skłonność do pojedynków szlachty XVII wieku, walczącej w różnych wojnach. Styl Paska jest żywy i obrazowy, jednak koloryzuje on i zmyśla, stosuje makaronizmy typowe dla mowy ówczesnej szlachty.
Innym pisarzem- sarmatą jest Wacław Potocki, który w swoich utworach przedstawił obawy o przyszłość Rzeczpospolitej. Porusza on w swoich utworach tematykę związaną z rzeczywistością polską. W utworze „Nierządem Polska stoi” sugeruje' że źle jest w kraju , w którym łamana jest konstytucja. Kolejne dwa utwory to: „Pospolite ruszenie” i „Zbytki polskie”, w których poeta mówi o leniwej szlachcie, która woli spać niż iść do walki. Twierdzi, że broni ją „złota wolność szlachecka” Opisuje jak szlachta otacza się złotem, srebrem, zastawami - zbytkami, z których można zrezygnować, bo ojczyźnie potrzebne są pieniądze na obronę, gdyż Polska w tym okresie zawęża się w granicach. Każdy z tych utworów krytykuje sytuację polityczną w Polsce. Wszystko co się dzieje a związane jest ze szlachtą prowadzi do ruiny. Epos „Transakcja wojny chocimskiej” jest krytyczną oceną wojsk pospolitego ruszenia, w którym brakuje dyscypliny, ale przede wszystkim ducha walki. W tekst wplecione są liczne dygresje, prezentujące poglądy Potockiego i celne obserwacje dotyczące Polski. Cały poemat tchnie patriotyzmem, a wskrzeszone przez poetę postacie historyczne mają przypominać Polakom o dawnej świetności ojczyzny.
W okresie oświecenia pisarzem poruszającym sprawę patriotyzmu jest Julian Ursyn Niemcewicz. Był on gorącym patriotą, wychowankiem szkoły rycerskiej. Działalność swą rozpoczął w czasie obrad sejmu czteroletniego. W tym czasie napisał komedię „Powrót posła”, która była pierwszą komedią polityczną. Dotyczyła ona obrad sejmu czteroletniego. Niemcewicz pragnął podkreślić w tym utworze słuszność dążeń patriotów o ośmieszyć stanowisko konserwatystów. Przedstawił dwa obozy: patriotyczny i konserwatywny. Przedstawiciele tego pierwszego pragną wprowadzenia reform w Polsce. Rozumieją oni, że takie zmiany są konieczne dla kraju. Swoje dzieci wychowali w ten sposób, że potrafią służyć ojczyźnie. Przykładem jest syn głównego bohatera tej komedii Podkomorzego, który zasiada w sejmie, walczy o zniesienie liberum veto, wolnej elekcji, pracuje dl a dobra ojczyzny w myśl zasady ojca, ze „dom zawsze ustępować powinien krajowi”.
Inne zaś poglądy reprezentują konserwatyści, których głównym przedstawicielem był Gadulski. Jest on nieukiem, który reprezentuje niski poziom moralny i umysłowy. Tylko nieuctwo i brak orientacji politycznej mogły go skłonić do upartego trzymania się starego ustroju, co wyjawia podczas rozmowy z Podkomorzym i Podkomorzyną:
„Ja, co nigdy nie czytam lub przynajmniej mało,
Wiem, że tak jest najlepiej jak przedtem bywało”
Jest to człowiek przekonany, że nie może zastąpić dawnych czasów pełnych przepychu i dostatku. Starosta to konserwatysta, który potępia wprowadzenie reform, to zwolennik wolnej elekcji, ubolewający nad próbami zniesienia liberum veto. Oburza się również na projekt zniesienia poddaństwa chłopów i krytykuje działalność Sejmu Wolnego. Twierdzi, że dwuletnie obradowanie tej instytucji jest za długie. Gadulski nie interesuje się bieżącymi wydarzeniami społeczno - kulturowymi i nie zna stosunków międzynarodowych. Uważa, że Polska nie powinna zawierać przymierzy z potężnymi sąsiadami:
„Polska nigdy się z nikim łączyć nie powinna;
Niech cicho siedzi' ale niech nie będzie czynne;
A jeżeli koniecznie o przymierze chodzi,
Niech się z dalekim łączy, co jej nie zaszkodzi
Z Hiszpanią, Portugalią, nawet z Ameryką...”
Niemcewicz przedstawia Gadulskiego jako osobę skupiającą negatywne cechy sarmaty, ośmiesza jego zachowanie, sposób mówienia, konserwatyzm. Ostrzega przed skutkami takiej postawy , która mogłaby doprowadzić Polkę do ruiny. W owym czasie potrzebni byli tacy ludzie jak Podkomorzy i jego syn Walery, bo gdyby nie oni Polska by nie podniosła się z upadku politycznego i gospodarczego.
W okresie romantyzmu również Mickiewicz przedstawiał pozytywne i negatywne postacie Polaków. W III cz. „Dziadów” w scenie „Salon warszawski” ukazuje dwa obozy polskiego społeczeństwa: towarzystwo stolikowe i towarzystwo przy drzwiach. Ci pierwsi to elita społeczna; arystokraci, wysocy urzędnicy, literaci. Charakteryzuje ich obojętność na losy Polski, kosmopolityzm, konformizm. Boją się oni słuchać o męczeństwie Polaków, wychwalają cara, ale robią to tylko dla swojej korzyści. Są oni krytykowani przez Mickiewicza. Żądał od nich by angażowali się współczesnością i brali czynny udział w życiu narodu. Drugi obóz to młodzi patrioci, zawsze gotowi do walki i starzy wierni tradycji Polacy. Wśród nich jest Wysocki, który wypowiada charakterystyczne słowa:
„Nasz naród jak lawa
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi”.
W scenie „bal u Senatora” Mickiewicz prezentuje dwie strony: prawą i lewą. Po prawej znajdują się patrioci, wyrażający niechętny stosunek do cara i jego podwładnych, po drugiej zaś poplecznicy cara, dwulicowi, dbający o własne dobro i chcący zrobić karierę.
Na uznanie zasługuje także ród Bohatyrowiczów z powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem”. Anzelm. Janek, Fabian i Elżunia są ludźmi bardzo pracowitymi, uczciwymi i dumnymi. Ród ich wywodzi się od Jana i Cecylii, którzy przybyli do puszczy nadniemeńskiej. Uciekli oni przed ludźmi, którzy zabronili im się pobrać, ponieważ Jan był chłopem a Cecylia panienką z dobrego domu. Oni pracą własnych rąk stworzyli wspaniałą krainę w której panowała miłość i dobrobyt. O krainie tej dowiedział się Zygmunt August zachwycony tym zakątkiem nadał ich pokoleniu nazwisko Bohatyrowiczów. Autorka pisząc o Janie i Cecylii pragnęła przekazać młodemu pokoleniu Polaków, iż mogiła małżeństwa jest przede wszystkim symbolem wyznawanego przez nią pozytywistycznego kultu pracy i to oni są w utworze „ostoją polskości” „Światem zepsutym jest Zygmunt Korczyński.
Bardzo ważnym przykładem jest „Wesele” Wyspiańskiego w którym doszło do zderzenia się dwóch światów: inteligencji i chłopstwa. Obie klasy społeczne mają zupełnie odmienne zdania, głównie na tematy polityczne. Chłopi czują się zintegrowani z całym narodem. Interesują się polityką, czego zdaniem inteligencji nie powinni robić. Chłopi mają dobrą orientację polityczną, znają historię, odwołują się do tradycji. SA oni gotowi do walki, lecz nie ma kto nimi dowodzić gdyż inteligencja to dekadenci i nie chce im się być dowódcami.
Tło polityczne posiada również utwór Stefana Żeromskiego pt. ”Przedwiośnie”. Książka ta jest wyrazem rozczarowania pisarza rozwojem sytuacji w Polsce po odzyskaniu niepodległości Żeromski chciał przestrzec Polaków przed zagrożeniami jakie widział wokół, a przede wszystkim przed groźbą komunistycznej rewolucji.
Również utworem patriotycznym jest „Granica” Z. Nałkowskiej. Przedstawiona została tu różnica pomiędzy warstwami społecznymi, prezentuje ich charakterystyczne cechy. Środowisko urzędniczo mieszczańskie stwarza pozór uczciwości i sprawiedliwości, lecz prawdą o tym środowisku jest uzależnienie, egoizm i dążenie do kariery. Ziemiaństwo pokroju ojca Zenona jest klasą podupadłą, hołduje jeszcze starym mitom o ważności szlachty, patriotyzmie. Wielkie ziemiaństwo to ludzie ograniczeni, kultywują wielkopańskie tradycje, mający pieniądze.
Nieważne jakiej kto narodowości, jakiego pochodzenia czy stanu społecznego, ale jakim kto człowiekiem. Wyznacznikiem naszej wartości jest charakter. Często w społeczeństwie polskim widoczny był ten „świat zepsuty”, być może Krasicki miał racje formułując to określenie.