Geologia - nauka zajmująca się budową i dziejami Ziemi i procesami zachodzącymi w skorupie ziemskiej i jej skutkami.

Podział geologii:
- Podstawowa:
- historyczna,
- regionalna,
- dynamiczna,
- Inżynierska (stosowana).

Geologia stosowana - obejmuje geologię inżynierską, hydrogeologię, geofizykę, geologię złóż, geologię kopalnianą i geotechnikę.

Aktualizm geologiczny - zasada geologiczna przyjmująca, że czynniki fizyczne i chemiczne oddziałujące na Ziemię i na skorupę ziemską, a zatem także procesy fizyczne i chemiczne, były w przeszłości podobne do dzisiejszych, co pozwala na podstawie współczesnych obserwacji określić przebieg danych procesów geologicznych.

Gwiazda - ciało niebieskie będące skupiskiem związanej grawitacyjnie materii, w której zachodzą reakcje syntezy jądrowej. Wyzwolona w ten sposób energia jest emitowana jako promieniowanie elektromagnetyczne szczególnie w postaci światła widzialnego. Gwiazdy mają kształt zbliżony do kuli i zbudowane są głównie z wodoru i helu.

Planeta - obiekt astronomiczny okrążający gwiazdę lub jej pozostałości. Nie przeprowadza reakcji termojądrowej w swoim wnętrzu. Jest wystarczająco duża, by osiągnąć prawie okrągły kształt. W odróżnieniu od gwiazd świecących własnym światłem, planety świecą światłem odbitym.
Planetą jest ciało niebieskie, które:
- znajduje się na orbicie wokół Słońca,
- posiada wystarczającą masę, by własną grawitacją pokonać siły ciała sztywnego tak, aby wytworzyć kształt odpowiadający równowadze hydrostatycznej - prawie kulisty,
- oczyściło sąsiedztwo swojej orbity z innych większych obiektów.

Podział planet:
- zewnętrzne
- wewnętrzne,

Planeta karłowata - obiekt, który nie spełnia warunku oczyszczenia swojej orbity z innych większych obiektów i który nie jest księżycem.

Ziemia - dokładne pomiary wykazały, że nie jest idealną kulą, lecz jest spłaszczona na biegunach. Określa się to jako elipsę obrotową. W rzeczywistości Ziemia ma kształt nieregularny, podobny nieco do kuli spłaszczonej na biegunach, które jest wynikiem ruchu obrotowego Ziemi wokół własnej osi.

Geoida - słowo najlepiej opisujące kształt Ziemi. Nieregularna bryła, której nie da się opisać jako elipsoidy obrotowej. Promień równikowy różni się w kilku miejscach nawet do 200 km, a półkula południowa jest bardziej spłaszczona niż północna.

Geoida - definicja ogólna - nieregularna bryła, wyznaczana przez średni poziom wód oceanicznych przedłużony pod lądami. Geoida jest w każdym miejscu prostopadła do pionu.

Objętość Ziemi - 1083 mld km3

Promień biegunowy Ziemi - 6356 km,

Promień równikowy Ziemi - 6378 km,

Średni promień Ziemi - 6371 km,

Spłaszczenie biegunowe Ziemi - ok. 21 km,

Obwód równika Ziemi - ok. 40076 km,

Długość południka Ziemi - 20004 km,

Powierzchnia Ziemi - ok. 510 mln km2,

Masa Ziemi - 5,973 x 10 do 24 kg,

Dlaczego Ziemia nie jest elipsą obrotową? - ponieważ promienie biegunowe nie są sobie równe - ok. 200k m różnicy. Ziemia jest elipsą trójosiową.

Udział głównych pierwiastków w skorupie ziemskiej:
- tlen (O) - 45%,
- krzem (Si) - 27%,
- glin (Al.) - 8,2%,
- żelazo (Fe) - 6,1%,
- wapń (Ca) - 4,6%,
- sód (Na) - 2,3%,
- magnez (Mg) - 2,7%,

Skład chemiczny atmosfery:
- azot 78%,
- tlen 21%,
- argon 1%,
- CO2, Neon, Hel, Krypton, Ksenon, Wodór, Ozon - 0,04%,

Sfery Ziemi:
- atmosfera,
- litosfera,
- hydrosfera,
- biosfera,
- antroposfera,

Przestrzeń kosmiczna - wysoka próżnia nie osiągalna w warunkach laboratoryjnych, nie rozchodzą się w niej fale dźwiękowe.

Budowa atmosfery:

Egzosfera - 500 km - zanika obecność powietrza,

Termosfera - 85 - 500 km - (100 km umowna granica kosmosu), przestają rozchodzić się fale dźwiękowe, temperatura wzrasta wraz z wysokością, składa się z jonosfery (zorze polarne) i egzosfery (temperatura rośnie do 1000 st. C, przechodzi w przestrzeń kosmiczną).

Mezosfera - 50 - 85 km - spadek temperatury do -70 st. C wraz z wysokością, zmiana koloru nieba, pojawiają się gwiazdy,

Stratopauza - warstwa przejściowa pomiędzy stratosferą a mezosferą, temperatura w niej to ok. 0 st. C.

Stratosfera - 12 - 50 km - powietrze się rozrzedza, ciśnienie maleje, w górnej sferze znajduje się ozonosfera, gdzie temperatura wzrasta do ok. 0 st. C.

Tropopauza - warstwa około 1 km, tworzy sferę przejściową między troposferą a stratosferą, Jej położenie zależy od pory roku, latem znajduje się wyżej.

Troposfera - najniższa warstwa do 12 km - najgęstsza z warstw i najcieńsza. Skupia ponad połowę powietrza atmosferycznego oraz całą parę wodną, zachodzą procesy kształtujące pogodę i klimat Ziemi. Na biegunach do 8km, na równiku do 18 km, wraz ze wzrostem wysokości, spada temperatura.

Pole grawitacyjne - opiera się na prawie powszechnego ciążenia Newtona. Na wszystkie ciała znajdujące się na powierzchni Ziemi działa siła przyciągania ziemskiego skierowana ku środkowi Ziemi i siła odśrodkowa skierowana na zewnątrz od osi obrotu Ziemi. Wypadkową obu sił jest ciężar ciała. Na biegunach wartość siły odśrodkowej maleje do zera. Ciężar ciała zależy od szerokości geograficznej, najmniejszy na równiku, największy na biegunach.

Atmosfera - gazowa powłoka otaczająca planetę, składa się z mieszaniny gazów, zwanych powietrzem. Ma złożoną budowę, składa się z wielu sfer o zróżnicowanej temperaturze, składzie chemicznym i stopniu jonizacji cząstek. W najniższej warstwie atmosfery - troposferze zachodzą wszystkie zjawiska pogodowe oraz cały obieg wody w przyrodzie. Występuje w niej para wodna, która skraplając się tworzy chmury.

Hydrosfera - wodna powłoka ziemi, składa się z ogółu wód na Ziemi - wód podziemnych, powierzchniowych (rzeki, jeziora, morza, oceany, lodowce, para wodna). Dzieli się na oceanosferę i wody na lądach. Jej zasoby wodne to ok. 1,4 mld km3, w większości wody słone (97,5%) a reszta wody słodkie (2,5%).

Litosfera - zewnętrzna powłoka Ziemi, obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza ziemi. Miąższość ziemi dochodzi do 70 - 80 km, a jej temperatura do 700 st. C. Dzieli się na litosferę kontynentalną (grubość 70 - 80km) i oceaniczną (grubość 5 - 12km).

Biosfera - strefa kuli ziemskiej zamieszkana przez organizmy żywe, gdzie odbywają się procesy ekologiczne. Obejmuje powietrze, ląd i wodę.

Pole magnetyczne - występuje naturalnie wokół Ziemi. Odpowiada ono w przybliżeniu polu dipola magnetycznego z jednym biegunem magnetycznym w pobliżu geograficznego bieguna północnego i z drugim biegunem magnetycznym w pobliżu bieguna południowego. Własności magnetyczne Ziemi wynikają z jej wewnętrznej budowy. Źródłem magnetyzmu są prądy w stopionym jądrze Ziemi.

Anomalia grawimetryczna - różnica pomiędzy rzeczywistą, występującą na danym terenie siłą ciężkości a jej wartością teoretyczną. Wywołana jest nierównomiernym rozmieszczeniem mas skalnych we wnętrzu Ziemi i na jej powierzchni. Anomalia pozwala wykryć we wnętrzu Ziemi złoża lekkich lub ciężkich minerałów.

Ciepło Ziemi -

Płaszcz Ziemi - warstwa o grubości ok. 2900 km, leżąca pomiędzy skorupą a jądrem Ziemi. Składa się z ok. 70% objętości skał ziemskich. Płaszcz spełnia kluczową rolę w procesach uwalniania energii z wnętrza Ziemi.

Jądro Ziemi - wewnętrzna część kuli ziemskiej, Składa się z trzech części: jądra wewnętrznego (NIFE), sfery przejściowej (nieciągłość Lehmann'a) i jądra zewnętrznego (NIFESIMA). Jądro zewnętrzne ma grubość ok. 2800 km, jest płynne o temperaturze ok. 4000 - 5000 st. C. Jądro wewnętrzne jest stałe, ma dużą gęstość.

Nieciągłość Moho - granica pomiędzy skorupą i płaszczem Ziemi. Warstwa przejściowa o grubości kilkuset kilometrów. Leży na różnych głębokościach, pod oceanami ok. 5 - 8 km, pod kontynentami ok. 35 km. Na tych głębokościach następuje zmiana prędkości rozchodzenia się fal sejsmicznych.

Ruchy Ziemi:
Ruch obiegowy - ruch wokół Słońca, w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Jednostajny po orbicie w kształcie elipsy. Pełen obieg trwa 365 dni 5 godzin i 49 minut.
Ruch obrotowy - ruch Ziemi wokół własnej osi w kierunku przeciwnym do wskazówek zegara. Pełny obrót trwa 23 godziny, 56 minut i 4 sekundy. Następuje zmiana dnia i nocy. Pozorny ruch sklepienia niebieskiego.
Ruch precesyjny - polega na ruchu osi obrotu Ziemi, która w ciągu 25700 lat (rok Platona) zakreśla powierzchnie boczną stożka.

Deklinacja - kąt poziomy w danym miejscu na powierzchni Ziemi pomiędzy południkiem magnetycznym a geograficznym. Kąt ten podaje się ze znakiem ujemnym, gdy odchylenie kierunku północy magnetycznej od geograficznej ku zachodowi, a ze znakiem dodatnim, gdy odchylenie to jest ku wschodowi.

Inklinacja - nachylenie magnetyczne, jest kątem zawartym pomiędzy wektorem natężenia ziemskiego pola magnetycznego a horyzontem.

Stopień geotermiczny - głębokość, na której temperatura wzrasta o 1 st. C w stosunku do punktu początkowego. Niewielka wartość stopnia geotermicznego wskazuje, że temperatura w głąb Ziemi wzrasta szybko. Na wielkość stopnia wpływa budowa geologiczna, procesy chemiczne, bliskość zjawisk wulkanicznych, obecność wód głębinowych.

Gradient geotermiczny - opisuje zmiany temperatury Ziemi wraz z głębokością. Wartość współczynnika określa przyrost temperatury na jednostkę przyrostu głębokości wewnątrz Ziemi, poniżej strefy termicznie neutralnej. Jest to odwrotność stopnia geotermicznego. Zjawisko zmiany temperatury wynika z występowania przepływu ciepła z wnętrza Ziemi na powierzchnie.

Perydotyty - ultrazasadowe skały głębinowe. Zawierają mniej niż 45% krzemionki. Składają się głównie z mineralnego ołowiu, piroksenów i innych minerałów. Uważa się ze z perydotytu zbudowany jest górny płaszcz Ziemi.

Prądy konwekcyjne - według teorii wędrówki płyt tektonicznych są to przepływy plastycznej materii skalnej w płaszczu Ziemi. Są one powolne - osiągają prędkość kilku centymetrów na rok. Zasada działania: materia płaszcza jest ogrzewana w głębi a następnie wznosi się w pewnych miejscach do podstawy skorupy ziemskiej lub litosfery. Następnie rozpływa się równolegle do jej powierzchni i ochładza się, przez co zaczyna wędrować w głąb, zamykając w ten sposób obieg.

Skorupa kontynentalna - odmiana skorupy ziemskiej, kontynenty zbudowane są z grubej warstwy lekkich skał, które tworzą kontynenty. Cechy skorupy kontynentalnej: lekkość (2,7 g/cm3), grubość (ok. 40 km), wiek (ok.4mld lat), dolna granica to nieciągłość MOHO.

Skorupa oceaniczna - odmiana skorupy ziemskiej, stanowi ok. 60% powierzchni Ziemi. Jest cienka (ok. 7km), młoda (ok. 200 mln lat) i gęsta (3g/cm3). Dno każdego oceanu składa się ze skorupy oceanicznej. Skorupa oceaniczna jest stale tworzona w granicach rozbieżnych płyt tektonicznych z zastygającej magmy, oraz niszczona w strefach subdukcji.

Fale sejsmiczne - fale sprężyste rozchodzące się w Ziemi, powstałe wskutek trzęsień ziemi, wywołane przez eksplozję materiałów wybuchowych lub powodowane działalnością górniczą.

Rodzaje fal sejsmicznych:
Fale sejsmiczne podłużne (P) - najszybsze z fal (5,4 km/s), które najwcześniej docierają do epicentrum, drgają w kierunku równoległym do kierunku rozchodzenia się fal, powodują ściskanie i rozciąganie skał, przez które przechodzą, mogą przenosić się również w płynach.
Fale sejsmiczne poprzeczne (S) - około dwukrotnie wolniejsze od podłużnych fal (3,3 km/s), wywołują drgania w płaszczyźnie pionowej lub poziomej, w kierunku prostopadłym do kierunku rozchodzenia się fal, mogą przemieszczać się tylko w skałach,
Fale sejsmiczne powierzchniowe (L) - rozchodzą się po powierzchni Ziemi, od epicentrum trzęsienia, są najbardziej katastrofalne w skutkach.

Subdukcja - proces polegający na wciąganiu lub wypychaniu jednej płyty litosferycznej pod drugą. Strefy subdukcji są jednym z rodzajów granic zbliżeniowych płyt litosfery.

Spreading - proces rozrastania się dna oceanicznego w rejonie grzbietu śródoceanicznego.

Morze marginalne - akwen w pobliżu kontynentu, odcięty od otwartego oceanu łukiem wyspowym, wypełnianym osadami morskimi i lądowymi (Morze Karaibskie, Morze Japońskie).

Rów oceaniczny - silne, wydłużone obniżenie dna oceanu o głębokości ponad 6 km, czyli poniżej średniej poziomu dna basenów oceanicznych.

Teoria płyt tektonicznych:
Jej założeniem jest występowanie w strukturze ziemi kilkunastu płyt litosferycznych, o odrębnej strukturze i kształcie, niepołączonych ze sobą, oddzielonych obszarami o znacznej aktywności sejsmicznej i wulkanicznej. Te ogromne połacie skalne są ruchomo zatopione w znajdującej się poniżej płynnej astenosferze, mogą zmieniać swoje położenie dzięki jej ruchom i przepływom. Jest ich prawie 20 - o ogromnej wielkości liczące 9 sztuk oraz około 15 o małej powierzchni. Właśnie ruch kontynentów uwarunkowany jest położeniem na owych ruchomych płytach.

Ruchy tektoniczne - wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej wywoływane przez procesy zachodzące we wnętrzu Ziemi, powodujące powstawanie deformacji tektonicznych. Ze względu na szybkość ich przebiegu wyróżnia się: powolne, wyłącznie pionowe (wznoszące) ruchy epejrogeniczne (epejrogeneza) oraz jednocześnie skierowane poziomo i pionowo, szybsze ruchy orogeniczne (orogeneza).

Deformacje tektoniczne - zaburzenia w pierwotnym ułożeniu warstw skalnych powstające pod wpływem działania ruchów tektonicznych. Ze względu na wygląd zaburzeń wyróżnia się deformacje: ciągłe - powstałe bez przerwania ciągłości danej warstwy skalnej, polegające tylko na jej ugięciu (np. w formie fałdu, fleksury, nasunięcia lub płaszczowiny), oraz nieciągłe - kiedy następuje przerwanie ciągłości danej warstwy skalnej, czyli jej rozerwanie i przemieszczenie (np. przez powstanie uskoku).

Epejrogeneza - powolne ruchy wynoszące lub zanurzające w głąb litosfery znaczne fragmenty skorupy ziemskiej. Ruchom tego typu nie towarzyszą deformacje ani fałdowania warstw skalnych.

Orogeneza - wielkoskalowe ruchy skorupy ziemskiej prowadzące do powstania gór, stanowiące część cyklu orogenicznego. W efekcie orogenezy następuje sfałdowanie osadów w obrębie geosynklin oraz ich wypiętrzenie w postaci łańcuchów gór fałdowych, czemu towarzyszą powszechnie procesy magmatyzmu i metamorfizmu. Na "usztywnionych", nie podlegających fałdowaniu fragmentach skorupy ziemskiej (tzw. kratonach) orogeneza powoduje powstawanie pionowych przemieszczeń, wzdłuż linii uskoków, tworzących często góry zrębowe.
Płyty tektoniczne na Ziemi:
- większe:
- płyta pacyficzna,
- płyta północnoamerykańska,
- płyta południowoamerykańska,
- płyta euroazjatycka,
- płyta afrykańska,
- płyta indoaustralijska (płyta australijska, płyta indyjska),
- płyta antarktyczna,
- płyta Nazca,
- mniejsze:
- płyta Juan de Fuca,
- płyta karaibska,
- płyta kokosowa,
- płyta Scotia,
- płyta helleńska,
- płyta arabska,
- płyta irańska,
- płyta filipińska,
- płyta birmańska,
- płyta sundajska.

Zjawisko wulkaniczne - są związane w wydobywaniem się z głębi Ziemi magmy, gazów oraz różnego rodzaju stałych produktów.

Plutonizm - zjawisko geologiczne związane z krzepnięciem oraz krystalizacją magmy w głębi Ziemi. Magma wciskając się między skały tworząc intruzje, wśród których możemy wyróżnić np.
Lakkolity - intruzje magmy w formie bochenka wciśnięte między warstwy skał, dlatego należy do intruzji zgodnych,
Batolity - wielka intruzja o rozszerzających się ku dołowi ścianach zbudowana ze skał głębinowych, intruzja ta przebija warstwy skalne.

Wulkanizm - ogół procesów geologicznych, zachodzących na powierzchni Ziemi, związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej.

Produkty erupcji możemy podzielić na:
- ciekłe,
- stałe,
- gazowe.

Produkty ciekłe:
lawa - jest najczęstszym głównym produktem wybuchu. Temperatura wylewającej się lawy wynosi przeciętnie około 1000 °C i krzepnie w temperaturze 600-700°C. Zastygła lawa tworzy skały magmowe takie jak np. bazalt
Błoto wulkaniczne - należy do ciekłych produktów erupcji. Powstaje w wyniku zmieszania popiołów wulkanicznych i pary wodnej.

Produkty stałe:
Popioły wulkaniczne - drobny materiał piroklastyczny zbudowany z pyłów i piasków wulkanicznych,
Lapille - nieduże kawałki lawy o wielkości nie większej niż orzech włoski,
Bomby wulkaniczne - to duże fragmenty skał lub zastygłej lawy,
Pył i piasek

Produkty gazowe, czyli ekshalacje (wyziewy) gazów i pary:
Fumarole - bardzo gorące ekshalacje (200-1000°C) pary wodnej, par siarki, dwutlenku węgla, chloru i fluoru,
Solfatary - o temperaturze (100-200°C), składają się z pary wodnej, dwutlenku węgla oraz siarkowodoru,
Mofety - ich temperatura nie przekracza 100°C, a skład to przede wszystkim dwutlenek węgla.

Wulkan - punkt w którym wydobywają się bądź wydobywały się w przeszłości produkty magmowe na powierzchnie ziemi. Erupcje wulkanów są wywoływane przez gazy znajdujące się w magmie, które rozszerzając się gwałtownie doprowadzają do wybuchu. Wulkany tworzą pojedyncze wzniesienia lub całe wulkaniczne kompleksy górskie.

Sejsmiczność - częstość występowania trzęsień ziemi na danym obszarze. Ze względu na sejsmiczność danego obszaru wyróżnia się obszary: sejsmiczne (częstych i silnych trzęsień ziemi), pen sejsmiczne (rzadkich i słabych wstrząsów), asejsmiczne (bez wstrząsów sejsmicznych).

Sejsmograf - urządzenie do wykrywania i rejestracji drgań skorupy ziemskiej wywołanych wstrząsami naturalnymi i sztucznymi.

Sejsmometr - główny element sejsmografu, którego podstawową częścią jest masa bezwładna zawieszona tak, że tworzy wahadło fizyczne. Okres drgań własnych wahadła powinien być duży w porównaniu z okresem drgań gruntu, gdyż w tedy środek wahadła można traktować jako stały punkt odniesienia, względem którego określa się wielkość i kierunek drgań gruntu. Drgania gruntu są przetwarzane na impulsy elektryczne, wzmacniane i rejestrowane za pośrednictwem galwanometru na taśmie światłoczułej.

Tsunami - fala oceaniczna wywołana podwodnym trzęsieniem ziemi, wybuchem wulkanu bądź osuwiskiem ziemi. Fale rozchodzą się pierścieniowo od miejsca jej wzbudzenia. Prędkość fali do 900 km/h. Długość fal może dochodzić do kilkuset kilometrów. Na pełnym morzu wysokość fali nie przekracza kilku centymetrów, ale w strefie brzegowej może osiągnąć kilkanaście metrów.

Izostazja - równowaga w skorupie ziemskiej. Dążenie do równowagi mas skalnych w litosferze. Bloki litosfery unoszą się na plastycznej masie astenosfery. Obciążone zanurzają się, odciążone wynurzają, ruchy te nazywamy pionowymi ruchami litosfery.

Krzywa hipsograficzna - ilustruje strukturę wysokościową i głębokościową dowolnego obszaru. Należy uwzględnić tworząc ją najwyższy i najniższy punkt i zaznaczyć go na wykresie. Dla każdego dowolnie obranego przedziału należy znaleźć dane procentowego udziału danych wyniosłości dla obszaru.

Trzęsienie ziemi - gwałtowne rozładowanie naprężeń powstałych w skorupie ziemskiej w czasie ruchów fragmentów litosfery. Z miejsca uwolnienia tych naprężeń (hipocentrum), rozchodzą się fale sejsmiczne. Punkt na powierzchni ziemi położony nad ogniskiem (epicentrum), to miejsce gdzie fale docierają najwcześniej i gdzie straty są największe. Siła wstrząsów maleje w miarę oddalania się od epicentrum.

Metody określania wieku względnego względem innych skał lub procesu geologicznego:

1. Trzy zasady Steno:
   Zasada superpozycji - w niezaburzonej sekwencji skalnej najstarsze warstwy leżą w spągu sekwencji, a ku górze leżą warstwy coraz młodsze.
   Zasada pierwotnie poziomego ułożenia - w trakcie powstawania wszystkie warstwy ułożone są poziomo,
   Zasada pierwotnej obocznej ciągłości - warstwa skalna jest ciałem o lateralnej rozciągłości i kończy się ona jedynie kiedy, np. ulega wyklinowaniu.

2. Metoda przecinania - skała przecinana jest starsza od przecinającej,

3. Zasada relacji intruzyjnych - intruzja młodsza jest od skał otaczających,

4. Inkluzji - obcy element wchodzący w skład skały jest od tej skały starszy,

5. Następstwa organizmów - zespół organizmów charakteryzujący dany odcinek czasu różni się od zespołów organicznych innego wieku.

6. Paleomagnetyczna - polega na ustaleniu wieku skał na podstawie wieku znajdujących się w nich skamieniałości przewodnich, czyli żyjących krótko ale rozpowszechnionych, znajdując szczątki takich organizmów w formacjach skalnych położonych w różnych miejscach na kontynencie, możemy wnioskować, że skały powstały w tym samym czasie.

7. Sedymentologiczna -

8. Archeologiczna - określa wiek skał na podstawie znalezionych w nich ludzkich kultur historycznych.
   
   Metody określania wieku bezwzględnego:

1. Izotopowe:
   metoda węglowa (radiowęglowa) - stosowana do oceny wieku materiałów pochodzenia organicznego. Polega na pomiarze stosunku ilości zawartych w nich izotopów węgla 12C i 14C. W procesie fotosyntezy CO2 jest przyswajany przez organizmy żywe, w których utrzymuje się ustalony stosunek pomiędzy ilością węgla promieniotwórczego i nie promieniotwórczego. Po obumarciu substancji organicznej - wskutek zmniejszenia się zawartości promieniotwórczego 14C - stosunek ten się zmienia.
   metoda uranowo-ołowiowa - za jej pomocą określa się wiek minerałów zawierających tor, uran lub ich domieszki. Metoda ta opiera się na pomiarach zawartości izotopów promieniotwórczych 238U, 235U lub 206Pb, 207Pb.
   metoda potasowo-argonowa - służy do oceny wieku minerałów potasu, zwłaszcza biotytu i muskowitu, gdzie wykorzystuje się stosunek zawartości 40K i produktu jego rozpadu 40Ar.
   metoda rubidowo-strontowa - pozwala ustalić wiek związków chemicznych na podstawie wyników pomiaru zawartości promieniotwórczego 87Rb i trwałego 87Sr.

2. De Geera - niewielkie zastosowanie do skał plejstocenu (iły warbowe), znając barwę można określić porę roku i lata (jasne - pora letnia, ciemne - zimowa).

3. Dendrochronologiczna - obliczanie wieku drzew na podstawie liczby pierścieni.

Tabela stratygraficzna:

Kanion - przełom rzeki - odcinek doliny rzecznej o wąskim dnie i stromych zboczach, w którym ciek wodny pokonuje przeszkodę obecną na jej drodze (np. pasmo górskie),

Luka stratygraficzna - brak osadów (warstw) w profilu stratygraficznym spowodowany erozją lub czasową przerwą w sedymentacji. Gdzie występuje luka stratygraficzna, tam zawsze występuje niezgodność lub prawie niezgodność.

Zgodność (konkordancja) - określenie względnego stosunku warstw lub kompleksu warstw, które leżą względem siebie równolegle, a ich powierzchnie graniczne (styki), nie wykazują istnienia luki stratygraficznej.

Niezgodność (dyskordancja) - określenie wzajemnego stosunku warstw oddzielonych od siebie powierzchnią graniczną (luką), Powierzchnia ta odpowiada okresowi, w którym w danym miejscu nie jest reprezentowany przez osady.

Podział niezgodności:
niezgodność kątowa - powstaje, gdy osady morskie ulegają wypiętrzeniu, sfałdowaniu i erozji, po której zostaną przykryte nowo powstałymi osadami morskimi lub lądowymi.
niezgodność przekraczająca - gdy morze stopniowo zaleje obszar, a powstałe osady będą miały coraz większy zasięg,
niezgodność erozyjna - osady morskie ulegną wypiętrzeniu zachowując poziome ułożenie i erozji po której zostaną pokryte nowymi osadami,
prawie zgodność - określenie położenia warstw lub kompleksów warstw, zalegających względem siebie równolegle lub prawie równolegle, między którymi istnieje trudno rozpoznawalna luka stary graficzna spowodowana brakiem wyraźnych śladów erozji.

Zasada przecinania - skała przecinana jest starsza od elementu przecinającego.

Intruzja - wtargnięcie magmy w skały otaczające. Ciało skalne powstałe na skutek wciśnięcia i zastygnięcia magmy w skorupie ziemskiej.

Intruzja zgodna - ściany pokrywają się z płaszczyznami strukturalnymi (sille, lakkolity),

Intruzja niezgodna - przecina płaszczyzny strukturalne nie okazując żadnego dostosowania się do nich (dajki, żyły kominowe).

Batolity - olbrzymie intruzje magmowe typu niezgodnego, których dno jest nierozpoznawalne. Powstają zazwyczaj podczas ruchów górotwórczych lub tuż po ich ustaniu.

Dajka - intruzja niezgodna w postaci żył przecinających otaczające warstwy skalne. Mogą występować pojedynczo lub tworzą koncentryczne zgrupowania.

Sill - żyła pokładowa - intruzja zgodna w postaci cienkiej warstwy magmy, która wcisnęła się między warstwy skalne. Sille najczęściej powstają blisko powierzchni Ziemi.

Lakkolit - intruzja zgodna, między dwoma warstwami skalnymi powstaje soczewka magmy wypukła ku górze.

Lopolit - intruzja zgodna, między dwoma warstwami skalnymi powstaje soczewka magmy wypukła ku dołowi.

Fakolit - drobna, soczewkowata intruzja zgodna, występująca głównie w przegubach fałdów,

Uskok - powstaje w wyniku rozerwania mas skalnych i przemieszczenia ich wzdłuż powstałej powierzchni (powierzchni uskoku),.

Skrzydło zrzucone - masy skalne przemieszczone wzdłuż powierzchni uskoku w dół

Skrzydło wiszące - masy skalne przemieszczone w górę

Skrzydło spągowe - skrzydło znajdujące się pod powierzchnią uskokową

Skrzydło stropowe - skrzydło znajdujące się nad powierzchnią uskokową

Zasada relacji intruzyjnych - mówi, że intruzja jest zawsze młodsza od warstw otaczających.

Zasada inklinacji - mówi, że obcy element wchodzący w skład skały jest od tej skały starszy.

Skala Richtera - określa wielkość trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych.

Skala Marcalliego - 12 stopniowa skala stosowana przy określaniu wielkości trzęsienia ziemi, gdzie intensywność wstrząsu określana jest na podstawie wartości przyspieszenia drgań gruntu, a także opisie skutków trzęsienia ziemi na powierzchni ziemi.

Skala MCS - skala Miedwiediewa-Karniaka-Sponhouera.

Stratygrafia - dział geologii historycznej zajmujący się badaniem wieku i następstwa wiekowego skał oraz ich występowanie w czasie i przestrzeni.

Chronostratygrafia - polega na porządkowaniu skał skorupy ziemskiej na podstawie ich wieku. Wykorzystuje formalne jednostki chronostratygraficzne, które obejmują wszystkie skały powstałe w określonym czasie geologicznym.
Są to:
- eonotelm,
- eratem,
- system,
- oddział,
- pododdział,
- piętro,
- chronozona,
- chronohoryzont,
Jednostki te odpowiadają formalnym jednostkom geochronologicznym (tzw. jednostkom czasowym):
- eon,
- era,
- okres,
- epoka,
- podepoka,
- wiek,
- chron,
- moment,
Po określeniu względnego wieku skał, dzieli się całą serię skalną na szereg jednostek stratygraficznie … czyli grupa przedstawia kompleks skał wydzielony na podstawie ogólnych cech. W najstarszych skałach skamieniałości nie istnieją.
Grupy dzielą się na systemy. Systemy na oddziały, a te na piętra i poziomy wiekowe. Trzeciorzęd i Czwartorzęd już nie istnieje.

Powstanie życia na Ziemi:
Życie definiuje się przez trzy podstawowe funkcje:
- metabolizm,
- prokreację,
- dziedziczność.
Każdy organizm składa się z:
- aminokwasów,
- węglowodorów,
- DNA,
- RNA.

Teorie powstania życia:
- Teoria Kreacjonizmu - mówi o akcie stworzenia świata przez Boga,
- Teoria Ewolucyjna - Darwin,
- Teoria Kosmogeniczna - żywe formy przybyły z kosmosu.

Skamieniałości - szczątki organizmów żywych, jak również ślady ich działalności życiowej, które zachowały się do chwili obecnej.

Skamieniałości przewodnie - skamieniałości tych rodzajów i gatunków zwierząt i roślin, które żyły w krótkim odcinku czasu dziejów ziemi, miały szerokie rozprzestrzenienie geograficzne, występują powszechnie w skałach powstałych w różnych warunkach …

Charakterystyczny ogólny opis budowy i kiedy powstały:
Trylobity
Groptolity
Brachiopody
Amonity
Belemnity
Ślimaki
Małże
Ssaki

Korelacja - ustalenie odpowiedniości wieku geologicznego lub … pozycji stratygraficznej

Na powstawanie skamieniałości mają wpływ różne czynniki, np.:
- środowisko naturalne (najczęściej w środowisku wodnym - sedymentacja - duże tempo podładowania się),
- środowisko wodne,
- środowisko lądowe (wiatr, wahania temperatury etc.).

Wody podziemne - wody, zalegające pod powierzchnią Ziemi na różnych głębokościach, powstałe na skutek różnych procesów geologicznych.

Strefa saturacji - strefa nasycenia wodami podziemnymi i położona jest poniżej strefy aeracji.

Strefa aeracji - strefa nasycenia powietrzem glebowym i innymi gazami. W strefie aeracji mogą występować wody, ale tylko jako wody zawieszone albo związane.

Źródło - naturalny, skoncentrowany, samoczynny wypływ wody podziemnej na powierzchnię Ziemi. Zazwyczaj źródła mają stałą temperaturę, równą w przybliżeniu średniej w ciągu roku temperaturze powietrza w danym obszarze. Wyjątkiem są źródła termalne.

Źródło termalne - źródło, z którego wypływa woda termalna o temperaturze wyższej o co najmniej 5 st. C od średniej rocznej temperatury powietrza na danym obszarze.

Młaka - powierzchniowy, nieskupiony wyciek wód podziemnych, także wokół źródła, zwykle zatorfiony lub zabagniony wskutek utrudnionego odpływu wody. Często porośnięty roślinnością bagienną. Młaki pojawiają się z reguły tam, gdzie następuje zatamowanie swobodnego odpływu na powierzchni, a więc na odcinkach terenów płaskich lub słabo nachylonych. Woda, która nie może swobodnie odpłynąć, nasyca warstwę przypowierzchniową lub zwietrzelinę powodując zabagnienie terenu i rozwoju roślinności hydrofilnej. Początkowo woda z młaki odpływa powoli w postaci jednej lub kilku strug. Jest to młaka odpływowa. W miarę rozwoju roślinności tworzy się zwarty jej kożuch uniemożliwiający odpływ. W tym momencie młaka przechodzi w typ ewaporacyjny. Młaki zajmują powierzchnię o różnej wielkości, od kilkunastu do kilku tysięcy metrów kwadratowych. Bardzo duże młaki tworzą pola młaczne.

Wykap - wypływ kroplisty, forma naturalnego wypływu wody, polegająca na skapywaniu pojedynczych kropli. Występuje zazwyczaj na wychodniach skał zbudowanych z warstw o różnej przepuszczalności.

Wysięk - miejsce słabego, nieskoncentrowanego wypływu wód gruntowych na powierzchnię terenu. Zazwyczaj woda ta pozbawiona jest odpływu, wskutek tego teren wysięku jest zawilgocony lub zabagniony. Wysączająca się woda powoduje zawilgocenie terenu i nie ma widocznego odpływu na zewnątrz, lecz paruje lub ponownie infiltruje. Stąd wyróżnia się wysięki ewaporacyjne, infiltracyjne i infiltracyjno-ewaporacyjne. Wysięki mogą być stałe lub okresowe.

Studnia artezyjska - studnia, powstająca przez wywiercenie otworu do wód artezyjskich - głęboko położonych warstw wodonośnych, w których woda znajduje się pod ciśnieniem hydrostatycznym. Woda z takiego odwiertu wypływa samoczynnie, niekiedy jest pod dużym ciśnieniem (rzędu nawet kilkudziesięciu atmosfer). Studnie artezyjskie buduje się w celu pozyskiwania wód podziemnych.

Kurzawka - jest to drobnoziarnisty luźny osad, np. piasek lub muł wymieszany z wodą, o konsystencji galarety, słabo związany z gruntem.

Zwierciadło wód podziemnych (zwierciadło wód gruntowych) - granica stref aeracji (napowietrzenia) i saturacji (nasycenia). Zwierciadło wód podziemnych może być napięte, lub swobodne.
Swobodne - pozostające pod ciśnieniem atmosferycznym, co oznacza, że nad zwierciadłem wody w tej samej warstwie przepuszczalnej występuje przestrzeń bez wody umożliwiająca jego podnoszenie się.
Napięte - pozostające pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego. Jego położenie jest wymuszone przez wyżej leżące utwory nieprzepuszczalne, które uniemożliwiają wzrost poziomu zwierciadła wody. Występuje na granicy warstwy wodonośnej i warstwy nieprzepuszczalnej.
Nawiercone - oznacza poziom (najczęściej w metrach p.p.t. lub n.p.m.) na którym stwierdzono z.w.g. w otworze wiertniczym. Z reguły jest to poziom spągu warstwy nieprzepuszczalnej czyli stropu warstwy wodonośnej i odpowiada poziomowi zwierciadła napiętego (który może być bardzo zróżnicowany zależnie od położenia w poziomie)
Ustalone (ustabilizowane) - poziom na którym zwierciadło ustabilizowało się. Najczęściej następuje to w ciągu niewielu minut lub godzin i poziom ten odpowiada zwierciadłu swobodnemu.

Właściwości hydrogeologiczne skał:
- średnica miarodajna skał,
- powierzchnia właściwa,
- średnica miarodajna kanalika,
- współczynnik filtracji,
- wysokość wzrostu kapilarnego.

Skały osadowe - powstają w tzw. strefie … czyli w warunkach powierzchniowych skorupy ziemskiej. Do głównych procesów przyczyniających się do tworzenia skał osadowych należą:
- wietrzenie,
- transport,
- sedymentacja - przeniesiony materiał zostaje zdeponowany w inne miejsce,
- diageneza - ogół procesów fizycznych i chemicznych, zachodzących w osadzie po jego przykryciu osadami młodszymi, prowadzący do przekształcenia osadu w skałę zwięzłą (utyfiacji).

Wietrzenie dzieli się na:
- fizyczne
- chemiczne.
Skały wietrzeją na skutek oddziaływania wody, powietrza i słońca.

Wietrzenie fizyczne - prowadzi do rozluźnienia i rozpadu skał oraz minerałów. Jest to spowodowane zmianami temperatury w wyniku insolacji, czyli nasłonecznieniem, wpływem mrozu oraz mechanicznym działaniem roślin (np. rozrastanie się systemu korzennego). Zmiany temperatury w skutek nagrzewania i oziębiania wywołują naprężenia wynikające z różnej rozszerzalności cieplnej minerałów wchodzących w skład skały. Zamarzanie wody w szczelinach i porach skalnych powoduje rozpad … i …



Wietrzenie chemiczne - prowadzi do chemicznego rozkładu mineralnego skał. Spowodowane to jest w głównej mierze przez wsiąkającą w skały wodę opadową w podłoże, która zawiera rozpuszczony tlen, CO2, kwas siarkowy, związki chloru, substancje …, bakterie i mikroorganizmy. Te wymienione czynniki decydują o … chemicznej wody.
Do podstawowych reakcji chemicznych w procesie wietrzenia zaliczamy:
- utlenianie - atom lub inna grupa przechodzi z niższego na wyższy stopień utleniania (oddaje elektrony). [w praktyce gdy struktura głównego substratu i głównego produktu różnią się tylko tym, że jedna niewielka grupa lub pojedynczy atom zwiększył w wyniku tej reakcji swój stopień utleniania, kosztem redukcji prostego związku zwanego w tym przypadku środkiem utleniającym].
- redukcja - każdej reakcji utleniania towarzyszy jakaś reakcja redukcji (łącznie procesy - Reakcje Redoks). W procesie tym atom lub ich grupa przechodzi z wyższego na niższy stopień utleniania.
- uwodnienia - pęknięcie wiązania pojedynczego i dołączenie cząsteczki wodoru (H - H),
- uwęglanowienia - (karbonatyzacja) - reakcja chemiczna między kwasem węglowym a minerałem, Pod wpływem kwasu węglowego (tworzy go dwutlenek węgla w H2O), minerały całkowicie lub częściowo się rozpuszczają, a zawarte w ich składzie metale przechodzą do roztworu jako wodorowęglany. Proces ten powoduje również szybki rozpad minerałów krzemiankowych.

Charakter procesów wietrzenia wynika z warunków klimatycznych:
- w klimacie pustynnym i zimnym (obszary podbiegunowe i górzyste) dominuje wietrzenie fizyczne,
- w strefach ciepłych wilgotnych przeważa wietrzenie chemiczne.
Zasięg pionowy procesów wietrzenia dochodzi do poziomu zwierciadła wód gruntowych.

Transport - przemieszczenie materiału zwietrzelinowego. Odbywa się głównie za pośrednictwem: wiatru, wód płynących (rzeczne), wód gruntowych, prądów morskich i lodu lodowcowego.

Transport wiatrowy - wiatr przemieszcza ziarna o średnicy do 2mm. W zależności od siły wiatru i wielkości ziarna, ziarna są unoszone na pewną wysokość lub przesuwane po powierzchni. Prowadzi to do powstania utworów … lub wydmowych.

Czynniki erozyjne:
Abrazja - polega na ścieraniu podłoża skalnego przez luźny materiał skalny przemieszczany przez prądy rzeczne i falowanie wód, przypływy i odpływy, lodowce i wiatry, a także na wzajemnym ścieraniu materiału skalnego, w skutek czego ulega on rozdrobnieniu i obtoczeniu. Zachodzi na stromych, skalnych brzegach dużych zbiorników wodnych, takich jak ocean, morze, duże jezioro. Efektem działania abrazji jest powstanie klifu i platformy abrazyjnej. Np. Klif w Trzęsaczu Morze Bałtyckie.
Deflacja - przenoszenie, wywiewanie przez wiatr drobnego materiału skalnego (piasku bądź pyłu). Występuje głównie na pustyniach, wybrzeżach mórz i przedpolach lodowcowych. Powoduje stopniowe obniżanie się obszaru. Tworzy charakterystyczne formy, takie jak bruk deflacyjny, ostańce deflacyjne lub misy deflacyjne.
Korozja - ogólna nazwa procesów niszczących mikrostrukturę materiału, które prowadzą do jego rozpadu. Korozja zachodzi pod wpływem chemicznych i elektrochemicznych reakcji materiału z otaczającym środowiskiem. Produkty korozji tworzą czasem warstwę pasywną chroniącą czasem przed dalszym rozkładem.
Czynniki wpływające na korozję:
- obecność zanieczyszczeń,
- zmiany ciśnienia i temperatury,
- odczyn środowiska,
- struktura krystaliczna materiału.
Istnieje wiele rodzajów korozji np. jądrowa, elektrochemiczna, chemiczna, relektrywna.

Soltacja - rodzaj transportu okruchów skalnych, które wykonują niewysokie skoki nad powierzchnią osadu po torach balistycznych (krzywa balistyczna jest niesymetryczna). Opadając, uderzają leżące okruchy, wybijając je w powietrze, co w rezultacie umożliwia przemieszczenie się całej masy osadu. Soltacja jest typowa dla transportu pod wpływem wiatru, zachodzi również w korytach rzecznych i na stokach usypiskowych.

Transport wodami płynącymi - transportują materiał zwietrzelinowy w postaci roztworów koloidalnych, zawiesin…. Długość transportu wpływa na rozmiary, a także na stopień obtoczenia i wysortowanie przeniesionego materiału. Im dłuższa droga tym ziarna mniejsze, bardziej obtoczone (procesy wygładzają je). [Koncentracje złota piaski w Australii, wybrzeże złote].

Transport wodami gruntowymi - przemieszczają materiał w postaci rozpuszczonej lub zawiesiny (bielice - występują w warunkach klimatu umiarkowanego chłodnego i wilgotnego, na obszarach porośniętych lasami iglastymi. Bielice powstają z utworów piaszczystych, zwykle pochodzenia lodowcowego i rzecznego, w procesie tzw. bielicowania, słabo rozwinięty poziom próchniczy, a dobrze rozwinięty poziom …)

Transport przez prądy morskie - transportują materiał w postaci zawiesinowej (spływów podmorskich) i grubszy materiał (po dnie morskim).

Transport przez lód lodowcowy - transportuje materiał zwietrzelinowy, który występuje w czasze lodowca. Osady lodowcowe charakteryzują się brakiem wysortowania.

Sedymentacja - osadzenie się materiału w obszarze sedymentacyjnym. Może mieć miejsce w rzekach i zaczyna się w miejscach, gdzie zmniejsza się siła nośna wody (woda nie ma już siły transportowania).

Sedymentacja wietrzna - wynika z działalności wiatru, zaczyna się tam, gdzie zmniejsza się siła nośna wiatru (zwykle po stronie zawietrznej).

Sedymentacja lodowcowa - rozpoczyna się od momentu zatrzymania i cofania (topnienia) lodowca.

Sedymentacja w jeziorach i morzach - obywa się w skutek opadania grawitacyjnego.

Diageneza - zespół procesów chemicznych i fizycznych prowadzących do cementacji pierwotnie luźnego materiału osadowego.
Piasek piaskowiec,
Żwir żwirowiec,
Ił iłowiec,
Muł mułowiec.
Procesy cementacji (lityfikacji) są związane z wytrącaniem się substancji mineralnej, która stopniowo wypełnia przestrzenie między okruchami, ziarnami. Substancje te tworzą tzw. spoiwo. Procesy cementacji są przyśpieszone przez wzrost ciśnienia. Pod wpływem ciężaru nadkładu występuje zbliżenie się do siebie cząstek lub ziaren mineralnych, tzw. kompakcja, oraz wyciśnięcie wody z osadów. Skutkiem kompakcji jest znaczne zmniejszenie objętości i miąższości osadu. Działanie kompakcji jest tym większe, im większa jest grubość nadkładu.

Środowiska sedymentacyjne:
- morskie,
- kontynentalne,
- przejściowe

Środowisko morskie - główny obszar sedymentacji. Morze stanowi ostatni etap depozycji osadów powstałych na lądzie, a także w środowisku przejściowym. W morzach utworzyła się również przeważająca część skał osadowych skorupy ziemskiej.
Rodzaj skał zależy od głębokości i od odległości od brzegu, morfologii dna i wybrzeża morskiego oraz od organizmów zamieszkujących dno morskie.
Wyróżnia się cztery typy (frakcje) osadów morskich:
- literalna,
- szelfowa,
- batialna,
- abisalna.

Osady literalne - powstają w bezpośrednim sąsiedztwie brzegu morskiego do głębokości 60 metrów. Tworzą się w tym miejscu takie osady jak piaski i żwiry (oraz pokrewne osady).

Osady szelfowe - tworzą się do granic szelfu, a więc do głębokości 230 metrów. Powstają osady pochodzenia lądowego (piaski, skały ilaste), a także utworzone z szczątków organizmów lądowych.

Osady batialne - osadzają się na … cokołów kontynentalnych, do głębokości 4 km. W tej strefie muły i w niewielkiej ilości osady piaszczyste.

Osady abisalne - gromadzą się na dnie głębin oceanicznych, głównie muły głębinowe.

Środowisko kontynentalne - zdeterminowany warunkami klimatycznymi…
Bardzo zróżnicowane:
- środowisko pustynne,
- środowisko rzeczne,
- środowisko jeziorne,
- środowisko bagienne,
- środowisko glacjalne (lodowcowe).

Środowisko pustynne - tworzą się osady pochodzące głównie z fizycznego wietrzenia skał podłoża. Materiał zwietrzelinowy i przemieszczany powoduje powstawanie wydmowych osadów piaszczystych. Sezonowe opady wód mogą powodować osadzanie się…

Środowisko rzeczne - większość osadów kontynentalnych powstaje w środowisku rzecznym. Osady te powstają głównie w korytach i dolinach rzek. Gromadzą się w tych miejscach rzeki, gdzie sedymentacja przeważa nad erozją. W zależności od …i odcinka rzeki, w materiale będą przeważać okruchy piaskowe, żwirowe, iłowe lub mułowe. U góry - gruboziarniste. W delcie - drobnoziarniste.

Środowisko jeziorne - w jeziorach, gdzie sedymentacja jest najczęściej powolna i spokojna, gromadzą się osady w postaci mułów jeziornych i produktów rozkładu substancji organicznych. Np. okruchy jeziorne kredy piszącej (na skutek procesów chemicznych, wytrąca się węglan wapnia).

Środowisko bagienne - w wyniku akumulacji materii roślinnej w zależności od … tworzą się torfy, węgle brunatne i kamienne.

Środowisko glacjalne - osady glacjalne powstają na skutek topnienia lodowców. Źle wysortowane gliny morenowe, piaski i żwiry fluwoglacyjne, iły warwowe.

Środowisko przejściowe - posiadają cechy środowiska kontynentalnego i morskich. Zachodzi w nich akumulacja przybrzeżna, lagunowa, estuaniowa, deltowa.

Utwory akumulacji przybrzeżnej: osady piaszczysto-żwirowe, zlepy muszlowe, wapienie aditowe.

Utwory akumulacji lagunowej: w zależności od cech klimatycznych: osady piaszczyste, ilaste, solno-gipsowe, w szczególnych przypadkach pokłady węgla.

Utwory akumulacji estuanii: podobnie do przybrzeżnej, jednak bardziej drobnoziarniste,

Utwory akumulacji deltowej: osady piaszczysto-mułkowe o charakterystycznym przekątnym warstwowaniu, osady węglowe.

Składniki skałotwórcze skał osadowych:
- allogeniczne,
- autogeniczne,

Allogeniczne:
- ukształtowały się poza basenem sedymentacyjnym (poza miejscem powstania skały), do którego zostały dostarczone jako produkty wietrzenia skał starszych.
Najważniejsze (odporne na wietrzenie):
- kwarc,
- skalenie,
- łyszczyki (głównie muskowit),
- tzw. minerały ciężkie,
- granaty - do produkcji papieru ściernego,
- rutyl,
- cyrkoń,
- dystens,
- zoizyt,

Autogeniczne:
- minerały tworzące się na miejscu sedymentacji w czasie jej tworzenia lub w czasie procesów diagenetycznych (przechodzenie minerałów luźnych w zwięzłe)
Najważniejsze:
- minerały krzemiankowe (opal, chalcedon),
- minerały ilaste,
- tlenki i wodorotlenki żelaza,
- węglany (eldonit, kalcyt, aragonit),
- siarczany (gips),
- chlorki (halit).

Sposób geologiczny występowania skał osadowych:
Wszystkie skały osadowe występują w postaci warstw. Pierwotne ułożenie jest mniej lub bardziej poziome, wszystkie odstępstwa są wynikiem późniejszych deformacji tektonicznych.
Ułożeniem skał osadowych może być uławicenie lub uwarstwienie.

Ławica - duża forma sedymentacyjna oddzielona od innych wyraźnymi powierzchniami nieciągłości.

Warstwowanie - to cecha tekstualna, polega na przestrzennym uporządkowaniu składników. Np. piasek drobnoziarnisty, piasek gruboziarnisty, żwir. Warstwowanie charakterystyczne jest dla skał okruchowych i ilastych. Na warstwowanie składają się warstwy i ławice. Warstwowaniem jest też uławicenie. Warstwy w skałach osadowych wynikają z występowania powierzchni nieciągłych (uławicenie), jak również z cech tekstualnych polegających na zróżnicowaniu uporządkowania składników…(warstwowanie).
Uławicenie dotyczy przeważnie skał wapiennych, a warstwowanie przeważnie skał okruchowych luźnych i zwięzłych.

Podział skał osadowych:
- okruchowe,
- ilaste,
- chemiczne,
- organiczne.

Lessy - skały słabo zwięzłe, miękkie, barwy żółto kremowej, tekstura porowata. Skład mineralny: pył kwarcowy, minerały ilaste, węglan wapnia, wodorotlenki żelaza. W warunkach lessowych występują często tzw. kukiełki lessowe (konkrecje wapienne powstające w lessie na skutek wytrącania się węglanu wapnia, który wcześniej został wyługowany z bogatszych w węglany partii lessów, osiągają one rozmiary kilku a nawet kilkunastu centymetrów, często przybierają fantazyjne, podłużne kształty, przypominające kukiełki lub lalki). Less jest skałą pochodzenia wietrznego, odznacza się brakiem warstwowania, dobrze wysortowany (zróżnicowanie ziaren jest bardzo małe), dość porowata. W Polsce od Bugu po Dolny Śląsk.

Skały krzemionkowe pochodzenia organicznego:
- diatomity,
- radiolaryty,
- spongiolity,
Nagromadzenie krzemionki pochodzącej z pancerzyków okrzemek (glonów jednokomórkowych).

Diatomity - jasno zabarwione skały o strukturze afanitowej. Bardzo porowate, lekkie i miękkie. Inaczej ziemia krzemionkowa (diatomowa). W Polsce występuje (w niewielkich ilościach) w Karpatach. Skład mineralny: opal, kwarc. Zastosowanie: w filtrach, jako aktywna substancja do usuwania zanieczyszczeń, przy wyrobie farb, lakierów, dynamitu etc.

Radiolaryty - barwa ciemna, czerwona, zielona lub czarna. Budowa: drobnoziarnista, zwięzła. Struktura: afanitowa, przełam muszlowy, wysoka twardość. Tworzą się najczęściej w strefach głębokościowych, w skład wchodzą głównie krzemionkowe skorupki promienic. Silnie rozproszony pigment żelazisty.

Spongiolity - skały biomorficzne, utworzone z igieł gąbek spojonych lepiszczem krzemionkowym, niektóre zawierają domieszki węglanu wapnia, glaukonitu i detrystycznego kwarcu. Barwa najczęściej szara. W Polsce Tatry.

Skały Alitowe (Alit) - powstają w wyniku wietrzenia chemicznego glinokrzemianek w warunkach klimatu tropikalnego lub subtropikalnego. Zbudowane głównie z tlenków i wodorotlenków glinu. Charakteryzują się prawie całkowitym brakiem krzemionki.
Do skał Alitowych należą:
- lateryty,
- boksyty,
- terra rossa,

Lateryty - wyglądem przypominają gipsy. Skład mineralny: węglowodany żelaza i glinu. Utwór: twardy, nie przepuszczalny dla wody. Wykorzystanie w budownictwie.

Boksyty - podstawowa … glinu. Składają się głównie z wodorotlenków glinu, a także kwarc, minerały ilaste, krzemionkowe, tlenki i wodorotlenki żelaza. Powstaje w wyniku wietrzenia skały krzemionkowej. Występuje w dwóch odmianach: krzemionkowej i krasowej (węglanowej). Odmianą boksytu jest lateryt. W Polsce w okolicach Nowej Rudy.

Terra Rossa - barwa czerwona, brunatna, osad alitowy, skład mineralny: minerały ażurowe, okruchy skał węglanowych, wodorotlenki i wodorotlenki żelaza.

Denudacja - ogół procesów niszczących powierzchnię Ziemi poprzez usuwanie materiału skalnego lub gleby, obejmujący wietrzenie i erozję.

Linia brzegowa - linia zetknięcia się powierzchni wody w zbiorniku lub cieku wodnym z powierzchnią lądu. Ponieważ występują wahania poziomu wody w zbiorniku (np. spowodowane pływami), przebieg linii brzegowej ulega zmianie - stąd też przyjmuje się (np. na mapach) linię brzegową umowną odpowiadającą średniemu poziomowi wody.
Wyróżnia się dwa rodzaje linii brzegowych:
- urozmaicona (np. linia brzegowa Europy, Azji),
- słabo rozwinięta (np. linia brzegowa Afryki).

Facja - zespół cech skały osadowej odzwierciedlających warunki, w jakich nastąpiła jej sedymentacja, a także ciało skalne odznaczające się tym zespołem cech.

Ruchy masowe, ruchy grawitacyjne - procesy morfologiczne, polegające na przemieszczaniu się zwietrzeliny, a także powierzchniowej warstwy litej skały w dół stoku pod wpływem siły ciężkości. Uruchomieniu ruchów masowych sprzyja m.in. przesycenie zwietrzeliny wodą, rozmarznięcie wierzchniej warstwy zmrożonego gruntu, podcięcie lub zbytnie obciążenie stoku (np. na skutek postawienia budynku), powstanie fali akustycznej. Ich tempo i natężenie zależą głównie od nachylenia stoku oraz rodzaju i grubości zwietrzeliny.

Podział ruchów masowych:
- odpadanie,
- obrywanie,
- osypywanie,
- osuwanie,
- osiadanie,
- pełzanie.

Odpadanie - polega na odrywaniu się od litego podłoża i spadaniu w dół pojedynczych fragmentów zwietrzałej skały. est procesem degradującym stoki górskie o nachyleniu powyżej 45°. Intensywność odpadania zależy głównie od odporności skały oraz rodzaju i siły wietrzenia, jakiemu podlega skała. Odpadły od ścian materiał skalny gromadzi się u ich podnóża, tworząc stożki i hałdy usypiskowe.

Obrywanie - zachodzi na stokach o nachyleniu powierzchni 45° (ściany i stoki skalne). Polega na nagłym oderwaniu się od podłoża i szybkim przemieszczeniu w dół wielkich mas skalnych (najczęściej w formie lawiny kamiennej). Obrywanie zachodzi na skutek zmniejszenia spoistości skały i naruszenia równowagi stoku w efekcie podcinania go przez lodowiec, potok, silnie falujące morze lub działalność człowieka, a także na skutek występowania niektórych zjawisk atmosferycznych (nagłe zmiany temperatury, silne opady) i trzęsień ziemi. Miejsce oderwania mas skalnych nosi nazwę obrywu.

Osypywanie - polega na stokach usypiskowych, a także w żlebach piarżystych, pod wpływem siły ciężkości, polegający na odpadaniu i zsuwaniu się w dół drobnych kamieni. Intensywność osypywania zależy od nachylenia stoku i stopnia utrwalenia materiału zwietrzelinowego. Bezpośrednią przyczyną uruchamiającą osypywanie może być silny wiatr, intensywny opad deszczu lub gradu, spływająca woda, nagła zmiana temperatury, fala akustyczna, a także bezpośrednie oddziaływanie zwierząt lub człowieka. Na szczególnie podatnym na osypywanie stoku proces ten może spowodować powstanie lawiny kamiennej.

Osuwanie - polega na stosunkowo szybkim (od kilku do kilkudziesięciu m/s) zsunięciu się mas skalnych lub warstwy zwietrzeliny po stoku do jego podnóża lub łagodniejszej części. Osuwanie zachodzi zarówno w obrębie stoków o nachyleniach mniejszych niż 45° (na stokach bardziej stromych odpowiednikiem osuwania jest proces obrywania), zarówno zwietrzelinowych, jak i zbudowanych ze skały zwięzłej. Proces osuwania zachodzi bądź nagle, bądź poprzedzony jest powstaniem pęknięć, szczelin i rys w strefie oderwania.

Osiadanie - polega na powolnym przemieszczaniu się zwietrzeliny lub mas skalnych pionowo lub nieco skośnie w dół. Osiadanie zachodzi na skutek zmniejszania się objętości podłoża w efekcie sprasowania osadów, wyciśnięcia ich na boki lub wymywania (sufozji) części materiału z podłoża, przy czym układ warstw i struktura utworu podlegającego osiadaniu pozostaje nie zmieniona.

Pełzanie - polega na bardzo powolnym (zauważalnym tylko przy obserwacjach prowadzonych w znacznych odstępach czasu) przemieszczaniu w dół stoku materiału zwietrzelinowego (zwietrzelina) pod wpływem siły ciężkości. Pełzaniu sprzyja przemienne wysuszanie i nasiąkanie gruntu wodą, zamarzanie i odmarzanie, rozpuszczanie i wykrystalizowywanie się soli, rozrastanie się korzeni, działalność fauny w glebie itp. Procesy pełzania zachodzą w odmienny sposób w różnych warunkach klimatycznych.

Nauka o złożach - geologia złóż - dział geologii zajmujący się opracowywaniem szczegółowych charakterystyk złóż, ustaleniem prawidłowości tych rozmieszczeń i wykształcenia w skorupie ziemskiej. Wyjaśnieniem geologicznym warunków ich powstania i przeobrażenia oraz ich oceną ilościową i jakościową (decydującą o wartościach użytkowych i przemysłowych).

Kopalina główna (podstawowa) - stanowi przedmiot samodzielnej eksploatacji górniczej.

Kopalina towarzysząca - kopalina wydobywana wraz z kopaliną główną, gdyż samodzielna eksploatacja nie jest opłacalna.

Kopalina współwystępująca - współwystępuje wraz z kopaliną główną, jednak ze względu na odmienne właściwości technologiczne i użytkowe, wymagają odmiennego eksploatowania i przetwarzania.

Kryteria bilansowości - zestaw parametrów geologicznych, górniczych…

Zasoby - ilość kopaliny

Zasoby geologiczne (bilansowe i pozabilansowe) - całkowita ilość kopaliny lub kopalin w granicach złoża.

Zasoby bilansowe - zasoby złoża lub jego części, którego cechy naturalne określone przez kryteria bilansowości oraz warunki występowania umożliwiają podejmowanie jego eksploatacji.

Zasoby pozabilansowe - zasoby złoża lub jego części, którego cechy naturalne lub warunki występowania powodują, iż jego eksploatacja nie jest możliwa obecnie, ale przewiduje się, że będzie możliwa w przyszłości w wyniku postępu technicznego, zmian gospodarczych etc.

Zasoby przemysłowe - część zasobów bilansowych, która może być przedmiotem ekonomicznie uzasadnionej eksploatacji.

Złoże - naturalne nagromadzenie kopaliny w skorupie ziemskiej wraz ze skałami płonnymi, utworzone w wyniku różnych procesów geologicznych. Formami złoża są pokłady, żyły, wysady etc.

Ruda - skała zawierająca metale lub ich związki, możliwe do wykorzystania gospodarczego jako surowiec do otrzymywania metali. Pojęcie rudy poszerzone także o surowce niemetaliczne np. ruda siarki, ruda barytowa etc.

Kaustobiolity - kopaliny energetyczne - palne skały pochodzenia organicznego.
Podział:
- stałe (torf, węgiel brunatny, kamienny),
- płynne (ropa naftowa),
- gazowe (gaz ziemny).

Surowiec mineralny - wydobyta ze złoża kopalina użyteczna, mająca zastosowanie w gospodarce, produkt przemysłu wydobywczego.

Surowce:
- energetyczne,
- metaliczne,
- chemiczne,
- skalne i inne,
- ilaste,
- zwięzłe,
- okruchowe.
- inne surowce.

Surowce metaliczne:
- rudy arsenu
- rudy cynku i ołowiu,
- rudy cyny,
- rudy miedzi i srebra,
- rudy niklu,
- rudy złota, żelaza, tytanu (nie występują w Polsce).

Surowce energetyczne:
- azotowy gaz ziemny,
- gaz ziemny,
- metan pokładów węgla,
- ropa naftowa,
- węgiel brunatny,
- węgiel kamienny.

Surowce ilaste:
- bentonity i iły bentoniczne,
- gliny organiczne,
- gliny ogniotrwałe,
- surowce ilaste ceramiki budowlanej,
- surowce ilaste do produkcji cementu,
- surowce ilaste do produkcji kruszywa lekkiego,

Surowce zwięzłe:
- dolomity,
- gipsy i anhydryty,
- kalcyt,
- kreda,
- krzemienie,
- kwarc żyłowy,
- kwarcyty ogniotrwałe,
- łupki.

Surowce chemiczne:
- fluoryt,
- fosforyty,
- siarka,
- sól kamienna,
- ziemia krzemionkowa,

Surowce okruchowe:
- piaski i żwiry,
- piaski kwarcowe,
- żwirki filtracyjne.

Surowce inne:
- bursztyny,
- surowce skalne odpadów,

Żyły hydrotermalne - występują zwykle w pobliżu intruzji magmowej, tam gdzie … się z intruzji lub gdzie wody poziemne zostały podgrzane przez intruzję.

Pegmatyty - występują w brzeżnych partiach intruzji, w których koncentrowały się osady magmowe.

Klasyfikacja złóż pochodzenia magmowego:
skały wylewne złoża subwulkaniczne subwulkaniczne skały magmowe skały głębinowe.

Telemagmowe________ 1000
Kryptomagmowe ______
Apamagmowe________2000
Perymagmowe________3000
Inframagmowe________4000
________5000
_______6000

Klasyfikacja złóż:
Formacja węglonośna - ciało geologiczne o mniej lub bardziej złożonej budowie…

Rejon węglonośny - umowny rejon zagłębia, obejmuje grupy złóż najbliższych sobie pod względem genetycznym, nazywany obrębem górniczym.

Zagłębie węglowe - obszar węglonośny o dużej powierzchni (setki tysięcy kilometrów kwadratowych powierzchni) w obrębie, której występuje ciągłość lub nieciągłość rozwoju formacji węglonośnych.

Prowizja węglonośna - bardzo duże (tysiące kilometrów kwadratowych powierzchni).

Typy zaburzeń grubości pokładów węgla:
- nierównomierna akumulacja,
- morfologia podłoża,
- nierównomierna sedymentacja,
- erozja,
- uskoki,
- kras,
- czynniki posedymentacyjne,
- tektonika,

Kruszec - przestarzały termin odnoszący się do rud metali innych niż żelazo. Obecnie funkcjonujący głównie w zwrotach odnoszących się do metali szlachetnych.

Złoże antropogeniczne - nagromadzenie kopaliny na zwale, utworzone przez człowieka w rezultacie gromadzenia odpadów kopalnianych, przeróbczych, technologicznych i innych, w czasie, gdy nieznany lub nieopłacalny był sposób ich wykorzystania. Zwał staje się złożem w momencie przystąpienia do jego eksploatacji. Nagromadzenie oczekujące na decyzje użytkowania to potencjalne złoże antropogeniczne.

Straty - to zasoby jakie z powodów górniczych nie mogą być wydobyte.

straty eksploatacyjne - zasoby pozostawione w skarpach i nie mogące być wydobyte.

Zasoby operatywne -ta część zasobów przemysłowych, która (po odliczeniu strat eksploatacyjnych) będzie wydobyta.

Genetyczny podział złóż:
- złoża endogeniczne,
- złoża egzogeniczne,
- złoża magmogeniczne,
- złoża hipergeniczne,
- złoża metamorfogeniczne.

Złoża endogeniczne:
- złoża magmowe (platyna, diamenty, rudy chromu, niklu i żelaza) - powstają w skutek stygnięcia i krystalizacji magmy bądź lawy.
- złoża matamorficzne (grafit, azbest, koks naturalny, magnetyt) - powstają wskutek procesów metamorfizmu,

Złoża egzogeniczne:
- złoża wietrzeniowe (boksyty, siarka) - powstają wskutek usunięcia skały płonnej i wzrostu zawartości składnika użytecznego,
- złoża osadowe właściwe (węgiel, gaz ziemny, ropa naftowa, sól kamienna) - powstają na skutek działalności organizmów żywych albo na skutek odparowywania roztworów,
- złoża osadowe mechaniczne (diamenty, złoto rodzime, piaski, żwiry) - powstają wskutek selektywnego transportu i sedymentacji w środowisku wodnym.

Złoża magmogeniczne:
- magmowe - powstają wskutek zastygania magmy i krystalizacji minerałów,
- pomagmowe - powstają wskutek krystalizacji roztworów znajdujących się w magmach,
- wulkanogeniczne - powstają w skutek wytrącania się minerałów z gazów wulkanicznych,

Złoża hipergeniczne:
- wietrzeniowe - powstają w skutek selekcji zwietrzelin przez siły grawitacyjne, wody i wiatry,
- osadowe - powstają wskutek sedymentacji osadów lub wytrącenia się z roztworów,
- biogeniczne - powstają wskutek przekształcenia szczątków organicznych w skorupie ziemskiej pod wpływem procesów metamorfizmu,

Zasoby metamorfizowane - powstają w skutek przeobrażenia pod wpływem procesów metamorfizmu złóż uprzednio wykształconych (także złóż matamorficznych).

Magma - gorąca i ruchliwa materia występująca w głębi ziemi. W jej skład wchodzą trzy główne fazy: ciekła, porowa i krystaliczna. Występuje w różnych proporcjach.

Szereg Bowena:
Oliwiny Piroksen … Biotyt Skaleń Potasowy Piagloklaz kwaśny Piagloklaz obojętny Plagioklaz zasadowy
|
\/
Muskowit Kwarc

W warunkach głębinowych krystalizacja odbywa się powoli. W czasie krystalizacji minerały reagują ze stopem. W naturalnych stopach wapniowych krystalizacja magmowa przebiega …

Różnicowanie się magmy (dyferelizacja magmowa):
- oddzielanie się płynnej magmy wskutek działania sił ciężkości. W ten sposób pierwotnie jednorodny stop różnicuje się pod względem gęstości, powoduje oddzielenie się np. magmy … od …, czy stopu siarkowego od krzemionkowego.
- frakcyjna krystalizacja magmy - czyli kolejne wydzielenie się kryształów (minerałów) w czasie krzepnięcia stopu, w miarę spadku temperatury. W trakcie krystalizacji minerały lżejsze od stopu przemieszczają się ku górze, cięższe opadają na dno zbiornika magmowego.
- różnicowanie (dyferelizacja) przy udziale składników lotnych rozpuszczalnych w fazie ciekłej magmy.
- różnicowanie przez asymilację,

Stadium główne - krystalizacja … i minerały zawierające cząsteczki wody (pirokseny, amfibole),

Stadium resztkowe - magma jest wzbogacona w krzemionkę, potas, sód, wodę…

Procesy pomagmowe:
Etap przedmagmowy - magmowy właściwy (temperatura większa od 600 st. C),
Etap pomagmowy -

Resztkowe produkty dyferelizacji: ługi magmowe w stadium pomagmowym są bardzo ruchliwe i wzbogacone w krzemionkę - powstają skały, tzw. pegmatyty (charakteryzują się właściwymi dla danych minerałów pokorjami).

Stadium przezmatalityczne - w końcowym stadium. Nowe minerały powstałe to topaz. Powyżej 400 st. C - proces hydrotermalny (powstające skały powstają w żyłach i innych nieciągłościach, w żyłach tworzą się złoża siarki, cynku i ołowiu).

Budowa wulkanu:
- komora wulkaniczna (może być batalitem),
- krater,
- stożek wulkaniczny,
- kaldera,
- potok lawowy,

Podział wulkanów ze względu na częstość erupcji:
Wulkany czynne - przejawiają aktywność w postaci różnego rodzaju erupcji, niekiedy w regularnych odstępach czasu.
Wulkany drzemiące - aktualnie nie przejawiają oznak aktywności
Wulkany wygasłe - nie wykazują żadnych oznak aktywności od ponad 10000 lat.

Podział wulkanów ze względu na formę:
- stożkowe,
- tarczowe,
- szczelinowe.

Rozmieszczenie wulkanów na kuli ziemskiej:
Największe skupiska wulkanów na świecie znajdują się w Indonezji (ok. 80 wulkanów aktywnych, 100 drzemiących) i wzdłuż tzw. "Drogi Wulkanów" z 30 stożkami w Ekwadorze.

Europa:
W Europie jest kilka aktywnych wulkanów, głównie we Włoszech i na Islandii:
- Etna (Włochy) - 3323 m n.p.m.,
- Beerenberg (Norwegia) - 2277 m n.p.m.,
- Grimsvötn (Islandia) - 1719 m n.p.m.,
- Askja (Islandia) - 1510 m n.p.m.
- Hekla (Islandia) - 1491 m n.p.m.
- Katla (Islandia) - 1363 m n.p.m.
- Hvannadalshnukur (Islandia) - 2119 m n.p.m.
- Wezuwiusz ("Vesùvio", Włochy) - 1281 m n.p.m.
- Stromboli (Włochy) - 926 m n.p.m.
- Vulcano (Włochy) - 500 m n.p.m.
- Santoryn (Grecja) - 131 m n.p.m.
- Pico del Teide (Wyspy Kanaryjskie) - 3718 m n.p.m.
W Polsce odnaleźć można ślady dawnego wulkanizmu w Pieninach (góra Wdżar) oraz w Sudetach.

Afryka:
- Kilimandżaro (Tanzania) - 5895 m n.p.m.
- Meru (Tanzania) - 4570 m n.p.m.
- Kamerun (Kamerun) - 4094 m n.p.m.

Ameryka północna:
- Orizaba (Meksyk) - 5700 m n.p.m.
- Popocatépetl (Meksyk) - 5452 m n.p.m.
- Rainier (USA) - 4390 m n.p.m.
- Wrangell (USA) - 4270 m n.p.m.
- Colima (Meksyk) - 4265 m n.p.m.
- St. Helen (USA) - 3000 m n.p.m.

Ameryka południowa:
- Llullaillaco (Argentyna/Chile) - 6739 m n.p.m.,
- Antofalla (Argentyna) - 6450 m n.p.m.
- Guallatira (Chile) - 6060 m n.p.m.
- Lascar (Chile) - 5990 m n.p.m.
- Cotopaxi (Ekwador) - 5896 m n.p.m.
- Tupungatito (Chile) - 5640 m n.p.m.
- Sangay (Ekwador) - 5325 m n.p.m.
- Maipo (Chile) - 5323 m n.p.m.
- Purace (Kolumbia) - 4700 m n.p.m.
- Villarica (Chile) - 2840 m n.p.m.

Antarktyda:
- Erebus (Wyspa Rossa) - 3794 m n.p.m.

Australia i Oceania:
- Mauna Kea (Hawaje, USA) - 4205 m n.p.m.
- Mauna Loa (Hawaje, USA) - 4170 m n.p.m.
- Ruapehu (Nowa Zelandia) - 2797 m n.p.m.
- Kilauea (Hawaje, USA) - 1250 m n.p.m.
- Hualalai (Hawaje, USA) - 2521 m n.p.m.

Azja:
- Elbrus (Rosja) - 5642 m n.p.m.
- Ararat (Turcja) - 5165 m n.p.m.
- Kluczewska Sopka (Rosja) - 4957 m n.p.m.
- Fudżi-san (Japonia/Honsiu) - 3776 m n.p.m.
- Semeru (Indonezja) - 3680 m n.p.m.
- Apo (Filipiny) - 2965 m n.p.m.
- Marapi (Indonezja) - 2890 m n.p.m.
- Tambora (Indonezja) - 2850 m n.p.m.
- Asama (Japonia) - 2540 m n.p.m.
- Pinatubo (Filipiny) - 1600 m n.p.m.
- Krakatau (Indonezja) - 1555 m n.p.m.
- Manam (Papua Nowa Gwinea) - 1725 m n.p.m.

Najwyższe wulkany na Ziemi:
- Ojos del Salado (Chile/ Argentyna) 6880 m n.p.m. (wygasły),
- Llullaillaco ( Chile/ Argentyna) 6723 m n.p.m.
- Antofalla ( Argentyna) 6450 m n.p.m.
- Lascar ( Chile) 5990 m n.p.m.
- Cotopaxi ( Ekwador) 5897 m n.p.m.
- Orizaba ( Meksyk) 5700 m n.p.m.

Magmatyzm - ogół procesów tworzenia się i przemieszczania magmy w litosferze oraz jej stygnięcia, które prowadzi do powstawania skał magmowych. Jest to zbiorcze pojęcie zawierające zarówno procesy plutoniczne jak i procesy wulkaniczne.

Podział wulkanów ze względu na zakres wybuchu i dominującym rodzaju materiału:
- efuzywne - (spokojny wylew lawy), wypływa tylko lawa. Dzielą się na: tarczowe i szczelinowe oraz na kopuły lawowe,
- stratowulkany - wyrzucają gęstą lawę
- eksplozywne - wyrzucają materiał piroklastyczny, a także najgęstsze i najbardziej kwaśne lawy.

Przy erupcji lawy zasadowej powstają tzw. pola lawowe wokół wulkanu.

Produkty erupcji wulkanicznych (stałe):
- utwory piroklastyczne - powstają w wyniku rozpylenia ciekłej lawy podczas wybuchu lub rozdrobnienia w czasie wybuchu. Należą do nich: bomby wulkaniczne, piaski, popioły, pyły wulkaniczne a także pumeks.

Produkty erupcji wulkanicznych (ciekłe):
- lawa - magma, która wydostała się na powierzchnię skorupy ziemskiej, składa się ze stopionych tlenków krzemu. Lawy kwaśne są bardzo lepkie.

Eliskalacja - wyziewy składników lotnych (gazów i par). Głównie: CO2 i SO2.

Typy wulkanów pod względem erupcji:
- typ islandzki - wulkan wylewny - lawa zasadowa,
- typ hawajski - wybuchy są częste, ale nie gwałtowne,
- typ stromboliński - lepkość lawy niska, wybuchy stałe i rytmiczne,
- typ Volcano - wybuchy są dość silne, co kilka lub kilkanaście lat, lepkość lawy średnia, wulkan wyrzuca chmury popiołów,
- typ Pliniański - ciśnienie gazów jest bardzo silne przy bardzo płynnej lawie, wybuchy są krótkie ale o ogromnej sile.
- typ Perreta - średnia lepkość lawy, bardzo duże ciśnienie gazów, wybuchy bardzo gwałtowne,
- typ Pelee - lawa o znacznej lepkości, wybuchy bardzo gwałtowne, podczas których tworzą się chmury gazowe.

Zjawiska powulkaniczne - pary, wulkany błotne, gorące źródła i pożary, kotły błotne.

22

---