Teoria Stosunków Międzynarodowych

1. Stosunki międzynarodowe jako dyscyplina nauki

1. Definicja stosunków międzynarodowych

„Stosunki międzynarodowe, to transgraniczne interakcje podmiotów stosunków międzynarodowych w poliarchicznym środowisku policentrycznym”.

2. Podmioty stosunków międzynarodowych (agents)

1. Państwo

Na gruncie prawa międzynarodowego publicznego nie zostały ujęte, czy skodyfikowane mechanizmy, które powalałyby w sposób automatyczny uznać daną społeczność za państwo (W. Góralczyk, Prawo publiczne międzynarodowe). Istnieje jedynie norma zwyczaju międzynarodowego (skodyfikowana w stosunkach międzyamerykańskich), która identyfikuje z państwem jako takim atrybuty: określonego terytorium, stałej ludności i efektywnej władzy. Jednak kwestia uznania państwa, włączenia go do „społeczności międzynarodowej” pozostaje w gestii politycznych decyzji innych państw (casus Tajwanu).

Państwa upadłe (failed states), to te które:

• straciły fizyczną kontrolę nad terytorium albo legitymizowany monopol na stosowanie siły na własnym terytorium,

• nastąpiła erozja władzy (wiele ośrodków decyzyjnych),

• jest niezdolne do dostarczania usług publicznych,

• jest niezdolne do wchodzenia w interakcje z innymi państwami lub być pełnoprawnym członkiem organizacji międzynarodowych.

Państwa zbójeckie (roque states), to te które „stanowią zagrożenie dla pokoju”. (Od 2000 r. concern states). Obecnie: Iran i Korea Północna.

1. Organizacje międzynarodowe

• IGO i NGO;

• powszechne, uniwersalne i regionalne, wyspecjalizowane;

• funkcje regulacyjne, kontrolne, operacyjne (W. Morawiecki).

1. Narody

• „państwa narodowe”, „państwa wielonarodowe” (multi-national), państwa wielnarodowościowe” (poly-ethnic);

• T.K. Oommen: osobno należy rozpatrywać Stary Świat i Nowy Świat;

• problem narodów rozproszonych (Arabowie - 37 państw. W l. 70. Żydzi - tylko 16 % populacji w Izraelu) i nie posiadających państwa (Kurdowie).

1. Religie

• rola Stolicy Apostolskiej;

• rola Islamu;

• „Zderzenie cywilizacji”.

1. Korporacje transnarodowe

• transnarodowość, wielonarodowość, transgraniczność;

• problem centrali, powiązania sieciowe;

• przewartościowania w świecie wielkich korporacji.

1. Państwo i jego polityka zagraniczna: cele, interesy, metody i środki.

1. Racja stanu

• ratio status - m.in. „wzgląd na dobro państwa, (…) priorytet dla interesu państwowego”;

• „historycznie zmienny system podstawowych zewnętrznych i wewnętrznych interesów państwa, realizowanych w sposób bezkompromisowy” (Z.J. Pietraś, Międzynarodowa rola Chin).

1. Cele polityki zagranicznej

• „cele polityki zagranicznej, to świadome i systematyczne działanie oraz dążenia państw do adaptacji własnych potrzeb i interesów”, cele wyrastają z interesów państwa, są ich jasną konkretyzacją. Interesy „odzwierciedlają różnorodne potrzeby państwa”;

• wg klasyfikacji J. Kukułki - „a) zapewnienie bezpieczeństwa, b) wzrost jego siły, c) wzrost pozycji międzynarodowej” (Kukułka Józef, Zięba Ryszard (red.), Polityka zagraniczna państwa, Warszawa 1992).

1. Środki polityki zagranicznej

Środki polityki zagranicznej możemy podzielić na dyplomatyczne i niedyplomatyczne, pozytywne i negatywne. Do środków dyplomatycznych - bilateralnych i multilateralnych - zaliczamy rozmaite rodzaje aktywności państwa: negocjacje, różnego typu mediacje, misje dyplomatyczne, specjalne, czy wreszcie dyplomacje konferencyjną. Stosowanie niektórych środków dyplomatycznych regulowane jest przez prawo międzynarodowe i inne normy. Do środków niedyplomatycznych zaliczamy natomiast wszystkie pozostałe rodzaje zachowań państwa, zgodnie z podziałem negatywnym. Takimi są środki ekonomiczne, także pozytywne (jak przyznanie Klauzuli Najwyższego Uprzywilejowania) i negatywne (ograniczanie i odmawianie handlu i innej współpracy gospodarczej). Wielką rolę odgrywają także nadal inne niż dyplomacja środki polityczne i wojskowe (Teresa Łoś-Nowak, Stosunki międzynarodowe. Teorie - systemy - uczestnicy, Wrocław 2000). Według innego podziału wyróżniamy środki polityczne, gospodarcze, wojskowe, psychospołeczne i normatywne, również o charakterze pozytywnym albo negatywnym (Irena Popiuk-Rysińska, Środki i metody polityki zagranicznej, [w:] Józef Kukułka, Ryszard Zięba, Polityka zagraniczna państwa, Warszawa 1992).

2. Metody polityki zagranicznej

„Dobierając środki, czyli wybierając określony sposób postępowania tworzymy metodę osiągnięcia celu polityki zagranicznej państwa. Metody podobnie, jak środki dzielimy na dyplomatyczne i niedyplomatyczne, pozytywne i negatywne. Zaznaczmy tu specyfikę metod negatywnych, które obejmują - odpowiednio je stopniując - wymuszanie, odstraszanie, groźbę użycia siły i wreszcie użycie siły. Wybór metod i środków zależy od wielu czynników, przede wszystkim celu polityki zagranicznej, posiadanego potencjału, czyli zasobów, a także czynników subiektywnych, a więc emocjonalnych postaw wobec innych narodów.”

1. Siła państwa

1. Power

Termin power ma znaczenie wieloznaczne - siła, potęga (mocarstwo), potencjał, władza.

• większość autorów polskich rozumie to pojęcie, jako „siła” (np. Roman Kużniar, Polityka i siła);

• Raymond Aron utożsamia to pojęcie z „potęgą”(puissance et force, power and strength), która jest uruchomieniem „sił” (forces) „wojskowych, gospodaczych, a nawet moralnych” (R. Aron, Pokój i wojna między narodami);

• John Mearsheimer odróżnia siłę ukrytą (latent), a więc potencjalną będącą funkcją bogactwa i wielkości populacji, od siły militarnej, która zależy od wielkości i jakości sił zbrojnych (J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, New York-London 2001)

• Lubomir Zyblikiewicz nadaje power znaczenie „władzy.

1. Ilościowo-jakościowa metoda badania siły państwa

Ray Clay, Word Power Assessment. A Calculus of Strategic Drift, Chicago 1951

Ps = (K + E + M) x (S + W)

Ps - siła

K - masa krytyczna

E - siła ekonomiczna

M - zdolności militarne

S - cele strategiczne

W - wola narodowa

2. Power jako potęga (mocarstwo)

„Termin „mocarstwo” odnosi się jedynie do państw o największej potędze, których dominacja w systemie międzynarodowym jest niepodważalna. Dla R. Arona potęgą jest to „zdolność jakiejś jednostki politycznej do narzucenia swej woli innym jednostkom politycznym”. Harold Sprout woli określenie „politycznej potencji”, której przeciwstawia „polityczną uległość”. „Polityczna potencja” jest efektem zachowań państw, ich „nacisków, albo pociągania, albo atrakcyjności”. Henry Kissinger słusznie zauważa, że „w każdym wieku pojawia się państwo dysponujące potęgą, wolą oraz intelektualnym i moralnym rozmachem, zdolne kształtować cały układ międzynarodowy zgodnie z wyznawanymi przezeń ideałami”. Państwa, które potęgą przerastają inne, pełnią rolę mocarstwa najdłużej do momentu, w którym nie potrafią już utrzymać przynajmniej względnej przewagi swojej potęgi. Paul Kennedy jedno ze swoich dzieł poświęcił „narodzinom, rozkwitowi, upadkowi” mocarstw, uznając tym samym, że potęga państwa nie jest czymś stałym w czasie.” (R. Kwieciński)

1. Rola i pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych

Państwo w stosunkach międzynarodowych wypełnia określone role. Ziemowit Jacek Pietraś odróżniał pojęcia „pozycji” i „roli” państwa. Jeśli pozycja „jest zjawiskiem istniejącym obiektywnie (...) jego rola stanowi połączenie elementów obiektywnych ze świadomościowymi” (Z.J. Pietraś, Międzynarodowa rola Chin).

Rola międzynarodowa jest spójnym systemem wybranych przez państwo działań w stosunkach zewnętrznych; tak rozumiana rola jest funkcją nacisków zewnętrznych i wewnętrznych, a także osiągniętej przez państwo pozycji międzynarodowej; przesłankami roli są więc wyznaczniki polityki państwa.

Klasyfikacja ról wg Ziemowita Jacka Pietrasia:

• Narzucana rola międzynarodowa to zjawisko określane przez systemy międzynarodowe i struktury wewnątrzpaństwowe w związku z międzynarodową pozycją danego państwa; m.in.: mocarstwowa, wyzwolicielska;

• Wybierana rola międzynarodowa jest interpretacją dokonywaną przez dane państwo, które może przyjąć rolę, odrzucić ją lub przyjąć i dokonać własnej interpretacji;

• Deklarowana - zjawisko łatwo uchwytne; deklaracje mogą odbiegać od rzeczywistej pozycji państwa w stosunkach międzynarodowych;

• Rzeczywista - system działań państwa w stosunkach międzynarodowych; funkcja rolu narzucanej i wybieranej przez państwo;

Empiryczna klasyfikacja Kala Holstiego (role sklasyfikowano wg kryterium aktywności międzynarodowej), Holsti uważa, że pojęcie pozycja jest równoznaczne z pojęciem status międzynarodowy:

• Rola bastionu rewolucji lub wyzwolicielska - państwo deklaruje taką rolę, bo uważa że ma obowiązek organizowania ruchów rewolucyjnych w innych państwach, a nawet przewodzenia takim ruchom;

• Rola przywódcy regionalnego - p. uważa że posiada obowiązek lub specjalną odpowiedzialność w stosunku do innych państw danego regionu;

• Rola obrońcy regionu - p. deklaruje opiekę nad regionem geopolitycznym, zakłada istnienie specjalnej odpowiedzialności przywódczej w danym regionie;

• Rola niezaangażowana - p. deklaruje niezależną politykę zagraniczną i unikanie przystępowania do układów sojuszniczych tworzonych przez mocarstwa;

• Rola stronnika ruchów wyzwoleńczych - p. deklaruje jedynie udzielenie wsparcia polityczno - dyplomatycznego; nie obejmuje formalnej odpowiedzialności państwa za organizowanie, przewodzenie czy fizyczne wspieranie ruchów wyzwoleńczych w innych państwach;

• Rola agenta antyimperialistycznego - p. jako siła zwalczająca poważne zagrożenia ze strony imperializmu;

• Rola obrońcy wiary - p. określa cele swojej polityki zagranicznej w kategoriach obrony systemów wartości przed atakiem zewnętrznym;

• Rola mediacyjna lub integracyjna - p. deklaruje swą odpowiedzialność za realizację działań pojednawczych w konfliktach między innymi państwami;

• Rola uczestnika podsystemu regionalnego - doraźne działania w pewnych sprawach i długofalowe zobowiązania rozwijania współpracy z innymi państwami regionu w celu zbudowania wspólnoty;

• Rola pomocnika - p. przyjmuje na siebie obowiązki wspierania rozwoju państw słabiej rozwiniętych gospodarczo;

• Rola pomostu - p. podkreśla swoje funkcje komunikacyjne, czyli działania w charakterze tłumacza lub przekaźnika informacji między narodami o odrębnych kulturach;

• Rola wiernego sojusznika - wyraźnie mniej aktywna; p. przyjmuje taką rolę głosząc potrzebę wspierania polityki innego rządu;

• Rola niezależna - rządy państw deklarują, że swoje decyzje polityczne podejmują raczej zgodnie z interesami swojego społeczeństwa;

• Rola przykładu dla innych państw - wzmacnianie prestiżu i wywieranie wpływu na system międzynarodowy poprzez realizację własnej polityki wewnętrznej;

• Rola budowniczego własnego potencjału - p. kierują wszystkie swoje wysiłki na własny rozwój gospodarczy i społeczny;

• Rola izolowana - p. ogranicza do minimum wszelkie kontakty zewnętrzne;

• Rola protegowanego - odwoływanie się do odpowiedzialności innych państw za obronę państwa deklarującego tę rolę.

2. Powstanie i ewolucja nauki o stosunkach międzynarodowych

2.1. Historyczne i filozoficzne źródła teorii stosunków międzynarodowych

2.1.1. Sun Zi (544-496 p.n.e.), Sztuka wojny,

• „Aby uniknąć tego, co silne, trzeba uderzać w to, co słabe”;

• „Człowiek bez strategii, który lekceważy sobie przeciwnika, nieuchronnie skończy jako jeniec”;

• „Zwab wroga nadzieją korzyści i pokonaj go przez zaskoczenie”;

• „Ci, którzy potrafią postępować niekonwencjonalnie, są nieskończeni niczym niebo i ziemia, niewyczerpani niczym wielkie rzeki”;

• „Jeśli znasz siebie i swego wroga, przetrwasz pomyślnie sto bitew. Jeśli nie poznasz swego wroga, lecz poznasz siebie, jedną bitwę wygrasz, a drugą przegrasz. Jeśli nie znasz ni siebie, ni wroga, każda potyczka będzie dla Ciebie zagrożeniem”;

• „W IV rozdziale jego dziele „Sztuka wojny” zawarte zostały zasady prowadzenia analizy strategicznej: jej proces biec powinien od „pomiaru” („odległość”), który prowadzi do określenia „zdolności działania” („pojemność”), oraz jej „kalkulacji” („liczba”), i wreszcie właściwej „oceny”(„porównania”) dającej zwycięstwo. Chińska myśl strategiczna zakłada zgromadzenie i użycie szerokiego wachlarza środków, które po analizie natury przeciwnika, pozwolą na osiągnięcie zwycięstwa, a więc uzyskanie maksymalnych korzyści minimalnym nakładem kosztów”.

• Tan Daoji pisał: “Należy wielokrotnie zmieniać szyki oraz metody walki, zmuszając przeciwnika, żeby dostosowując się do nas robił to samo, aż do momentu, gdy zauważymy, że pogubił się w tych operacjach (…)” (25. „Unosić krokwie i zwalić filar”).

2.1.2. Tukidydes (ok. 460-ok.395 p.n.e.), Wojna Peloponeska,

• wojny są wynikiem rywalizacji o najżyźniejsze tereny;

• „sprawiedliwość może być tylko funkcją równości sił rywalizujących stron oraz poczucia honoru”;

• „grożenie wojną to przejaw hegemonii, strona zagrożona może wówczas udać się do innych z prośbą o pomoc”;

• „przymierza, to sprawa woli państw”;

• „kładł akcent na związek między pokojem a stabilnością państw”;

• „prekursor myślenia geopolitycznego”;

• „kategorie równowagi sił, sojuszy, interesu” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.3. Ibn Chaldun, (1332-1406), Muqaddima.(Prologomena),

• „uwarunkowania klimatyczne i ich wpływ na ludzkie zachowania - prekursor geopolityki”;

• „za słabi na prowadzenie wojny decydują się na negocjacje”;

• „związek między państwem i suwerennością to jak stosunek formy do treści, zniesienie jednej powoduje zniknięcie drugiej” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.4. Niccolo Machiavelli (1469-1525), Książę, Uwagi nad pierwszym pięcioksięgiem Tytusa Liwiusza,

• Zajmował się takimi problemami, jak bezpieczeństwo państwa, jego ekspansja, tworzenie imperium, rolą religii w tych procesach;

• „dobro” jako pojęcie normatywne nie ma miejsca w polityce, która wyklucza etykę - prekursor Realpolitik” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.5. Paweł Włodkowic, (ok. 1370-1435), O władzy papieża i cesarza nad

Niewiernymi, 1415, w trakcie Soboru w Konstancji.

• „innowierców nie można stawiać poza prawem” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.6. Tomasz Hobbes, (1588-1679), Lewiatan,

• „stosunki międzypaństwowe pozostają w świecie anarchicznym, w stanie natury”;

• wojny są nieuchronne;

• człowiek obawia się śmierci, dlatego stworzył „Lewiatana”, czyli państwo;

• „państwa nie są już tak wrażliwe”, nie był zwolennikiem powołania światowego „superpaństwa” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.7. Jean-Jacques Rousseau, (1712-1778), O umowie społecznej,

• krytykował kolonializm, rozwój pozytywnej współpracy sprzyja rozwojowi narodów i ludzkości;

• „w anarchicznym świecie niezbędna jest równowago sił, a do tego nie wystarcza pokój, niekiedy trzeba się posłużyć wojną”;

• „polemizował z koncepcjami federacji, bo konflikty wynikają ze współzależności narodów” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.8. Immanuel Kant, (1724-1804) O wiecznym pokoju

• „prawo i rozum mogą zaprowadzić ład na świecie”, to „katalizator pokoju”;

• moralność pochodzi ze „stanowienia prawa”, co rozciągał na stosunki międzynarodowe;

• idea „wiecznego pokoju”: „odrzucenie tajnych traktatów, przestrzeganie równości wszystkich państw, zlikwidowanie stałych armii, wyeliminowanie pożyczek finansujących wojny, odrzucenie prawa do interwencji”;

• oparcie ładu na: „republikańskich konstytucjach, rozumie i prawie, jako naturalnych gwarantach pokoju, pokój zapewniłaby luźna konfederacja państw albo stowarzyszenie narodów, pokój należy oprzeć na imperatywie moralnym”;

• odrzucał ideę „superpaństwa” (Józef Kukułka, Teoria Stosunków Międzynarodowych, Warszawa 2000).

2.1.9. Carl von Clausevitz, (1780-1831), O wojnie

• „Wojna jest jedynie kontynuacją polityki innymi środkami”;

• strategia to wykorzystanie bitwy, celem odniesienia zwycięstwa;

• strategia to zespół czynników moralnych, fizycznych, matematycznych, geograficznych i statystycznych.

2.2. Narodziny dyscypliny naukowej w dwudziestoleciu międzywojennym

• 1919 r. powstała katedra Polityki Międzynarodowej na Uniwersytecie Walii w Aberystwyth, 1923 - LSE, 1930 - Oxford;

• 1920 r. Royal Institut of International Affairs, “Chatham House”;

• 1958 - Brytyjski Komitet Teorii SM;

• 1921 - Council of Foreign Affairs, USA;

• 1923 - Instytut Polityki Zagranicznej w Hamburgu;

• 1923 - Institut des Hautes Études Internationales;

• 1934 - Centre de Recherche d'Histoire de Relations Internationales Contemporains;

• Jean-Baptiste Durossel - „stosunki międzynarodowe obejmują politykę zagraniczną państw oraz całość zjawisk wychodzących poza granice państw i obejmujących życie światowe”;

• 1945 - Gaston Bouthoud - Institute Francaise de Polémologie;

• 1934 - Międzynarodowa Konferencja Studiów Międzynarodowych we Lwowie (International Studies Conference)

„Nauczanie stosunków międzynarodowych powinno obejmować kilka nauk, które mogą tworzyć wspólną grupę pod nazwą nauki o stosunkach międzynarodowych”. Zaliczono do nich: historię, ekonomię, demografię, psychologię społeczną, prawo międzynarodowe, politykę międzynarodową, politykę wewnętrzną, opinię publiczną oraz etykę.

Ludwik Ehrlich - Wstęp o stosunków międzynarodowych,

Stanisław Hubert -Zarys rozwoju nowoczesnej społeczności międzynarodowej,

Czesław Nanke - Historia dyplomacji,

Karol Bertoni - Praktyka dyplomatyczna i konsularna.

2.3. Idealizm

• Po „Wielkiej Wojnie” wyzwanie dotychczasowemu porządkowi, tradycyjnemu myśleniu rzucili prezydent USA Woodrow Wilson i przywódca bolszewików w Rosji.

• Wilson odrzucając autokrację i militaryzm, tajną dyplomację i politykę równowagi sił zaproponował nowy ład oparty na idei bezpieczeństwa zbiorowego.

• Nauce o polityce międzynarodowej narzucono teleologiczny charakter, wysiłki badaczy zostały podporządkowane działania badaczy. Lowes Dickinson w pracy Causes of International Wars (1920 r.) pisał, że celem nowej nauki jest „upowszechniać wiedzę o faktach dotyczących stosunków międzynarodowych i wpajać międzynarodowy raczej niż nacjonalistyczny sposób ich traktowania… jako, że świat nie może być przez rządy i klasy rządzące. Może on być ocalony przez stworzenie, wśród ludów świata, takiej opinii publicznej, której nie można będzie ogłupić poprzez fałszywe przedstawienie bądź poprowadzić w fałszywym kierunku z pomocą namiętności”.

• Sir Norman Angell - brytyjski internacjonalista i ekonomista - uzyskał rozgłos i Nagrodę Nobla (1933 r.) za pracę The Great Illusion, w której dowodził, że wspólne interesy ekonomiczne tworzą (powinny tworzyć?) wojnę daremną.

• Philip-Noel Baker zajmował się głównie rozbrojeniem, za również otrzymał Nagrodę Nobla.

• Wendell L. Willkie rozgłos zdobył dziełkiem One World (1943 r.)

• „Międzynarodowa moralność, międzynarodowy sposób myślenia, międzynarodowe praw głoszono bardzo usilnie”.

2.4. Zwycięstwo realizmu

• Reinhold Niebuhr w 1932 r. wydaje Moral Man and Immoral Society.

• Hans J. Morghentau, Politics Among Nations, 1948 r.

1 - stosunkami międzynarodowymi rządzą obiektywne prawa, 2 - politycy myślą i działają używając pojęcia interesu, który rozumieją jako power, 3 - za najważniejszy cel uznaje się przeżycie, przetrwanie jest celem minimalnym, po jego osiągnięciu można dopiero dążyć do innych celów, 4 - uniwersalne zasady moralne nie mogą być stosowane w abstrakcyjnym znaczeniu, „lecz muszą być przefiltrowane konkretne okoliczności czasu i miejsca”, moralność państw różni się od moralności jednostek, widoczne przejęcie etyki odpowiedzialności od Maxa Webera (odróżnianie skutków od motywów), 5 - nie można utożsamiać „moralnych roszczeń konkretnego narodu z moralnymi prawami, które rządzą uniwersum”, 6 - autonomia sfery poliyki, politykę należy oceniać według kryteriów jedynie politycznych. Sprzeciw wobec racji ideologicznych i religijnych.

• George F. Kennan, Henry Kissinger, Raymond Aron, Hedley Bull…

3. Systemy międzynarodowe i geopolityka

Podejście systemowe jest alternatywą dla badań z punktu widzenia poszczególnych aktorów stosunków międzynarodowych. Ta perspektywa badawcza opiera się na „pojęciu systemu jako wyodrębnionej z otoczenia całości funkcjonalnej, składającej się ze wzajemnie sprzężonych elementów, przy czym struktura sprzężeń nadaje systemowi pewne cechy jakościowe, które niejednoznacznie wynikają z cech i charakterystyk jego elementów składowych”.

3.1. Teorie systemów w nauce o stosunkach międzynarodowych

Współczesny system światowy, to skomplikowana sieć powiązanych ze sobą uczestników międzynarodowych, charakteryzująca się rosnącym stopniem złożoności, wzajemnej zależności i hierarchicznego zróżnicowania. Można w nim wyróżnić: główne elementy, strukturę, granice, wejścia, wyjścia, konwersję wewnątrz systemu, sprzężenie zwrotne oraz homeostazę.

Według Georga Modelskiego system międzynarodowy to system społeczny o strukturalnych i funkcjonalnych wymaganiach; złożone są ze zbioru przedmiotów oraz relacje między tymi przedmiotami i ich atrybutami. Systemy międzynarodowe posiadają wzorce działania i wzajemnego oddziaływania między zbiorowościami oraz występującymi w ich imieniu jednostkami.

Teorie systemowe mogą być wykorzystywane w różny sposób na różnych poziomach analizy. Raymond Aron wyróżnia dwa rodzaje systemów międzynarodowych: homogeniczny i heterogeniczny; do systemu homogenicznego należą państwa tego samego typu, posłuszne tej samej koncepcji polityki; w systemie heterogenicznym organizacja państw oparta jest na różnych zasadach i odwołują się do sprzecznych wartości. Aron wylicza trzy rodzaje pokoju: równowagi, hegemonii i imperium, a pokój określa jest „bardziej lub mniej trwałym zawieszeniem, opartych o przemoc, form rywalizacji między jednostkami politycznymi”.

3.2. Systemy międzynarodowe

Richard Rosecrance zaproponował następujące ujęcie systemów międzynarodowych: modele stabilne:

• Wiek XVIII (1740-1789),

• Koncert Europy (1814-1822),

• Okaleczony Koncert (1822-1848),

• Koncert Bismarcka (1871-1890),

• Powojenny (1945-1960).

modele niestabilne:

• Imperium Rewolucyjne (1789-1914),

• Wstrząśnięty Koncert (1848-1871),

• Imperialistyczny Nacjonalizm (1890-1918),

• Totalitarny Militaryzm (1918-1945).

3.3. Układy sił (biegunowość)

• w systemie unipolarnym jedynym podsystemem sterującym jest pojedyncze, najsilniejsze państwo (prognozy: Pax Americana, Pax Europeana, Pax Sinica, „Świat bez hegemona”);

• w systemie bipolarnym podsystemem sterującym są dwa wielkie mocarstw stojące na czele dwóch wrogich ugrupowań (prognoza: USA-Chiny, USA-Rosja, USA-Islam…, Północ-Południe);

• w systemie multipolarnym w podsystemie sterującym występuje kilka elementów, czyli wielkich mocarstw (prognoza: „Zderzenie cywilizacji”, „G-… (20?), triady, pentady…)

• system uniwersalny w przeciwieństwie do poprzednich nie istniał jeszcze, (prognoza: „ekologiczna wioska globalna”, „Koniec historii”, system bezpieczeństwa zbiorowego, rząd światowy, uniwersalna organizacja zbiorowa).

3.4. Systemy równowagi sił według M. A. Kaplana

Stan systemu międzynarodowego i jego podsystemów jest określany poprzez przypisanie wartości następującym zmiennym: podstawowym zasadom systemu, zasadom transformacji, klasyfikacji aktora, potencjałowi oraz informacji. Podstawowe zasady to ogólne stosunki między aktorami systemu i przypisane aktorom funkcje ról systemowych. Zasady transformacji wiążą zasady podstawowe z danymi wartościami stałych parametrów lub poziomem funkcji, są to prawa zmiany dynamiki systemu. Zmienne klasyfikacji aktorów precyzują strukturalne cechy uczestników (np. państwa demokratyczne i autorytarne). Potencjał, czyli zmienne możliwości określa fizyczne predyspozycje uczestnika stosunków międzynarodowych (terytorium, ludność, poziom rozwoju przemysłu, siła militarna itd.). Zmienne informacji, to wiedza o długookresowych działaniach. (uczestnik może zaniedbać podjęcia pewnych działań lub przedsięwziąć takie, które świadczą o przecenianiu własnych możliwości.

3.4.1. System równowagi sił - państwo powinno zwiększać swoje możliwości raczej negocjując niż walcząc, raczej walczyć, niż przepuścić okazję do wzrostu możliwości, przestać walczyć, niż raczej wyeliminować głównego gracza, występować przeciw każde koalicji lub państwu dążącemu do dominacji, wymuszać przestrzeganie zasad.

3.4.2. Luźny system bipolarny - istnieją dwa zwalczające się bloki, w każdym z nich jedno z państw pełni rolę przywódcy. Istnieją także aktorzy uniwersalni (ONZ). Istnieją też państwa nie chodzące w skład żadnego z bloków. Bloki starają się zwiększyć swoje relatywne możliwości, wykazują gotowość do zmniejszenia ryzyka wyeliminowania rywala, bloki raczej przystąpią do wojny, niż pozwolą rywalowi na zdobycie dominującej pozycji, dążą do podporządkowania sobie uczestnika uniwersalnego i chcą by rywal podporządkował się celom uczestnika uniwersalnego, uczestnicy spoza bloków dążą do popierania uczestnika uniwersalnego, starają się zachować neutralność i dążyć do zmniejszenia wybuchu wojny.

3.4.3. Ścisły system bipolarny - bloki mają charakter hierarchiczny, uczestnicy pozablokowi (także uniwersalni) są albo eliminowani, albo role ich znacząco ograniczone, jakiekolwiek procesy prowadzące do wzmocnienia integracji powodują zmiany.

3.4.4. System uniwersalny - powstaje w wyniku wzrostu organizacji uniwersalnej w luźnym systemie bipolarnym, cechuje go wysoki stopień zintegrowania oraz solidarności uczestników, którzy posługują się pokojowymi metodami w realizacji interesów, a cele systemu są nadrzędne dla nich w stosunku do celów partykularnych.

3.4.5. System hierarchiczny - może wyłonić się z systemu bipolarnego lub uniwersalnego, kiedy najsilniejszy z uczestników potrafi sobie podporządkować pozostałych, może przybierać różną postać - od autorytarnego po demokratyczny, zawsze jednak - wg Kaplana - cechuje go stabilność.

3.4.6. System jednostronnego weta - przypomina „stan natury” z hobbesowską regułą bellum omnium contra omnes, system ten pojawić się może w stosunkach międzynarodowych wraz z całkowitą proliferacją (rozprzestrzenieniem) broni jądrowej.

Pozostałe modele mają charakter mieszanych modeli empirycznych.

3.4.7. Bardzo luźny system bipolarny - bloki wciąż istnieją, ale wrogość nimi maleje, wzrost potencjału nuklearnego bloków obniża ryzyko wojny, bloki szukają kompromisu i ograniczenia wyścigu zbrojeń.

3.4.8. System odprężenia - rywalizacja wielkich mocarstw nie prowadziłaby do konfrontacji, udałoby się porozumieć co do rozbrojenia, a broń nuklearna służyłaby raczej odstraszaniu, konflikty pojawiałby się na poziomie lokalnym, w konsekwencji organizacja obu bloków uległaby załamaniu, znacznie wzrosłaby rola organizacji uniwersalnej.

3.4.9. System niestabilnych bloków - jest przeciwieństwem systemu odprężenia, cechowałoby go stałe napięcie i wrogość pomiędzy mocarstwami, podsycane wzajemną podejrzliwością, prowadziłoby to do „wojen zastępczych”, konfliktów o wpływy w państwach Trzeciego Świata, presji na kraje niezaangażowane i uczestnika uniwersalnego, możliwości militarne wielkich mocarstw byłyby ogromne, jeszcze 4-5 państw posiadałoby broń jądrową służącą odstraszaniu.

3.4.10. System niepełnej proliferacji broni jądrowej - przypominałby poprzedni system, z tym że broń jądrową posiadałoby 15-20 państw, ograniczanie konfliktów lokalnych, gdyż groziłoby to eskalacją, USA i Rosja izolowałyby się od pozostałych uczestników w obawie przed niekontrolowanymi zachowaniami mniejszych państw, sojusze zawierane byłyby w obrębie pozostałych uczestników posiadających broń jądrową.

3.5. Geopolityka

Geopolityka nie jest dyscypliną naukową, nie jest teorią, ale raczej perspektywą badawczą. „Geopolityka nie jest nauką. Jest refleksją poprzedzającą działanie polityczne” (Carlo Jean). Termin ten stworzył Rudolph Kjelléllen na początku XX w.

3.6. Zasadnicze teorie geopolityczne

Zasadnicze teorie geopolityczne dotyczyły potęgi tak kontynentalnej, morskiej, półwyspowej, czy też powietrznej.

• Friedriech Ratzel - “darwinowska filozofia przestrzeni”, państwo przypomina żywy organizm, rozwija się poprzez ekspansję i wchłanianie mniejszych jednostek, obok „ilościowej przestrzeni” i „jakościowego położenia” wyróżniał „poczucie przestrzeni”, jako czynnik łączący - cecha „wrodzona” wynikająca z kultury i historii danego narodu;

• Rudolph Kjelléllen - pierwszy użył pojęcia „geopolityka” (którą wyróżniał obok demopolityki, ekopolityki, socjopolitykki i kratopolityki), państwo to żywy organizm, którego istotę stanowi siła, według Kjelléllena europejska równowaga sił i Pax Britannica skazane są na zagładę - ukształtują się trzy pan regiony (bloki) polityczno-gospodarcze: amerykański, niemiecko-skandynawski, który wchłonie Mitteleuropę, natomiast w Azji Wschodniej dominację uzyska Japonia;

• Sir Halford John Mckinder - twórca teorii potęgi kontynentalnej, głównym pojęciem jego koncepcji jest pivot area (oś, sworzeń świata) oraz heartland (serce świata), nad którą kontrola gwarantowałaby „panowanie nad masą kontynentalną, a w rezultacie nad światem”, 1904 - heartland, to Azja Środkowa i Syberia, w 1919 - Europa Środkowo-Wschodnia, w 1943 r. - linia Leningrad-Moskwa-Stalingrad, „kto rządzi „sercem kontynentu”, panuje nad światową wyspą, kto panuje nad światową wyspą, panuje nad światem”;

• Karl Haushofer - Niemcy powinny porozumieć się z Rosją i Japonią, aby obalić kolonialną i morską potęgę państw anglosaskich, próbował stworzyć geopolitykę na gruncie „praw naukowych”, porozumienie z Rosją i panregiony: Pan-Europa, Pan-Ameryka, Pan-Rosja i Pan-Pacyfika, aktualne pozostają uwagi na temat aspektu kulturowego, jako „czynnika scalającego ponadnarodowe bieguny polityczne”;

• Alfred Thayer Mahan - teoria mocarstwa morskiego, gospodarcza i militarna rola arterii morskich, przyszłością Ameryki jest morze, aby powstrzymać blok rosyjsko-chiński przewidywał sojusz państw anglosaskich z Japonią i Niemcami, pas między 30. i 40. Równoleżnikiem, to pas konfliktowy rozdzielający potęgę kontynentalną i morską;

• Nicholas Spykeman - teoria potęgi półwyspowej, realista, który twierdził, że nie heartland, ale rimland, pas półwyspowy i wyspowy stanowi ośrodek konfliktów i zagrożenie dla światowego pokoju;

• Aleksander de Seversky - rozwijanie myśli Douheta na temat potęgi lotniczej.

1. Geoekonomia

Twórcą pojęcia „geoekonomii” jest Edward Lutwak, dla którego jest to przejaw odwiecznej rywalizacji między państwami, „wojna inaczej”. Tradycyjna polityka siły stawiała sobie za cel bezpieczeństwo terytorialne, ekspansję, wpływ na inne państwa i prestiż, posługiwała się środkami takimi, jak: siła militarna, dyplomacja, propaganda i nowe rodzaje broni. Kiedyś jako główna działania, dzisiaj - zdaniem Luttwaka - ogranicza Siudo zacofanych terenów konfliktu zbrojnego. Obecnie politykę siły zastąpiła geoekonomia, której celem jest „zdobycie (lub obrona) ważnej pozycji w „strategicznych” gałęziach przemysłu o dużej wartości dodanej (telekomunikacja, informatyka, biotechnologia (…)). Zwycięzcy pełnią funkcje finansowe, kreatywne i zarządcze wysokiego szczebla oraz kontrolne. Przegrani mogą się zadowolić linią montażową, jeżeli mają dostatecznie duży rynek.” Środki jakie podejmują podmiot prywatne, to: badania i rozwój, dumping; ze strony państwa - cła, kontyngenty („obrona granic”), bariery importowe, dofinansowanie eksportu, rozwój technologii, wywiad ekonomiczny i technologiczny.

2. Ład i bezpieczeństwo światowe

„Międzynarodowy ład polityczny jest formą zorganizowania środowiska międzynarodowego, a stąd i sterowania jego funkcjonowaniem”, jest dynamiczny i ewolucyjny. Możemy stwierdzić, że ład międzynarodowy „to zespół struktur, mechanizmów, rozkładów siły, podmiotów, ich interesów i wartości określających kształt i funkcjonowanie środowiska międzynarodowego w danym okresie.” Jest to sposób zorganizowania określający warunki współżycia w danym czasie w środowisku poliarchicznym, zdecentralizowanym, czy jak chcą niektórzy - anarchicznym. Możemy wyróżnić następujące empirycznie istniejące przykłady porządku światowego (zachodniego):

• System Westfalski,

• System Kongresu Wiedeńskiego,

• System Traktatu Wersalskiego,

• Ład Jałtański,

• Ład Pozimnowojenny.

4. Spór liberalizmu i (neo)realizmu

Teorię stosunków międzynarodowych do dziś ożywia spór między zwolennikami paradygmatu liberalnego i realistycznego. W przypadku realizmu głównym przedmiotem zainteresowań jest: konflikt, anarchia i polityka siły. W przypadku liberalizmu: współpraca, współzależność, normy i instytucje międzynarodowe. Trzeci z głównych nurtów, globalizm, zajmuje się relacjami dominacji i zależności oraz globalną solidarnością. Poszczególne nurty odwołują się - w uproszczeniu - do Hobbesa i Machiavellego, Grocjusza i Locke'a oraz Kanta i Marksa.

4.1. Cele badań według neorealistów i neoliberałów

„Dla neorealistów, takich jak Waltz, celem jest zapewnienie, przez lepsze zrozumienie systemu międzynarodowego, ułatwienia relacji między państwami, aby tym samym zminimalizować niebezpieczeństwo konfliktu i wojny: celem jest zatem rozwiązywanie problemów. Dla neoliberałów celem dociekań jest stworzenie optymalnych efektów ekonomicznych dla obywateli każdego państwa, dzięki efektywności rozwiązań rynkowych. Oznacza to w szczególności ukazanie, a zarazem usunięcie deprawującego wpływu państwa na życie poszczególnych obywateli.” (Scott Burchill).

4.2. Liberalny instytucjonalizm

Według paradygmatu (neo)liberalnego współczesny świat oparty jest na sieci powiązań (współzależności) uczestników stosunków międzynarodowych: państw, organizacji międzynarodowych, korporacji transnarodowych, narodów i religii. Współzależność między państwami, za Robertem O. Keohanem i Josephem S. Nyem możemy określić, jako wzajemną zależność. W centrum teorii liberalnego instytucjonalizmu, czyli teorii współzależności leży kwestia wolnego handlu i likwidacji barier dla wolnego handlu. Neoliberałowie zwracają uwagę na znaczenie innych niż państwa aktorów stosunków międzynarodowych - Robert O. Keohan używa raczej pojęcia wolrd politics, niż international relations i określa siebie mianem „kosmopolity, liberała i demokraty”. Anarchię „łagodzą” reżimy międzynarodowe i współpraca międzynarodowa, które podnoszą poziom regularności i przewidywalności w stosunkach międzynarodowych. Podstawą znaczenie instytucji są normy międzynarodowe. R. Keohan definiuje instytucję międzynarodową, jako „zespół trwałych i powiązanych ze sobą reguł formalnych i nieformalnych określających rolę podmiotów ograniczających ich zachowania i kształtujących ich oczekiwania”.

Nye i Keohan przypominają, że siła militarna stoją dominują nad siłą gospodarczą, „nawet skuteczne manipulowanie asymetryczną współzależnością w sferze militarnej” może przynieść „militarne przeciwdziałanie”.

4.3. Krytyka J. Mearsheimera

Zarówno Waltz, jak i Mearsheimer podkreślają znaczenie strategicznych relacji w zakresie określania kształtu stosunków międzynarodowych. Według nich rozkład i charakter potęgi militarnej nadal są zasadniczymi uwarunkowaniami wojny i pokoju. Zgodnie z tym co twierdzą, powtarzające się cechy stosunków międzynarodowych, zwłaszcza walka o potęgę i bezpieczeństwo w końcu i tak odzyskają znaczenie: „ w polityce międzynarodowej dominująca potęga budzi odrazę i zmusza innych do próby jej zrównoważenia”. „Jak zauważa Mearsheimer, długotrwały pokój okresu zimnowojennego był rezultatem trzech czynników dwubiegunowego rozkładu potęgi militarnej na kontynencie europejskim, dynamicznej równowagi potęgi militarnej Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego oraz zmuszającego do pokojowego współistnienia efektu obecności broni atomowej”. Systemy wielobiegunowe są mniej stabilne, ponieważ możliwość potencjalnych konfliktów dwustronnych jest większa.

4.4. Power - siła, czy władza?

Prof. Zyblikiewicz odczytuje pojęcie Power, jako „władzę”, z zabarwieniem (za np. Kaplanem) „wpływu”, jaki może dzięki niej być wywierany. Według niego Morgenthau określał politykę międzynarodową jako „walkę o władzę”, a Keohan i Nye zajmowali się relacjami między władzą a współzależnością, których zdaniem asymetryczna współzależność jest źródłem władzy, a więc kontroli nad zasobami lub potencjałem.

4.5. Realizm strukturalny

Według Stephena Krasnera: „Realizm jest teorią polityki międzynarodowej. Jest to próba wyjaśnienia zachowania poszczególnych państw, jak i charakterystyka systemu jako całości. Ontologiczny wkład realizmu zawiera się w twierdzeniu, że suwerenne państwa są podstawowym składnikiem systemu międzynarodowego. Suwerenność jest ładem politycznym, opartym na kontroli terytorialnej. System międzynarodowy jest anarchiczny. Opiera się na dążeniu do własnych interesów. Nie ma władzy zwierzchniej, która mogłaby powstrzymać działania państw lub kierować je w określonym kierunku. Suwerenne państwa są racjonalnymi, egoistycznymi aktorami zainteresowanymi przede wszystkim, jeśli nie wyłącznie, relatywnymi wnioskami, ponieważ muszą działać w środowisku anarchicznym, w którym ich bezpieczeństwo i dobro zależą od zdolności do mobilizacji własnych zasobów przeciw zagrożeniom zewnętrznym.”

Waltz odrzuca metodę badań na poziomie „jednostek”, czyli państw narodowych, określając ten sposób mianem „redukcjonistycznego”. Zakładają one ścisły związek między intencjami poszczególnych uczestników, a rezultatami ich działań. Nie biorą one pod uwagę struktury systemu, która determinuje skutki interakcji państw. Podejście Waltza ma więc charakter „globalny”, poprzez pryzmat struktury systemu wyjaśnia zjawiska stosunków międzynarodowych. System międzynarodowy posiadający określoną strukturę charakteryzuje się trzema zasadniczymi cechami: zasadą porządkującą system, charakterystyką jednostek systemu oraz rozdziałem możliwości między jednostki systemu. Zasadą porządkującą system jest anarchia; nie istnieje żadna nadrzędna instytucja, żadna nadrzędna norma dla uczestników. Wymusza ona na państwach narodowych określoną dyscyplinę: muszą sobie zapewnić bezpieczeństwo. Charakterystyką jednostek jest to, że są to państwa narodowe. Ich możliwości działania są zróżnicowane i zależą od potencjału, jego relatywną potęgą. „Państwa stają przed podobnymi zadaniami, choć nie mają podobnych możliwości, by je zrealizować. Różnica leży w możliwościach państwa, a nie jego funkcjonowaniu.” Rozkład potęgi w systemie międzynarodowy mnie jest stały i ciągle ulega zmianie; ma o wiele większe znaczenie, niż wpływ ideologii.

Współcześni realiści utrzymują, że państwa poszukują raczej „względnych”, niż „bezwzględnych” korzyści. Kluczowym elementem dla utrzymania pokoju jest równowaga w systemie międzynarodowym. Według Waltza „w polityce międzynarodowej niezrównoważona potęga powoduje zagrożenie, nawet jeśli jest to potęga amerykańska, nie mająca przeciwwagi”. Waltz analizując zachowania USA i ZSRR podczas Zimnej Wojny, dochodzi do wniosku, że państwa prowadzą podobną politykę zagraniczną, mimo odmienności ustrojowych. Źródłem takiego zachowania są ograniczenia systemowe, jakie państwa nawzajem na siebie nakładają.

4.6. Potęga i przestrzeń

Geopolityczna w charakterze jest koncepcja „wielkiej szachownicy” Zbigniewa Brzezińskiego. Według Brzezińskiego USA, to mocarstwo „nowego typu” mające absolutną przewagę militarną, gospodarczą, technologiczną i kulturalną. Na światowej szachownicy walka o dominację rozgrywa się między USA, ChRL, Rosją, Francją i Niemcami. Kluczowe znaczenie ma więc Eurazja i walka o panowanie nad geopolitycznymi sworzniami, które są umożliwiają dostęp do ważnych geostrategicznie obszarów: Ukraina, Turcja, Azerbejdżan, Iran i Korea Południowa.

4.7. Współczesna perspektywa stosunków międzynarodowych według liberałów

4.7.1. „Koniec historii” Francisa Fukuyamy - wraz z upadkiem komunizmu i przyjęciem liberalnej demokracji przez większość państw dawnego bloku socjalistycznego historia w pewnym stopniu dobiegła końca. Stosując myśl heglowską posługuje się linearną koncepcją przebiegu historii. Liberalna demokracja - chociaż nie idealna - jest najdoskonalszym z istniejących systemów politycznych. Pisze: „Jeśli zatem obecnie znaleźliśmy się w takiej sytuacji, że nie możemy wyobrazić sobie świata radykalnie różnego od naszego, a zatem jakościowo doskonalszego, warto rozważyć hipotezę, że historia zbliża się do kresu”.

4.7.2. Michael W. Doyle - opiera się na argumencie Kanta, że „pokojową federację (foedus pacificum) można utworzyć przez zwiększenie liczby państw mających demokratyczne konstytucje. Proponuje prowadzić ekspansje liberalnej demokracji według modelu: najpierw ochrona tego zakresu, który już istnieje, a następnie rozprzestrzenianie liberalizmu, wolności i demokracji w sposób pokojowy.

4.7.3. Soft Power Josepha Nye'a - Daleko idące zmiany zaszły także w doborze narzędzi realizujących założenia polityczne. Wielu specjalistów tematu podkreśla odejście od elementów „twardej siły” na rzecz soft power (ruan shili). Stosując kategorie wprowadzone przez Josepha Nye'a, w chińskiej polityce zagranicznej stosuje się coraz więcej „zachęt”, niż środków przymusu, coraz istotniejsza staje się „kooptacja” (poprzez ustanawianie wspólnych agend i wykorzystywanie atrakcyjności Państwa Środka), niż wydawanie „rozkazów”. Joshua Kurlantzick wysoko ocenia możliwości oddziaływania ChRL na arenie międzynarodowej poprzez „przekonywanie raczej, niż przemoc” oraz poziom „atrakcyjności” Chin, która jest rozpowszechniana przez chińską „kulturę, dyplomację, udział w organizacjach międzynarodowych, zagranicznych przedsięwzięciach biznesowych” oraz wzrastający potencjał chińskiej gospodarki.

Jednym z najlepszych przykładów na wzrost znaczenia soft power w chińskiej strategii jest polityka Pekinu wobec Tajwanu na początku XXI w. W 2005 r. ChRL rozpoczęła prawdziwą „ofensywę zauroczenia” polityków i społeczeństwa na Tajwanie. Zaproszono czołowych polityków partii opozycyjnych, którzy spotkali się w trakcie swej wizyty ze ścisłym kierownictwem KPCh. Studenci z Tajwanu na chińskich uniwersytetach uzyskali prawo do form pomocy dostępnych obywatelom ChRL. Poprzez wprowadzenie zerowej stawki celnej na import tajwańskich owoców, zachętami pro-eksportowymi objęto farmerów z południa Tajwanu (tradycyjnie zwolenników niepodległości).

4.8. Współczesna perspektywa stosunków międzynarodowych według realistów

Perspektywa współczesnych stosunków międzynarodowych w paradygmacie (neo)reaalistycznym wyróżnia trzy zasadnicze interpretacje: geoekonomicznej konkurencji państw, multipolarnej równowagi sił oraz układu unipolarnego z USA jako hegemonem (Michael Mastanduno):

4.8.1. Geoekonomiczna konkurencja - po zakończeniu Zimnej Wojny skutkiem posiadania przez mocarstwa broni jądrowej było przeniesienie rywalizacji ze sfery militarnej w gospodarczą, geoekonomiczni realiści wskazują na znaczenie gospodarki dla potęgi państwa, podkreślają partnerstwo przemysłu i państwa w badaniach i rozwoju, promocji eksportu, selektywnym protekcjonizmie; rządy będą nastawione na uzyskiwanie względnych korzyści; oczekują, że mocarstwa w taki sposób będą organizować swoje stosunki ze słabszymi państwami, by wzmocnić swoją pozycję w geoekonomicznej rywalizacji wielkich mocarstw - przykładem może być NAFTA;

4.8.2. Wielobiegunowa równowaga sił - po zakończeniu Zimnej Wojny multipol arna równowaga sił zdaniem niektórych (np. Mearsheimer 1992) autorów zastąpiła rywalizację bipolarną, obok USA do wyłaniających się wielkich mocarstw różni autorzy zaliczali różne państwa (Waltz 1993 wspominał o Chinach, Japonii, Niemczech, UE i Rosji), z jednej strony Japonia i Niemcy stały się bardziej „asertywne”, zaczęły domagać się stałego miejsca w Radzie Bezpieczeństwa, doszło do proliferacji broni jądrowej w Indiach i Pakistanie, z drugiej konflikty na Bałkanach, w Iraku i problem Północnej Korei przyniosły w konsekwencji zdecydowaną reakcję USA;

4.8.3. System jednobiegunowy z amerykańską hegemonią - po zakończeniu Zimnej Wojny USA przewodzi światu, jako najpotężniejsze mocarstwo, posiadające „przewagę militarną, gospodarczą, technologiczną i ideologiczną”, unipolarność jest efektem zarówno „zrównoważonego zachowania”, jak i zdolności USA w odpowiedzi na zagrożenia.

5. Globalizm

5.1. Imperium

Imperium „uniwersalne” (pluralizm religii i idei podporządkowanych ideologii państwowej, vide monarchie antyczne, np. Aleksandra Wielkiego) versus imperium „nacjonalistyczne” (vide Wielka Brytania w XIX w.).

5.2. Imperializm

Imperializm to określona metoda działania politycznego, to także sposób dominacji, sposób myślenia.

Według Benjamina Cohena imperializm to „relacja efektywnej dominacji jednego narodu nad innym, przejawiająca się w sprawowaniu kontroli politycznej i ekonomicznej, bezpośredniej lub pośredniej.” Imperializm może działać poprzez ingerencje jednego narodu w sprawy innego za pomocą środków dyplomatycznych i niedyplomatycznych.

Teorie dziewiętnastowieczne głosiły, że imperializm jest konieczny dla zachowania porządku społecznego, ochrony handlu i rynków, eksportu kapitału i utrzymania poziomu zatrudnienia. Lewis Henry Morgan (1877) wyróżniał „świat dziki, barbarzyński i cywilizowany”. W 1885 r. na konferencji w Berlinie przyjęto „standard cywilizacyjny” : państwa cywilizowane, to kraje które uznają prawo międzynarodowe (utrzymywanie misji dyplomatycznych), przestrzegają określonych praktyk handlowych i ekonomicznych (pozwalają na dostęp do rynku), gwarantują ochronę życia, wolności, własności obcokrajowców i utrzymują minimalny poziom zarządzania ludnością własną (nasuwa się porównanie z współczesną koncepcją „państw upadłych”).

Cecil Rhodes twierdził (1895): „my, kolonialni politycy, musimy uzyskać nowe ziemie, by znaleźć nowe rynki zbytu dla towarów produkowanych przez nią w fabrykach i kopalniach. Imperium, jak zawsze mówiłem, jest kwestią chleba i masła. Jeśli chcecie uniknąć wojny domowej, musicie zostać imperialistami.”

Ekspansja gospodarcza wspiera się na poglądach liberalnych teoretyków ekonomii międzynarodowej Adama Smitha (korzyści absolutne w handlu międzynarodowym) i Davida Ricardo (korzyści komparatywnych).

Dla realistów imperializm jest rezultatem oddziaływania mechanizmu równowagi sił. Jest także instrumentem służącym państwu do osiągania pożądanej zmiany status quo.

5.3. John A. Hobson

Źródłem imperializmu są nadmierne oszczędności w państwach bogatych (zyski z monopoli, renty) niepochodzące z pracy. Ogranicza to konsumpcję i popyt, w poszukiwaniu nowych rynków państwa zachodnie tworzyły konsumpcję. Wprowadzenie podatku progresywnego stworzyłoby lepszą (sprawiedliwszą?) konsumpcję, która pobudziłaby popyt. Hobson przeciwstawiał się poglądom Smitha i Ricardo, a w wymiarze międzynarodowym skłaniał się do pozycji internacjonalnych (jako zwolennik globalnego rządu).

5.4. Marksizm i teoria Lenina

5.4.1. Marks i Engels

Kategoria klasy (socjo-ekonomiczna) w oparciu pojęcie własności środków produkcji. System światowego kapitalizmu miał wyeliminować podział świata na państwa, a antagonizm między państwami miał zastąpić antagonizm między klasami. W krajach pozaeuropejskich sposób produkcji oceniany był, jako prymitywny („azjatycki”), kapitalistyczna interwencja podnosi więc poziom życia w koloniach.

5.4.2. Lenin

Jego dzieło „Imperializm jako najwyższe stadium kapitalizmu”, zasadnicze cechy rozwoju kapitalizmu, to:

• koncentracja produkcji i kapitału prowadzi do monopoli;

• połączeniu ulega kapitał finansowy i przemysłowy na bazie, którego powstaje finansowa oligarchia;

• szczególne znaczenie uzyskuje eksport kapitału;

• tworzą się międzynarodowe monopole, które dzielą między siebie świat;

• wreszcie proces podziału zostaje zakończony.

„Skorumpowana” klasa robotnicza w krajach rozwiniętych uczestniczy w procesie eksploatacji krajów słabo rozwiniętych. Centra akumulacji przesuwać będą w kierunku obszarów mało rozwiniętych w poszukiwaniu taniej siły roboczej.

Lenin nie odpowiedział na pytanie, czy państwa zachowywały się w sposób imperialistyczny dlatego, że były kapitalistyczne, czy dlatego, że były rozwinięte? Czy imperializm jest najwyższym stadium kapitalizmu, czy rozwoju przemysłowego?

5.5. Joseph Schumpeter

Imperializm na charakter atawistyczny, odzwierciedla raczej przeszłe, niż istniejące stosunki produkcji. „Klasa wojowników” ma wrodzone skłonności do ekspansji (teoria społeczno-psychologiczna). Kapitalizm i demokracja, to raczej antyteza imperializmu - w demokracji wojna staje się mniej prawdopodobna.

5.6. Teoria dependencji:

Jest czymś więcej niż tylko teorią naukową, jest ideologią. Podstawowymi kategoriami teorii są pojęcia peryferii i centrum. Według Johna Galtunga w epoce kolonialnej państwa centrum podzieliły się koloniami i uzależniły je od siebie. Podział na centrum i peryferie ma zarówno wymiar globalny i lokalny, a nierówności mają charakter strukturalny. Imperializm ma wiele wymiarów:

Typ	Funkcja państwa centrum	Funkcja państwa peryferii
Ekonomiczny	Przetwarzanie, środki produkcji	Surowce, rynki
Polityczny	Decyzje, modele	Posłuszeństwo, naśladownictwo
Wojskowy	Ochrona, broń masowego rażenia	Dyscyplina, broń tradycyjna
Komunikacyjny	Informacje, środki komunikacyjne	Wydarzenia, pasażerowie, towary
Kulturowy	Nauczanie, kreacja, autonomia	Uczenie się, legitymizacja, zależność

Wszczepienie w strukturę globalnego kapitalizmu pozbawia państwa peryferyjne suwerenności, autonomii, energii i różnorodności (ale czy tylko te państwa?). André Gunder Frank twierdził, że tylko oderwanie od światowego systemu kapitalistycznego oraz uprzemysłowienie poprzez substytucję importu może zapewnić rozwój przemysłowy peryferii. Natomiast Raul Prebish zalecał państwom peryferii gospodarczą autarkię. Według dependystów niedorozwój jest efektem historycznego procesu.

5.7. Perspektywa „Długiego Trwania” F. Braudela

Przedstawiciel francuskiej szkoły Annales zakładał, że analiza historyczna, nie może badać jedynie to co na powierzchni, ale przede wszystkim badać procesy i struktury utrzymujące się w dłuższym okresie. Systemy gospodarcze mają własną tożsamość, własne centrum oraz hierarchię stref wewnętrznych: najbardziej rozwinięte centrum, sąsiadujące z nimi obszary pośrednie, a także peryferie charakteryzujące się uzależnieniem od centrum, dużą migracją ludzi, ucieczką kapitałów i odpływem zasobów.

5.8. I. Wallerstein i Teoria Systemu Światowego

W latach siedemdziesiątych zastosował teorię Braudela w skali globalnej. System światowy niekoniecznie musi pokrywać cały glob. Kształtuje go bowiem co prawda jeden podział pracy, ale wiele systemów politycznych i kulturowych. Wallerstein wyróżnia imperium światowe, które ma miejsce, kiedy zasięg władzy politycznej i gospodarczej się pokrywa, a podział pracy ma charakter funkcjonalny oraz gospodarkę-świat, w której podzał pracy ma charakter geograficzny i występuje na obszarze większym niż podział polityczny. Nie jest to więc suma gospodarek (jak gospodarka światowa), ale zintegrowana strefa ekonomiczna, „globalna gospodarka”, natomiast sfera polityczna podzielona jest na państwa. Zasadniczą cechą jest anarchia systemowa, brak zintegrowanego centrum politycznego. Sześć czynników decyduje o funkcjonowaniu systemu:

• procesy produkcyjne gospodarki-świata są obecne na całym świecie, natomiast władza polityczna państw ogranicza się tylko do ich terytoriów;

• gospodarka-świat funkcjonuje w cyklu, w powtarzającym się rytmie rozwoju, powoli rozszerzając swą powierzchnię;

• system kapitalistyczny polega na maksymalizacji zysku minimalizacji kosztów, a więc coraz większy wysiłek, za mniejszą płacę;

• kapitalizm ma charakter dynamiczny, przemieszczają się towary, kapitał, sila robocza, technologia;

• kapitalizm tworzy nierówności, czerpane korzyści są nierówne;

• ma charakter historyczny i kiedyś zakończy swój byt.

Globalizacja jest według socjologa epoką przejściową, epoką schyłkową kapitalizmu i powolnego wyłania się nowego systemu światowego.

6. Teoria cykli

6.1. Historia progresywna, czy cykliczna

Czas możemy pojmować linearnie i cyklicznie. Pytaniem jest, czy dążymy wciąż do postępu, czy występują w naszej historii powtarzające się prawidłowości?

6.2. Teoria cykli

6.2.1. N. Kondratiew Cykle Kondratiewa - w ekonomii, określenie długich cykli koniunkturalnych. Termin został stworzony przez Josepha Schumpetera od nazwiska ich odkrywcy Nikołaja Kondratiewa. W 1928 roku Kondratiew opublikował pracę pt. Wielkie cykle koniunktury gospodarczej, w której analizował przebieg koniunktury w Anglii, w Niemczech, w Stanach Zjednoczonych i we Francji w latach 1780-1920. Analiza wykazała występowanie wielu regularności w procesach gospodarczych, które przybierają formę cyklu trwającego od 50 do 60 lat, z fazami wzrostu i spadku koniunktury. Kondratiew uważał, że przyczynami długich cykli jest zużywanie się, zastępowanie i wzrost zasobu podstawowych dóbr kapitałowych infrastruktury (dróg kolejowych, kanałów). Produkcja tych dóbr wymaga dużych inwestycji oraz długiego czasu. Odtworzenie i modernizacja infrastruktury następuje pod wpływem postępu technicznego falami.

6.2.2. A. J. Toynbee

Cywilizacja po wzroście spotyka wyzwanie, na które nie znajduje odpowiedzi (jest to na ogół konieczność politycznego zjednoczenia) i podlega załamaniu. Następnie następuje dwufazowy okres dezintegracji - Czas Zaburzeń (wojny) z których wyłania się państwo uniwersalne. Po „złotym wieku” cywilizacja ulega dezintegracji (interregnum).

6.3. Tranzycja potęg (A. Organsky)

Power Transition Theory (PTT) - zakłada, że najważniejszymi czynnikami mającymi wpływ na siłę państwa jest wzrost gospodarczy i uprzemysłowienie. Organsky mierzył siłę państwa za pomocą wskaźnika dochodu narodowego (GNP). Teorię transformacji przeciwstawiał teorii równowagi sił, która jest bardziej statyczna, ponieważ wszystkie zmiany są równoważone przez zmiany w sojuszach. Nierównomierny rozwój gospodarczy powoduje nierównomierny wzrost potęgi oraz zmiany w układzie sił, co niełatwo zrównoważyć środkami dyplomatycznymi i wojskowymi. Zmiany do których dochodzi w systemie międzynarodowym mają podstawowe znaczenie dla pokoju - jest on zagwarantowany, gdy w systemie dominuje tylko jedno mocarstwo. Rozwój innego mocarstwa, którego siła znacznie wzrasta grozi destabilizacją systemu, a nawet wybuchem wojny. Konfliktu można uniknąć, jeśli dominujące mocarstwo uzna aspirację konkurenta albo gdy mocarstwa osiągną porozumienie w kwestii funkcjonowania systemu w nowym układzie sił.

6.4. Pojęcie wojny hegemonicznej (R. Gilpin)

Gilpin uważał, że państwo dąży do zmiany systemu międzynarodowego wtedy, kiedy

taka zmiana będzie dla niego jednoznacznie korzystna. Rządy oceniają i kalkulują

jakie korzyści płyną z funkcjonowania w określonym systemie międzynarodowym.

Gilpin rozwijał pojęcie „wojny hegemonicznej”, do której dochodzi między głównymi

mocarstwami rywalizującymi o uzyskanie decydującego wpływu na rozwój i funkcjonowanie systemu. „Wojny hegemoniczne” mają charakter totalny o graniczne są jedynie przez możliwości techniczne rywali.

6.5. Teoria długich cykli G. Modelskiego

Zgodnie z teorią długich cykli Georga Modelskiego cykl, to strukturalny proces zmiany porządku międzynarodowego prowadzący do wyłonienia się globalnego przywódcy lub światowych mocarstw. Cezurę czasową końca starego porządku światowego i początku nowego określa wojna globalna. Początkowo dominujące mocarstwo posiada dużo możliwości kreowania porządku międzynarodowego (systemu bezpieczeństwa i organizacji gospodarki). Z biegiem czasu korzyści ze sprawowania przywództwa maleją, a koszty znacząco rosną. Jednocześnie ze względu na nierównomierne rozłożenie siły rosną na znaczeniu państwa aspirujące do roli przywódcy, co prowadzi do globalnej wojny o hegemonię. Cykl rozwoju według Modelskiego trwa 100 lat, i co ciekawe powtarza się, ze względu na umiejętność uczenia się na doświadczeniach historycznych, wzory rozwojowe zostają utrzymane, a procesy rozwojowe mają tendencję do cyklicznego powtarzania się do początku historii nowożytnej, od mniej więcej 1500 r. Główne fazy cyklu rozwoju to: wojna globalna, przywództwo światowego mocarstwa, delegitymizacja i koncentracja.

Konflikt	Lata trwania	Agresywny pretendent	Mocarstwo dominujące	Zwycięzca
Wojny włoskie i wojny na Oceanie Indyjskim	1494-1515	Francja	Hiszpania	Hiszpania
Wojny w Niderlandach i klęska Wielkiej Armady	1580-1609	Anglia, Niderlandy	Hiszpania	Anglia, Niderlandy
Wojna 30-letnia i II wojna Francji z Hiszpanią	1618-1659	Francja, Szwecja	Hiszpania, Austria (Habsburgowie)	Francja, Szwecja
Wojny Ludwika XIV	1672-1713	Francja	Anglia, Austria, Niderlandy	Wielka Brytania
Wojna Północna	1700-1721	Szwecja	Rosja	Rosja
Wojna Siedmioletnia	1756-1763	Prusy, Wielka Brytania	Rosja, Austria, Francja	Wielka Brytania
Francuskie wojny rewolucyjne i napoleońskie	1792-1815	Francja	Wielka Brytania, Rosja, Prusy, Austria	Wielka Brytania, Rosja, Prusy, Austria
I Wojna Światowa	1914-1918	Niemcy, Austro-Węgry, Turcja	USA, Wielka, Brytania Francja, Japonia, Włochy	USA, Francja, Wielka Brytania, Japonia, Włochy
II Wojna Światowa	1937-1945	Niemcy, Japonia, Włochy	USA, Wielka Brytania, ZSRR	USA, Wielka Brytania
Zimna Wojna	1945-1990	ZSRR	USA	USA

Do teorii Modelskiego nawiązuje W. Thompson. Wykorzystuje on jednak nieco inne kategorie badawcze: dane ekonomiczne oraz dane dotyczące postępu technologicznego. Wyróżnia w cyklu rozwoju cztery zasadnicze etapy: fazy wzrostową i schyłkową procesu technologicznego, fazy konfliktu i dominacji polityczno-wojskowej. Każdy długi cykl to dwa cykle innowacyjne Kondratiewa obejmujące po 50-60 lat. W oparciu o kryterium innowacji Modelski i Thompson wyodrębnili 9 długich cykli. Natomiast w modelu polityczno-ekonomicznego przywództwa opisując wzrost określonego mocarstwa zasadne jest wyodrębnienie następujących etapów: planowanie zmian (agenda setting), tworzenie sojuszy (coalition building), podjęcie zasadniczych decyzji (macrodecision) i realizacja (execution). Natomiast przypadku podkreślania spadku znaczenia dotychczasowego hegemona możemy wyróżnić fazy: wojnę globalną (global war), światowe przywództwo (world power), delegitymizację (delegitimization) i utratę znaczenia (deconcentration).

Długie cykle rozwoju	Fazy
Perspektywa rosnącego w siłę mocarstwa	Planowanie zmian	Tworzenie sojuszy	Zasadnicze decyzje	Realizacja
Perspektywa upadku hegemona	Delegitymizacja	Utrata znaczenia	Wojna globalna	Utrata znaczenia
Początek poszczególnych faz
Dynastia Północnych i Południowych Songów	930	990	1060	1120
Genua - Wenecja	1190	1250	1300	1355
Portugalia	1430	1460	1494	1516
Holandia	1540	1560	1580	1609
Wielka Brytania I	1640	1660	1688	1714
Wielka Brytania II	1740 1850	1763 1873	1792 1914	1815 1945
USA	1973	2000	2030	2050

7. Konstruktywizm i Szkoła Angielska

7.1. Pojęcie tożsamości w konstruktywizmie

Konstruktywizm bywa określany trzecią (czwartą) konkurencyjną grupą teorii stosunków międzynarodowych. Jest to spojrzenie niematerialistyczne, skupiające swoją uwagę na ideach: zwłaszcza pojęciu tożsamości i kulturze. Ernst Haas wyodrębnia trzy spojrzenia, szkoły w ramach konstruktywizmu: szkołę systemową (Alexander Wendt, David Dessler) w której interesy są konsekwencją tożsamości aktorów, a ich tożsamość uwarunkowana jest sprawowaną funkcją w systemie; szkoła „norm i kultury” (Friedrich Kratochwil, John Meyer) zakłada, że interesy są rezultatem szeroko pojętych uwarunkowań kulturowych, determinują one zbiorowe wybory; natomiast szkoła „miękkiego racjonalizmu” (Peter Katzenstein, Emanuel Adler, Peter Haas) uważa, że interesy polityczne zależą od sposobu rozumienia politycznej przyczynowości.

Konstruktywizm zwraca więc przede wszystkim uwagę na wartości i idee, które modyfikują racjonalne wybory i przesłanki działania. Tożsamość można określić jako funkcję (wypadkową) kultury, tradycji, historii i religii, może być także efektem świadomego oddziaływania, kształcenia i pracy. Świadomość i tożsamość mają wpływ (a nawet warunkują) wybory. Rzeczywistość międzynarodowa ma charakter społeczny. Instytucje są relatywnie stałym układem, są strukturą tożsamości i interesów.

Konstruktywizm amerykański ma charakter konwencjonalny, bliższy jest pozytywistycznemu podejściu do badań, natomiast panujący w Europie konstruktywizm krytyczny odrzuca taki rodzaj wyjaśnienia - postmodernistyczny zarzut niemożliwości oddzielenia obserwatora od aktora).

7.2. Struktura systemu i społeczności międzynarodowej

Podobnie jak neorealizm, konstruktywizm jest teorią strukturalną. W odróżnieniu od neorealistów (jak Waltz), struktura dla konstruktywistów ma charakter niematerialny; struktura ma wymiar społeczny (Wendt). Struktura składa się (1) wiedzy, idei, oczekiwań, które można poznać (są intersubiektywne); (2) środków materialnych; (3) wzorców zachowań utrwalających strukturę. Inaczej niż w innych teoriach (neorealizm, globalizm) uczestnik ma możliwość przekształcania struktur systemu, a ten z kolei ogranicza uczestników systemu.

7.3. Społeczna teoria stosunków międzynarodowych A. Wendta

Teoria Alexandra Wendta znajduje się „pomiędzy” współczesnym neorealizmem a postmodernizmem. Wendt korzysta z neorealistycznych kategorii systemu międzynarodowego i pojęcia interesu. O ile Waltz skupia się na stanowieniu potęgi (power) państwa przez jego interesy, o tyle Wendt podkreśla, że o interesach państw stanowią idee, mające określoną historyczną i kulturową konotację, przy czym kultura rozumiana jest przez niego, jako określona „wiedza zbiorowa”, mająca charakter „samospełniającej się przepowiedni”. Punktem odniesienia w analizie Wendta jest państwo mające określony status ontologiczny (prawo stosowania przymusu, określony porządek prawny, suwerenność, terytorium), który określają „także ludzie”, także jego obywatele. Państwo posiada określone interesy, które Wendt określa w kategoriach: przetrwania fizycznego, autonomii kompleksu „państwo-społeczeństwo”, dobrobytu gospodarczego oraz zbiorowego poczucia własnej wartości. Następnie wyróżnia trzy rodzaje kultury anarchii: strukturę hoobesowską (z dominującą rolą „wroga”), locke'owską (z dominującą rolą „rywala”) oraz kantowską (z dominującą rolą „przyjaciela”).

7.4. Tradycje Szkoły Angielskiej

W końcu lat pięćdziesiątych utworzony została Brytyjski Komitet Teorii Stosunków Międzynarodowych, który formalnie działał do 1985 r. Zamiarem przedstawicieli Szkoły (Hedley Bull, Martin Wight, Adam Wilson) było stworzenie trzeciego, konkurencyjnego wobec realizmu i liberalizmu, nurtu. Odwoływała się m.in. do osiągnięć A. Toynbee i Ferdinanda Tönniesa (pojęcia Gemeinschaft, wspólnoty, która podkreśla więzy wspólnej kultury i tradycji oraz Gesellschaft, społeczności, gdzie członkowie związani są więziami arbitralnymi, normami). W swej analizie rzeczywistości międzynarodowej jeden z jej przedstawicieli, H. Bull, zwracał uwagę na rozróżnienie panującej anarchii politycznej od anarchii prawnej. Mimo takich różnic, Szkoła Angielska w dużym stopniu była inspirowana myślą realistyczną. Duży wpływ wywarli konstruktywiści (dla części z nich Szkoła Angielska to zresztą konstruktywizm).

7.5. Pojęcie społeczności międzynarodowej

Zasadniczym pojęciem funkcjonującym w Szkole Angielskiej jest kategoria społeczności międzynarodowej (to ona stanowi zasadniczą wartość różnicującą). W „luźnym” systemie międzynarodowym państwa kierują się własnym interesem, jednak w przypadku kiedy zostaną powiązane siecią norm i powiązań mogą wytworzyć społeczność międzynarodową, w której brane są pod uwagę interesy innych aktorów stosunków międzynarodowych. Przedstawiciel racjonalizmu, H. Bull wprowadza rozróżnienie „systemu państw” (lub „systemu międzynarodowego”), który „składa się z trzech lub więcej państw, które posiadają wystarczającą liczbę kontaktów między sobą oraz wystarczający wpływ na swoje decyzje, co sprawia, że zaczynają się zachowywać - przynajmniej w jakimś stopniu - jako część całości”. Natomiast ze „społecznością państw” mamy do czynienia, kiedy „grupa państw, świadomych tego, że mają wspólne wartości i interesy, tworzy społeczność w takim sensie, że czują się związane przez wspólny zespół reguł w swoich relacjach z innymi państwami oraz udział we wspólnych instytucjach”. Znane instytucje społeczności międzynarodowej, to: równowaga sił, dyplomacja, prawo międzynarodowe, organizacje międzynarodowe. We współczesnych stosunkach międzynarodowych należy wspomnieć o takich instytucjach jak (Czaputowicz za Barrym Buzanem, s. 268): suwerenność (Zgromadzenie Ogólne ONZ), terytorialność (operacja pokojowa w Syrii), dyplomacja (ambasady, konferencje), zarządzanie mocarstw (RB ONZ), rynek (GATT/WTO, MFN, IBRD, IMF), czy nadzorowanie środowiska (Kopenhaga).

7.6. Realizm, racjonalizm, rewolucjonizm

Szkoła Angielska w osobie Martina Wighta wprowadziła swoistą „trialektykę” (trójpodział), podział na trzy tradycje: realizm, racjonalizm, rewolucjonizm, które identyfikowane są z osobami - odpowiednio - Machiavellego i Hobbesa, Grocjusza i Locke'a oraz Kanta i Marksa.

Najciekawszym z powyższych nurtów wydaje się być racjonalizm, który stanowi swoistą syntezę realizmu i liberalizmu. Wg Wighta polityka wewnętrzna to sfera „spokojnego życia”, natomiast w stosunkach zewnętrznych decydujące znaczenie ma bezpieczeństwo i przetrwanie.

Innym podziałem to rozróżnienie wg H. Bulla społeczności międzynarodowej opartej na solidaryzmie („grocjuszowska”) (Bull, poziom państw) i pluralistycznej społeczności międzynarodowej. (Wight, państwa i obywatela). W koncepcji solidarystycznej „solidarność lub potencjalna solidarność stanowi o powstaniu społeczności państw, respektującej egzekwowanie prawa”. W ujęciu pluralistycznym „państwa nie przejawiają tego rodzaju solidarności i są zdolne zgodzić się tylko co do niektórych, minimalnych celów, które nie spełniają jednak wymogów egzekwowania prawa”. Racjonaliści (Bull) analizowali kategorię ładu i sprawiedliwości w stosunkach międzynarodowych, dochodząc do wniosku, iż w przeszłości cel ochrony suwerenności każdego z państw ścierał się z innym celem jakim było zachowanie pokoju oraz utrzymanie równowagi sił. Podobnie dzisiaj - zasada suwerenności (sprawiedliwości) poświęcana jest na rzecz innych celów, np. nieproliferacji broni jądrowej.

Wg interpretacji pluralistycznej normy w integracji europejskiej tak zostały rozbudowane, że poziom dotychczasowej współpracy wyczerpał się - konieczne było wejście na wyższy poziom, integracji ponadnarodowej.

8. Postpozytywizm

Postpozytywizmem można zbiorczo określić te metody wnioskowania, które znajdują się w opozycji wobec pozytywizmu, a więc wobec sposobów wyjaśniania opartych na empirii, wnioskowaniu dedukcyjnym albo indukcyjnym oraz innych.

8.1. Teorie krytyczne

Korzystają z dorobku Szkoły Frankfurckiej (Adorno, Marcuse, Habermas). Stosują hermeneutykę, krytykując metodologiczną zasadę przyczynowości - działanie wynika z samej zasady prowadzącej do działania. Opierają się na dyskursie; kluczem do interpretacji jest język. Za Habermasem możemy powiedzieć o dwóch poziomach racjonalności: instrumentalnej (gdzie decyduje kryterium skutku) i komunikacyjnym (kryterium konsensusu). Robert Cox czy Andrew Linklater twierdzą, że obecnie istniejący system społeczny nie jest czymś stałym i może podlegać działaniom „naprawczym”, mają więc te teorie charakter normatywny.

8.2. Feminizm

Feminizm - jako taki - wychodzi z rozróżnienia pojęć płci biologicznej (sex) i płci w znaczeniu kulturowym (gender). Feminizm w teorii stosunków międzynarodowych nie jest kierunkiem jednolitym, wyróżnić można feminizm liberalny, marksistowski, socjalistyczny. Dla feminizmu postmodernistycznego płeć kulturowa ma charakter subiektywny, płynny. Wspomina się o feminizmie kosmopolitycznym, różnicy, czy jak Rian Voet - feminizm humanistyczny, geocentryczny, dekonstrukcjonistyczny i inne. Za najbardziej naukowy uznać należy „feministyczne stanowisko” - instytucje i ideologie patriarchalne są wrogie kobiecie, a ogląd rzeczywistości zależy od płci, rasy, klasy społecznej i grupy etnicznej. Cynthia Enloe w książce Bananas, Beaches and Bases pyta „gdzie są kobiety?” i odpowiada, iż pełnią rolę taniej siły roboczej, są żonami dyplomatów i prostytutkami w okolicach amerykańskich baz wojskowych.

8.3. Teorie normatywne

Skupiają się nie na faktach - jak teorie analityczne - ale koncentrują się na tym jaki świat powinien być. Mają charakter postulatywny; w kręgu zainteresowań są wartości, etyka. Główne nurty to komunitaryzm (krytyka teorii sprawiedliwości Johna Rawlsa) oraz kosmopolityzm. Komunitaryzm stoi na stanowisku autonomii państwa i podkreśla znaczenie kultury wspólnot, natomiast kosmopolityzm ewoluuje w kierunku wartości uniwersalnych i uniwersalnego postrzegania stosunków międzynarodowych, znajdują się w tym nurcie zwolennicy „rządu światowego”.

8.4. Postmodernizm

Postmodernistyczne teorie stosunków międzynarodowych inspirowali postmodernistyczni filozofowie, Michel Foucault i Jacques Derrida. Postmodernizm skupia się na języku, tekście, który należy poddać interpretacji. Kategoria „tekstualności” mów, że należy czytać „ukryte” znaczenia w tekście; „intertekstualność” wskazuje, że każdy tekst jest jakąś reakcją na poprzednie teksty; „dyskurs” dotyczy szukania „domykania” znaczeń w rozmowie i tekstach. Tekst najpierw musi ulec „dekonstrukcji”, by móc odczytać jego prawdziwe znaczenie.

---