Izabela Krawczyk
Katedra Finansów
Wydział Zarządzania
Politechnika Częstochowska
EKONOMICZNO - SPOŁECZNE KOSZTY BEZROBOCIA
Wprowadzenie
Proces transformacji społeczno - gospodarczej w Polsce wywołał istotne zmiany w różnych obszarach gospodarki. Najbardziej dynamiczne i dotkliwe zmiany dokonały się w sferze zatrudnienia i rynku pracy. Pojawiło się masowe bezrobocie, które dotknęło różne kategorie ludności. Od początku lat dziewięćdziesiątych bezrobocie stało się najważniejszym wyzwaniem dla gospodarki.
Brak pracy powoduje szereg negatywnych zjawisk w wielu sferach życia społecznego. Następstwem bezrobocia jest pogorszenie się sytuacji materialnej bezrobotnych i ich rodzin. Bezrobotni podlegają procesom frustracji i degradacji, co sprzyja rozwojowi zjawisk patologicznych. Często skutki społeczne przejawiają się w postaci zakłócenia w życiu rodzin i stosunkach międzyludzkich, powstawania napięć i konfliktów społecznych. Masowy i trwały charakter powoduje nasilanie się tych zjawisk, a negatywne skutki odczuwane są coraz silniej nie tylko przez jednostkę pozostającą bez pracy, rodzinę, ale również przez całe społeczeństwo.
Skuteczne ograniczanie bezrobocia jest możliwe jedynie poprzez zintegrowane działanie w sferze ekonomicznej mające na celu wzrost gospodarczy i tworzenie nowych, trwałych miejsc pracy. Realizowana w sferze społecznej polityka rynku pracy spełnia istotną rolę w ograniczaniu rozmiarów i negatywnych skutków bezrobocia.
Koszty i skutki bezrobocia
Szereg negatywnych skutków bezrobocia określanych jest kosztami bezrobocia. Koszty bezrobocia można podzielić na skutki natury ekonomicznej, społeczno- psychologicznej, politycznej, a także etyczno - moralnej, obyczajowej, prawnej .
Skutki bezrobocia można rozpatrywać w odniesieniu do jednostki i ogółu społeczeństwa, a także z punktu widzenia zagrożeń bieżących i perspektywicznych.
Całość różnorodnych kosztów związanych z bezrobociem może być ujęta w formie modelu kosztów alternatywnych i wyrażona w wielkościach finansowych.
Ogół kosztów alternatywnych stanowi finansowo - techniczną miarę strat dobrobytu społecznego wyrażoną stratą produktu krajowego brutto. Na alternatywne koszty bezrobocia składają się :
Fiskalne koszty bezrobocia,
Indywidualne koszty bezrobocia,
Społeczne koszty bezrobocia.
Fiskalne koszty bezrobocia
Fiskalne koszty bezrobocia najogólniej można określić jako sumę wydatków i zmniejszonych przychodów (tj. utrata dochodów), powstających w budżetach publicznych z tytułu bezrobocia. Pociąga to za sobą drenaż i ograniczenie wielkości finansów publicznych. Osoba bezrobotna nie otrzymuje wynagrodzenia, nie płaci określonej wielkości podatku dochodowego i o tę wielkość uboższy jest budżet państwa. Ponadto bezrobotny dysponując mniejszymi dochodami, mniej wydatkuje środków finansowych na konsumpcję, przez co w mniejszym stopniu pobierane są od niego podatki pośrednie ukryte w cenie niektórych towarów i usług.
Za punkt wyjścia przy obliczaniu kosztów fiskalnych przyjmuje się wynagrodzenie brutto, jakie bezrobotny mógłby otrzymywać, gdyby był zatrudniony i wynikające z niego odpisy podatkowe, składki ubezpieczeniowe itp. wpływające do budżetów publicznych. Gdyby bezrobotni byli zatrudnieni, wówczas budżety publiczne otrzymywałyby znaczne sumy z tytułu wpływu podatków bezpośrednich i pośrednich.
W ramach kosztów ponoszonych przez państwo na skutek bezrobocia, należy uwzględnić także wzrost wydatków z budżetu państwa związanych z utrzymaniem bezrobotnych oraz instytucji zajmujących się ich obsługą. Wydatki te przeznaczane są głównie na zasiłki dla bezrobotnych. Koszty fiskalne stanowią istotny element utrudniający osiągnięcie zmniejszenia deficytu budżetowego.
Indywidualne koszty bezrobocia
Indywidualne koszty bezrobocia to koszty, które ponosi bezpośrednio osoba bezrobotna i jej rodzina. Bezrobocie wywołuje procesy deprecjacji kapitału ludzkiego, z jednej strony, absolwentom szkół trudno znaleźć pracę i utrwalić zdobytą wcześniej wiedzę oraz rozwinąć umiejętności zawodowe. Z drugiej strony, osoby zwolnione z pracy tracą z czasem swoje kwalifikacje i umiejętności zawodowe, a także nawyki solidnej pracy. Według A. Lipki, złożony proces bezrobocia, poszukiwania oraz podejmowania nowej pracy powoduje powstanie indywidualnych kosztów bezrobocia, które autor podzielił na koszty: przed utratą (nie uzyskaniem) pracy, w czasie pozostawania bez pracy, w okresie reintegracji.
Koszty indywidualne przed utratą pracy sprowadzają się głównie do kosztów natury psychicznej i społecznej. Koszty psychiczne bezrobocia wynikają z poczucia zagrożenia utratą pracy i ewentualnej nieskuteczności już podjętego poszukiwania zatrudnienia.
Źródłem indywidualnych kosztów bezrobocia wynikających z poczucia zagrożenia bądź utraty pracy są:
konieczność adaptacji do nowej sytuacji,
radzenie sobie z własnymi emocjami,
rezygnacja z planowanej przyszłości,
utrudnione kontakty interpersonalne.
Utrata pracy - w odniesieniu do jednostki - oznacza uniemożliwienie zaspokajania tak istotnych potrzeb, jak działanie w grupie, kontaktów ze środowiskiem poza rodzinnym, wyznaczanie własnego statusu i określanie tożsamości jednostki, ukierunkowanie aktywności, zorganizowanie struktury czasowej dnia i tygodnia.
Pozbawienie dochodów z pracy prowadzi do gwałtownego obniżenia poziomu życia osoby bezrobotnej i jej rodziny, do konieczności rezygnacji z wielu podstawowych potrzeb (np. edukacja, kultura). Bezrobocie prowadzi do gwałtownego spadku dochodów rodzin, co w konsekwencji pogarsza sukcesywnie ich sytuację finansową.
Następuje degradacja ekonomiczna, która przejawia się w obniżaniu materialnego poziomu życia, ale również w ubóstwie zagrażającym egzystencji bezrobotnego i jego rodziny. Bezrobocie jest główną „siłą sprawczą” ubóstwa rodzin, a jego długotrwałość prowadzi do marginalizacji społecznej. Ponadto do skutków tych należy zaliczyć również negatywne oddziaływanie na zdrowie.
Bezrobocie dotyka godności człowieka, wywołuje tym samym negatywne zmiany w jego sferze psychicznej. Nadmiar wolnego czasu prowadzi do apatii i frustracji. Pogorszeniu ulega obraz własny osoby bezrobotnej, obniżenie jej aktywności życiowej, spadek aspiracji, poczucie izolacji i marginalizacji społecznej.
Uczucia te są często potęgowane przez postawy społeczeństwa, którego część uważa bezrobotnych za ludzi leniwych, niechętnych do pracy, jako tzw. życiowych nieudaczników. Bezrobotny doświadcza uczucia społecznej zbędności czy bezużyteczności i bycia nieprzydatnym. Następuje często dobrowolne ograniczenie przez bezrobotnego kontaktów (więzi) z dawnymi kolegami z pracy, czy innymi znajomymi, którzy często obawiają się próśb o pomoc w znalezieniu pracy.
Ujemne skutki pozostawania bez pracy uzależnione są między innymi od sposobów zachowań osób z bezpośredniego otoczenia bezrobotnego. Gdy bezrobocie osiąga charakter masowy, wówczas stanowi groźbę uzewnętrznienia się patologii społecznych (alkoholizmu, kryminogenności, włóczęgostwa itp.).
Niezwykle niekorzystnym zjawiskiem jest utrwalanie się w opinii publicznej tzw. stereotypu bezrobotnego. Osoba bezrobotna jest obwiniana za swe położenie, przypisuje się jej niezaradność, brak „normalności„ psychicznej. Pogląd ten dotyczy szczególnie długotrwałych bezrobotnych.
Bezrobotny, także po włączeniu go do procesu pracy, zwykle w dalszym ciągu ponosi koszty psychiczne związane z uprzedzeniami ze strony przełożonych i kolegów. Koszty te noszą nazwę kosztów okresu reintegracji zawodowej.
Szczególnie negatywne skutki rodzi bezrobocie wśród długotrwale bezrobotnych oraz ludzi młodych, którzy po ukończeniu szkoły nie mogą znaleźć pracy.
Powoduje to przeważnie trwałe zmiany w ich psychice, hamuje rozwój osobowości, rodzi obojętność i frustracje, obniża aspiracje edukacyjne, budzi lęk o przyszłość. Indywidualne koszty bezrobocia, poza swoim wyrazem ekonomicznym, mają charakter obciążeń psychicznych i społecznych, które często są silniej odczuwane przez bezrobotnych niż skutki finansowe.
Społeczne koszty bezrobocia
Negatywne skutki bezrobocia odczuwane są nie tylko przez osoby bezrobotne, ale także przez całe społeczeństwo. Wiąże się to z ponoszonymi przez całe społeczeństwo kosztami świadczeń socjalnych, podwyższonymi podatkami, niewykorzystanym potencjałem ludzkiej pracy, poczuciem zagrożenia bezrobociem ludzi zatrudnionych oraz nasileniem się patologii społecznych.
Do ujemnych skutków bezrobocia należą bez wątpienia społeczne koszty bezrobocia. Są one niewymierne i trudne do oszacowania jednakże niewątpliwie brak pracy powoduje degradację tożsamości człowieka.
Pozostając bez pracy bezrobotny przestał istnieć w określonej grupie, związanej z wykonywaniem zawodu. Brak poczucia przynależności do określonego grona, wywołuje uczucie braku osobistej przydatności i ważności. Jest to tzw. syndrom obcości polegający na utracie poczucia własnej godności i wartości. Powoduje to w konsekwencji obniżenie aktywności, zanik wiary w swoje umiejętności i przydatność społeczną. Dotyczy to zdecydowanej większości osób pozostających przez dłuższy okres czasu poza środowiskiem pracy.
Bezrobocie stymulując skłonności do naruszania zasad współżycia, pogłębia brak poszanowania dla przepisów prawa, a tym samym do zachowań społecznie negatywnych. Bezrobocie stwarza warunki do rozwoju różnego rodzaju przestępstw (napadów, włamań, kradzieży, gwałtów i morderstw).
Dla społeczeństwa bezrobocie oznacza pojawienie się bądź zaostrzenie tak istotnych kwestii społecznych, jak: pogorszenie stanu zdrowia fizycznego i psychicznego, wzrost liczby samobójstw oraz przestępstw kryminalnych.
Koszty bezpośrednie i pośrednie jako negatywne skutki bezrobocia
Negatywnymi oddziaływaniami bezrobocia są także jego skutki ekonomiczne. Wśród nich można wyodrębnić: koszty bezpośrednie i koszty pośrednie.
Koszty bezpośrednie są to faktyczne wydatki finansowe ponoszone w związku z występującym bezrobociem.
Koszty pośrednie nie są realnymi wydatkami, ale pośrednimi stratami gospodarczymi i społecznymi.
Na koszty bezpośredni bezrobocia w Polsce składają się następujące grupy wydatków budżetowych:
wydatki na Fundusz Pracy,
wydatki na Fundusz Pomocy Społecznej,
wydatki na utrzymanie instytucji w zakresie obsługi bezrobotnych,
wydatki na wcześniejsze emerytury i świadczenia przedemerytalne.
Wyodrębnienie kosztów pośrednich jest nieco bardziej dyskusyjne. Zaliczyć można do nich :
ulgi i zwolnienia finansowe w rejonach o szczególne wysokim bezrobociu,
lukę podatkowo - ubezpieczeniową spowodowaną występowaniem osób bezrobotnych,
lukę czynników wytwórczych (PNB),
koszty bezrobocia w szarej strefie gospodarki.
Do kosztów pośrednich można zaliczyć jeszcze inne rodzaje strat gospodarczych, np. straty związane z czasową i stałą emigracją ludności, spadek popytu ludności na towary i usługi, na skutek zmniejszenia się dochodów osób bezrobotnych i ich rodzin.
Koszty bezrobocia dotyczą także „szarej” strefy gospodarki, co wiąże się z tym, że część osób bezrobotnych pracuje w szarej strefie, co oznacza, że nie płaci podatków nie reguluje składek ubezpieczeniowych. Koszty tego rodzaju to straty budżetu państwa i ZUS z tytułu nieopodatkowanych dochodów i nie płaconych składek przez nielegalnie pracujących.
Bezrobocie stwarza także pewne niedogodności dla przedsiębiorstw. Ujawniają się one wówczas, gdy należy zwolnić pracownika, co często wywołuje opór związków zawodowych oraz przedstawicieli załóg. Utrzymywanie bezrobocia w miejscu pracy obejmuje aspekt kosztowy. Koszty bezrobocia ukrytego obejmują oprócz kosztów płac, składek na ZUS, świadczeń socjalnych, również koszty materiałów i energii, wydatkowanych na niezbywalną produkcję.
Podstawowym źródłem finansowania bezpośrednich kosztów bezrobocia jest budżet państwa, a w jego ramach środki Funduszu Pracy.
Ważną pozycję w ekonomicznych kosztach pośrednich bezrobocia stanowi strata w produkcie narodowym brutto (PNB). Powstaje ona z niepełnego wykorzystania czynników wytwórczych. Strata ta jest zwykle mierzona przy pomocy luki dochodu narodowego, tj. różnicy między wielkością PNB (występującym w warunkach pełnego zatrudnienia przy bezrobociu frykcyjnym), a rzeczywiście osiągniętym PNB.
Luka ta wywołana bezrobociem w krótkich okresach powoduje niewykorzystanie twórczego potencjału gospodarki i obniża efektywność jej funkcjonowania, utrudniając realizację naczelnych celów gospodarowania.
Bibliografia
Balcerzak-Paradowska B., Polityka rodzinna - uwarunkowania i kierunki działań. [w:}Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku. IPi SS, Warszawa 1998r.
Balcerzak-Paradowska B., Zmiana sytuacji materialnej z powodu bezrobocia. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1994 nr 8.
Dach Z., Bezrobocie w okresie przemian systemu gospodarki polskiej. PAN, Warszawa 1993.
Dach Z., Ekonomiczno - społeczne skutki bezrobocia. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1993 nr 2.
Dzięcielska-Machnikowska S., Jak żyją bezrobotni III Rzeczypospolitej. Uniwersytet Łódzki, Łódż 1993r.
Gęsicka G., Długoterminowe bezrobocie. Rynek Pracy 1992r, nr 11/12.
Kotlorz D., Bezrobocie. [w:] Polityka społeczna. Wybrane zagadnienia. Praca zbiorowa pod red. L. Frąckiewicz. AE Katowice, Katowice 1994r.
Krencik W., Zmiany na rynku pracy i ich konsekwencje. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1998 nr 5.
Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne. PWN. Warszawa 2002r.
Lichniak I., Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji. Wyd. SGH, Warszawa 1995r.
Lipka A., Indywidualne koszty bezrobocia. Próba klasyfikacji. Polityka Społeczna 1992 nr 3.
Mlonek K., Zagrożenie realizacji funkcji opiekuńczo - wychowawczej w rodzinach bezrobotnych. [w:] Rodzina współczesna. Pod red. L. Frąckiewicz AE Katowice, Katowice 1994r.
Mosiek P., Ekonomiczne i polityczne warunki kształtowania się bezrobocia. Polityka Społeczna 2001 nr 7.
Mosiek P., Socjologiczne aspekty bezrobocia. Polityka Społeczna 2002 nr 1.
Ratajczak Z., Bezrobocie - psychiczne i społeczne koszty transformacji systemowej. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995r.
Stankiewicz J., Długotrwałe bezrobocie, jego skutki i sposoby ograniczania. Rynek Pracy 1993 nr 6.
Szałkowski A., Rynek pracy w procesie transformacji systemu gospodarczego. AE Kraków, Kraków 1992r.
Sztumski J., Społeczne skutki bezrobocia młodocianych. Polityka Społeczna 1991 nr 10.
Szylko-Skoczny M., Mrożdżeńska-Mrozek D., Bezrobocie jako kwestia społeczna. [w:] Polityka Społeczna. Pod red. A. Rajkiewicz. Wyd. Śląsk, Katowice 1999r.
Zachorowska A., Kotlorz D., Ekonomiczno - społeczne problemy gospodarowania zasobami pracy w warunkach przechodzenia do gospodarki rynkowej. AE Katowice, Katowice 1994r.
Zarychta H., Skutki i koszty bezrobocia na lokalnym rynku pracy. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1994 nr 6.
Zrałek M., Patologia społeczna. [w:] Polityka społeczna, pod red. L. Frąckiewicz, AE Katowice, Katowice 1994r.
Streszczenie
Jakkolwiek bezrobocie nie byłoby pojmowane, zawsze oznaczać będzie marnotrawstwo ograniczonego zasobu gospodarczego, którym są zasoby pracy. Negatywne skutki bezrobocia zarówno w ujęciu społecznym, jak i w kontekście pojedynczego bezrobotnego są tak doniosłe, że należy wykorzystać wszystkie dostępne metody i techniki organizacyjne i finansowe, aby ograniczyć skalę bezrobocia i jego różnorodnych negatywnych skutków.
Konieczne jest podejmowanie skoordynowanych różnorodnych działań zarówno przez władze państwowe i samorządowe, jak i przez liderów lokalnych oraz poszczególnych członków społeczeństwa, gdyż ogół tych zintegrowanych działań może jedynie stworzyć warunki skutecznej walki z bezrobociem i jego skutkami.
A. Szałkowski: Rynek pracy w procesie transformacji systemu gospodarczego. AE Kraków, Kraków 1992r, str.99
Z. Dach: Ekonomiczno - społeczne skutki bezrobocia. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1993 /2
Z. Dach: Bezrobocie w okresie przemian systemu gospodarki polskiej. PAN, Warszawa 1993, str. 35
A. Zachorowska, D. Kotlorz: Ekonomiczno - społeczne problemy gospodarowania zasobami pracy w warunkach przechodzenia do gospodarki rynkowej. AE Katowice, Katowice 1994r, str. 37
D. Kotlorz: Bezrobocie. [w:] Polityka społeczna. Wybrane zagadnienia. Praca zbiorowa pod red. L. Frąckiewicz. AE Katowice, Katowice 1994r, str. 102
A. Szałkowski: Rynek ...op. cit. str.98
K. Mlonek: Zagrożenie realizacji funkcji opiekuńczo - wychowawczej w rodzinach bezrobotnych. [w:} Rodzina współczesna, pod red. L. Frąckiewicz AE Katowice, Katowice 1994r, str. 111,B. Balcerzak - Paradowska: Zmiana sytuacji materialnej z powodu bezrobocia. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1994/ 8
E. Kwiatkowski: Bezrobocie. Podstawy teoretyczne. PWN. Warszawa 2002r, s.209
A. Lipka: Indywidualne koszty bezrobocia. Próba klasyfikacji. Polityka Społeczna 1992 / 3
S. Dzięcielska - Machnikowska: Jak żyją bezrobotni III Rzeczypospolitej. Uniwersytet Łódzki, Łódź 1993r, str. 73
Z. Dach: Ekonomiczno - społeczne skutki bezrobocia. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1993 / 2
B. Balcerzak - Paradowska: Polityka rodzinna - uwarunkowania i kierunki działań. [w:}Praca i polityka społeczna w perspektywie XXI wieku. IPi SS, Warszawa 1998r, s. 257
G. Gęsicka: Długoterminowe bezrobocie. Rynek Pracy 1992r, nr 11/12, P. Mosiek: Ekonomiczne i polityczne warunki kształtowania się bezrobocia. Polityka Społeczna 2001 / 7, P. Mosiek: Socjologiczne aspekty bezrobocia. Polityka Społeczna 2002 / 1
Z. Ratajczak: Bezrobocie - psychiczne i społeczne koszty transformacji systemowej. Wyd. Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1995r, 8- 20
M. Zrałek: Patologia społeczna. [w:] Polityka społeczna, pod red. L. Frąckiewicz, AE Katowice, Katowice 1994r
J. Stankiewicz: Długotrwałe bezrobocie, jego skutki i sposoby ograniczania. Rynek Pracy 1993 / 6, W. Krencik: Zmiany na rynku pracy i ich konsekwencje. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1998 / 5
J. Sztumski: Społeczne skutki bezrobocia młodocianych. Polityka Społeczna 1991/ 10
Z. Dach: Ekonomiczno.. op. cit., M. Szylko - Skoczny, D. Mrożdżeńska - Mrozek: Bezrobocie jako kwestia społeczna. [ w:] Polityka Społeczna. Pod red. A. Rajkiewicza. Wyd. Śląsk, Katowice 1999, s. 172
H. Zarychta: Skutki i koszty bezrobocia na lokalnym rynku pracy. Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1994/6
Tamże, P. Mosiek: Ekonomiczne...op. cit
I. Lichniak: Zmiany na rynku pracy w Polsce w okresie transformacji. Wyd. SGH, Warszawa 1995r, s. 33.
7