Partie polityczne i systemy partyjne

I. POJĘCIE I FUNKCJE PARTII POLITYCZNYCH

Partia z łac. pars- część, partire- dzielić, partia oznaczało część większej całości.

Partia polityczna jest partia z kręgu kultury europejskiej. Z Europy ten typ organizacji społecznej rozprzestrzenił się i utrwalił w innych kulturach.

Partie polityczne powstają w XIX w. w Wielkiej Brytanii. Przed XIX w. podczas luźnych spotkań towarzyskich realizowano przy okazji cele polityczne

Cechy partii politycznych:

• organizacja

• program

• dążenie do utrzymania/ zdobycia władzy

Dodatkową cecha partii politycznej jest nazwa. Partie nie zawsze w swojej nazwie umieszczają słowo „partia”. Często występują takie określenia jak: unia, ruch, konfederacja, zjednoczenie.

Organizacja- partia to organizacja społeczna. Partia to instytucja, która musi składać się z ludzi. Sformalizowane członkostwo. Partia to instytucja, która musi być ułożona, zaplanowana, zorganizowana. Partia jest organizacja jeśli ma:

• formalną strukturę organizacyjną

• pewną liczbę członków

Program- obecnie programy partii politycznych są podobne, zbliżone do siebie. Partie amerykańskie nie posiadają programu.

Funkcje partii politycznych:

• kształtowania opinii i postaw (łączona czasami z funkcja wyborczą) np. poprzez działania o charakterze edukacyjnym

• wyborcza

• rządzenia

G. Almont podzielił funkcje partii na 4 grupy:

• rządzenie i rekrutacja polityczna-partia rekrutuje przyszłych polityków

• artykulacja i agregacja interesów- partia mówi o tym czego ludzie potrzebują

• partycypacja polityczna- umożliwiają uczestnictwo w polityce

• komunikacja polityczna i edukacja

Definicje partii politycznych:

• funkcjonalne

• strukturalne

• związane motywami i celem-> A. Downs: ludzie należą do partii, bo oczekują korzyści

Możemy także znaleźć definicje wyborcze partii politycznych-partia polityczna jest to instytucja (organizacja), która wpisała się w proces sprawowania władzy w państwie demokratycznym, gdyż konstytucyjny mechanizm w nim ujawniony opiera się na koncepcji reprezentacyjnego reżimu politycznego.

• G. Sjoblom: partie to organizacje, które wysuwają kandydatów w wyborach powszechnych do ciał parlamentarnych oraz na inne stanowiska polityczne.

• G. Sartori: partia to taka grupa polityczna, która jest obecna w procesie wyborczym i jest zdolna wysunąć poprzez wybory kandydatów na stanowiska publiczne.

Definicje funkcjonalne- zwracają uwagę na określone funkcje jakie partie wypełniają bądź powinny wypełniać w ramach systemu politycznego i w jaki sposób oddziałują na otoczenie bliższe np.. inne partie polityczne i dalsze np. elektorat. Partie muszą dążyć do określonych celów lub wypełniać określone funkcje, gdyż występują w roli ogniwa pośredniczącego między społeczeństwem a państwem. wybór dokonany przez elektorat w treści rozstrzygnięć programowych, określającej kierunki polityki państwa.

• K. Lawson: partia polityczna jest organizacja, która traktuje jako rację swego istnienia tworzenie całego układu łańcucha powiązań, które biegną od wyborcy poprzez kandydatów i proces wyborczy do urzędników publicznych

• S. Neumann sugeruje ,że partie są pośrednikami idei

• Schumpeter : partia to grupa, której członkowie decydują się na wspólne działania w walce o władzę polityczną

• La Parambara - partia to formalna organizacja, której uświadomionym celem jest zdobycie i utrzymanie na stanowiskach publicznych osób

Definicje strukturalne- traktowanie partii politycznej jako struktury, politycznej instytucji będącej jednością organizacji i układu ujawniających się w niej ról. Traktowanie partii jako zorganizowanej struktury aktywności. Zwolenników orientacji strukturalnej interesują takie kwestie jak : wewnętrzna organizacja partii, sposób rekrutacji liderów, selekcji członków, charakterystyka poziomów organizacyjnych w partii.

• M. Duverger , analizując przypadek partii masowej stwierdził, że jest ona organizacją o szczególnej strukturze.

• R. Michels jako pierwszy zastosował interpretacje strukturalną w badaniach nad partiami. Sformułował on „żelazne prawo oligarchii”- ta uniwersalna tendencja polega na przejmowaniu przez elity kontroli nad funkcjonowaniem każdej masowej (osiągnęła pewien rozmiar i ma określoną strukturę) organizacji, nie tylko partii politycznych. W ujęciu Michelsa partia to przede wszystkim struktura biurokratyczna autokratyczna, w ramach której dominuje hierarchiczny układ zależności, kreujący wąską elitę partyjną i podporządkowanych jej członków. W ten sposób zostaje zagwarantowany zasadniczy cel partii- przetrwanie organizacyjne.

• Herbert Kitschelt „słabe prawo oligarchizacji” -dominacja elity nad członkami wynika z podziału pracy, zasady specjalizacji, konieczności koordynacji czy tez „technicznej” niezbędności przywództwa.

• A. Panebianco - partie to biurokracje wymagające organizacyjnej ciągłości i hierarchicznej stabilności , a jednocześnie organizacje dobrowolne, które opierają się przynajmniej na minimum partycypacji

• 3 wymiary partii politycznej wg. Katza i Maira:

• partia jako organizacja członkowska - sposób zorganizowania członków partii politycznej, stworzenie mechanizmów umożliwiających członkom uczestniczenie w partyjnym procesie decyzyjnym

• partia jako struktura biurokratyczna- skupia funkcjonariuszy partyjnych, zasiadających w komitetach wykonawczych lub pracowników biurowych

• partia jako organizacja wypełniająca funkcje publiczne- celem jest organizowanie aktywności reprezentantów partii pełniących różne funkcje publiczne

Katz i Mair zaproponowali model organizacyjny partii politycznej. Wyodrębnili oni w strukturze partii 3 subsystemy. Partia jest organizacją wypełniającą funkcje państwowo-publiczne.

Koncepcja partii politycznej w koncepcjach racjonalnego wyboru:

• A. Downs -partia polityczna to zespół, który dąży do sprawowania kontroli nad aparatem rządowym, poprzez zdobycie stanowisk w regularnie organizowanych wyborach rządowych.

Według tej koncepcji zasadniczym celem partii politycznej staje się zapewnienie stanowisk publicznych. Partia polityczna jest często traktowana w tej koncepcji jako organizacja, która służy zaspokajaniu interesów i ambicji przedsiębiorczych jednostek, liderów partyjnych, dążących do przechwycenia stanowisk publicznych.

Wszyscy autorzy podkreślają ,że funkcja partii jest zdobycie władzy.

3 aspekty aktywności partii:

• wewnątrzorganizacyjna

• międzyorganizacyjna : działalność w stosunku do innych partii

• relacja partia-wyborcy: działalność w stosunku do wyborców

II. PODZIAŁY SOCJOPOLITYCZNE

W politologii zachodnioeuropejskiej stosowane jest angielskie słowo cleavage, tłumaczone jako pęknięcie, rozszczepienie, rozłam.

Podział społeczny- określenie podziałów kształtujących się w ramach struktury społecznej. Punktem odniesienia są konkretne grupy społeczne wyodrębnione na podstawie takich kryteriów jak płeć wiek, rasa, klasa itp. Przedmiotem zainteresowania są zmiany jakim podlega struktura danego społeczeństwa. W politologii- zmiany społeczne wywołują określone konsekwencje w sferze polityki. Zmiany społeczne, które przenoszą się na arenę polityczną

Podział polityczny- pojęcie stosowane przy analizie różnorodnych zachowań politycznych. Z reguły o charakterze i trwałości dominujących podziałów politycznych decydują zachowania elit politycznych

System polityczny nie może rozwijać się w sposób zupełnie autonomiczny do przeobrażeń zachodzących w społeczeństwie

Podziały socjopolityczne - są wtedy, gdy określone grupy społeczne udzielają poparcia konkretnym kierunkom polityki oraz partiom postrzeganym jako reprezentanci tych opcji, podczas, gdy inne grupy społeczne popierają opozycyjne kierunki polityki oraz partie. To podziały w społeczeństwie, które wywołują sprzeczności w sferze polityki. Wielu uznaje za taki podział każda kwestię polityczna, która wzbudza zainteresowanie elektoratu i może mieć wpływ na sposób jego głosowania.

Partie same próbują wzbudzić podziały w społeczeństwie

G. Almond i S .Verba-> istnienie podziałów politycznych jest fundamentalną przesłanką demokracji: demokracja zakłada wybór pomiędzy alternatywami, społeczeństwo tworzy opozycyjne grupy społeczne

S. Bartolini i P. Mair-> kategoria podziału socjopolitycznego jest ogniwem łączącym strukturę społeczna z porządkiem politycznym.

3 poziomy podziału socjopolitycznego według Maira i Bartoliniego:

• poziom empiryczny

• poziom normatywny

• poziom organizacyjny

Poziom empiryczny(obiektywny)- określa społeczny kontekst konkretnego podziału socjopolitycznego. Chodzi o podział, który dzieli ludzi że względu na posiadane przez nich cechy np. płeć, wiek, zawód, wykształcenie. W ten sposób wyodrębniamy w ramach społeczeństwa grupy społeczne. Określona grupa, by stać się strona podziału społecznego musi być świadoma posiadania swojej tożsamości- posiadać swój układ wartości, przekonań, postaw, zachowań, uprzedzeń.

Poziom normatywny(subiektywny)- częścią procesu tworzenia się tożsamości grupowej jest zjawisko kształtowania się określonych interesów, których zaspokojenie traktowane jest jako zasadniczy cel grupy. Jeżeli interesy te nabierają charakteru politycznego, to grupa wchodzi w sferę przetargów politycznych.

Poziom organizacyjny(instytucjonalny)- uświadomienie przez elity, iż realizacja interesów może nastąpić tylko przez przechwycenie kontroli nad areną parlamentarno- gabinetową

Partie relewantne- partie, które wywierają istotny wpływ na decyzje polityczne lub są odpowiedzialne za kształtowanie polityki państwa.

S. Rokkan- zamrażanie podziałów socjopolitycznych- samoutrwalanie podziałów socjopolitycznych przede wszystkim za sprawą wielkich, masowych organizacji partyjnych.

Ewolucja podziału socjopolitycznego, jego zmiana, transformacja mogą stać się efektem zmiany struktury społeczeństwa.

Typy podziałów socjopolitycznych:

• podział socjoekonomiczny- obecny we wszystkich systemach demokratycznych. Jego wyrazem jest rywalizacja między partiami lewicy i prawicy. Nastąpiło osłabienie znaczenia tego konfliktu. Jedną z przyczyn może być kryzys klasy robotniczej jako bazy poparcia dla partii lewicowych- zmniejsza się ilość osób należących do klasy robotniczej(zanik ilościowy klasy robotniczej). Coraz większe znaczenie ma rozwój klasy średniej. Słabnie także znaczenie klasy robotniczej jako grupy istotnej politycznie, zacierają się granice pomiędzy klasą średnia a klasa robotniczą- następuje osłabienie poczucia odrębności i tożsamości klasy robotniczej(zanik jakościowy klasy robotniczej, „zburżuazyjnienie klasy robotniczej). Zmniejszenie znaczenia podziału klasowego związane jest że zmiana charakteru i treści rywalizacji politycznej. Pojawiają się nowe kwestie polityczne (np. ochrona środowiska) i nowego charakteru nabierają istniejące już konflikty. Pojawienie się nowych kwestii powoduje, że obywatel głosując w wyborach przestaje kierować się przynależnością grupowa a coraz częściej kieruje się konkretnymi kwestiami politycznymi czy osobowością lidera. Słabnie powiązanie ideologiczne i polityczne grupy społecznej z pewnymi partiami. Podział ten słabnie również dlatego, że zmienia się rola i funkcja partii politycznych . S. Lipset, A. Pizzorno-> zacieranie się różnic pomiędzy partiami, upodabnianie się ideologii lewicowej i prawicowej. R. Harmel i K. Janda : 4 podstawowe składniki decydujące o rywalizacji partyjnej w kontekście ekonomicznym:

Lewica	Prawica
państwowa własność środków produkcji	prywatna własność środków produkcji
silna rola państwa w planowaniu ekonomicznym	słaba rola państwa w planowaniu ekonomicznym
poparcie wobec redystrybucji dochodów	opozycja wobec redystrybucji dochodów
akceptacja programów socjalnych państwa	żądanie ograniczenia programów socjalnych państwa

• podział religijny- przedmiotem rywalizacji partii stają się kwestie moralne oraz rola religii i kościoła w życiu publicznym. Podział en nie występuje we wszystkich krajach Europy. w Europie występują regiony w których dominuje jedno wyznanie(mono-confessionalizm):

• południowo zachodnia cześć Europy- większość społeczeństw wyznania katolickiego: Hiszpania, Portugalia, Włochy, Francja, Belgia, Polska, Litwa, Irlandia.

• północna część Europy- wyznanie luterańskie: kraje skandynawskie

• wschodnia cześć Europy- wyznawcy kościoła ortodoksyjnego(wschodniego): Grecja, Rosja, Rumunia, Białoruś. W państwach tych występują jednak dość duże mniejszości wyznaniowe.

i państwa w których struktura religijna ma mieszany charakter i występują obok siebie różne mniejszości religijne( multi-confessionalizm):

• Wielka Brytania, Czechy, Węgry, Niemcy, Szwajcaria, Holandia, Albania, Estonia, Łotwa

O charakterze podziałów i konfliktów politycznych w dużym stopniu decyduje charakter relacji Kościół- państwo- społeczeństwo. Kościół protestancki jest bardziej za oddzieleniem kościoła od społeczeństwa, kościół katolicki zawsze podkreśla swoją obecność w społeczeństwie.

Partie chadeckie reprezentują interesy środowiska religijnego.

• podział kulturowo-etniczny- udział w rywalizacji politycznej partii reprezentujących mniejszości narodowe. Występuje on w społeczeństwach, w których kwestia etniczności stała się problemem politycznym

• Belgia: francuskojęzyczni Walonowie i posługujący się holenderskim Flamandowie. Konflikt przede wszystkim na tle ekonomicznym. Walonowie czuli się politycznie i ekonomicznie niedoceniani, co zrodziło żądanie autonomii. Powstawały partie związane z którąś z tych grup(flamandzka UV- chadecka, walońska RW- socjalistyczna). Większość Belgijczyków czuje się związanych przede wszystkim że swoja grupa etniczną

• Szwajcaria: 3 języki: francuski, włoski, niemiecki. Różnice językowe nie znalazły odbicia w procesie tworzenia się odrębnych partii politycznych.

• Hiszpania: mniejszości katalońska, baskijska i galicyjska. W procesie demokratyzacji, po 1974 r. , ujawniły się ostre napięcie na tle etnicznym a Baskowie i Katalończycy zażądali szerokiej autonomii.

Partie etniczne określane są tez mianem ugrupowań etnoregionalnych. Pojawiają się, jako efekt istnienia odrębnych tożsamości etnicznych. Stają się one przede wszystkim wyrazicielem regionalnych aspiracji.

Inne podziały:

• poparcie dla systemu - w niektórych demokracjach istnieją duże partie relewantne, które są w opozycji do systemu, np. Włochy - po II wojnie światowej, gdzie była partia opozycyjna do systemu, czyli Ruch Społeczny i Partia Komunistyczna,; Francja- Front Narodowy; W każdym kraju można znaleźć tego typu partię, np. Samoobrona jest partią relewantną (ma dużo głosów w Sejmie, ale nikt nie chce z nią sojuszu i współpracy)

• polityka zagraniczna - stosunek części partii do pozycji danego państwa w stosunku do innych państw na tle wydarzeń na arenie międzynarodowej, np. problem z relacją Francja - NATO; Francja była też przeciwko wejściu Anglii do EWG (dopiero w 1973r. Anglia weszła)

• postmaterializm np. Holandia

III. EWOLUCJA PARTII POLITYCZNYCH- MODELE PARTII

Partie w danym okresie są podobne, mimo że różnią się programowo.

Max Weber wyróżnia 3 etapy rozwoju partii politycznej:

• koterie arystokratyczne

• kluby polityczne (partie kadrowe)

• partie masowe

3 modele uzupełniające:

• partie wyborcze

• partie typu catch-all (partie masowej integracji)

• partie kartelowe

Nie każda partia przechodziła wszystkie te etapy- pewne modele zanikały, niektóre partie przeskakiwały pewne etapy. Wszystkie 3 stadia wyróżnione przez Webera przeszły tylko partie angielskie:

• liberałów ( Wigów)

• konserwatystów (Torysów)

Większość partii od razu ukształtowała się jako partie masowe.

Koterie arystokratyczne

Wielka Brytania: II poł XVII w. Torysi, Wigowie

Podziały między tymi partiami miały początkowo charakter wyznaniowy i dynastyczny:

• Torysi: katolicy, zwolennicy Jakuba II, z czasem zostali utożsamieni z partiami prawicy (dzisiejsi konserwatyści)

• Wigowie: purytanie, przeciwnicy Jakuba II, z czasem zostali utożsamieni z liberałami

Walka pomiędzy Torysami a Wigami była walką poszczególnych rodów arystokratycznych o ster rządów. Przechodzenie z obozu do obozu było na porządku dziennym. O przynależności do partii decydowały względy rodowe, finansowe a nie ideowe. Zarówno partia Torysów jak i Wigów reprezentowała tę sama klasę społeczną- arystokrację.

Partie kadrowe XIXw.

Partie zaczynają posiadać nowe cechy:

• zaczątki organizacji formalnej

• wzrasta rola ideologii i programu: partie przyciągają ludzi o zbliżonych poglądach ideowych

• burżuazja zaczyna uzyskiwać prawa wyborcze

Torysi zakładają Carlton Club w 1831r.

Wigowie zakładają Reform Club w 1836r.

Partie kadrowe różniły się od koterii:

• kontekstem społecznym- partie kadrowe uwikłane były w walkę klasowa między ziemiaństwem a burżuazją

• trwałością więzi ideologicznych

• bardziej rozbudowana organizacją: szerszy zasięg działania społecznego

Duverger w 1964 r. wyróżnił partie kadrowe i partie masowe

Okres powstawania partii kadrowych to czas, kiedy prawa wyborcze były ograniczone do wąskiej grupy społeczeństwa- klasy wyższej. Polityk sam organizował kampanię wyborczą, dysponując własnymi środkami na jej prowadzenie Polityk skupiał wokół siebie osoby o podobnym statusie majątkowym. Kampania wyborcza prowadzona była na poziomie lokalnym.

Partie masowe

Powstają w II poł. XIX w. Okres świetlności tych partii przypada na lata 1880-1960.

Upowszechnienie prawa wyborczego powoduje zanik partii kadrowych. Partie masowe posiadały poparcie wielkich grup społecznych i zdominowały rynek wyborczy. Partie masowe nastawione były na pozyskiwanie jak największej liczby członków. Było to także podyktowane względami finansowymi- składki członkowskie podstawowym źródłem finansowania. Zasadniczym celem partii słało się zdobycie kontroli na rynkiem wyborczym.

Przyczyny powstania partii masowych:

• upowszechnienie się praw wyborczych

• rozwój klasy robotniczej

Pierwsza partia masowa: Liberalne Stowarzyszenie Rejestracji Wyborców w Anglii 1861 r.

Do końca XIX w. partie masowe powstały w Anglii ( konserwatyści i liberałowie) oraz w Europie Zachodniej ( partie socjaldemokratyczne).

Partie masowe spełniały funkcję integracyjną i masowej mobilizacji.

Preferencje wyborcy były rezultatem poczucia przynależności do grupy, której interesy partia reprezentowała.

Partie polityczne potrzebowały masowego poparcia by móc sprawować władze państwową.

Partie konserwatywne i partie liberalne tylko udają ,że są partiami masowymi.

Rozbudowana struktura, która pozwoliła na zorganizowanie olbrzymiej rzeszy członków.

Katz i Mair-> partie masowe, to pierwsze ugrupowania, które deklarowały, że reprezentują interesy tylko jednej grupy społeczeństwa.

Duverger-> partia masowa: rekrutacja i socjalizacja mas, partia skupia się na mobilizacji wyborców, rządzi zjazd partii

Partie wyborcze lata 60 XXw.

Epstein- 1980r. podział na partie wyborcze i niewyborcze.

Partia wyborcza nie odnosi się do konkretnej grupy społecznej lecz do szerszego, zróżnicowanego elektoratu. Lata 50, 60 następuje zacieranie granic między poszczególnymi grupami społecznymi. Adresatem nie jest już przedstawiciel określonej grupy społecznej, będący członkiem partii lecz dobrze poinformowany, wykształcony wyborca. Wyborca podejmuje decyzje kierując się miedzy innymi: kwestiami programowymi, prezentacja partii, systemem prowadzonej kampanii. Wyborca często przenosi poparcie z jednej partii na druga.

W partiach wyborczych coraz mniejsza rolę odgrywa członkostwo. Partia finansowana że środków publicznych albo z dotacji grup interesu.

Pojawienie się klasy średniej.

Partia jako organizacja skupiająca przede wszystkim profesjonalistów zaczyna działać w pewnym oddaleniu od członków

1. Panebianco-> wprowadza kategorię partii profesjonalno-wyborczej

Partie typu catch-all

• Umacnia się kierownictwo partii

• Zmniejsza się rola członów partii w tworzeniu programu

• Od przywódców wymaga się zdolności managerskich- lider ma przyciągać wyborców

• Dostęp do środków pasowego przekazu

Partie kartelowe - Katz i Mair lata 70 XXw.

• Partie finansowane z budżetu państwa, partie same uchwalają ile pieniędzy dostaną z budżetu

• Spadek znaczenia członkostwa, członkowie mają znaczenie w rywalizacji wewnątrzpartyjnej

• Unikanie kwestii, które mogłyby spowodować zachwianie spójności partii, brak jednoznacznego stanowiska w ważnych sprawach

• Partie upodabniają się, szczególnie pod względem programu i strategii wyborczych

• Zacieranie się różnic pomiędzy rządzącymi a opozycją

• Nowe partie najczęściej powstają w skutek rozłamu starych

• Wzmocnienie roli lidera: osobowość lidera i jego wizerunek mogą w dużej mierze decydować o sukcesie partii.

IV. INSTYTUCJONALIZACJA PARTII POLITYCZNYCH

Partia pojawia się jako dość luźna struktura organizacyjna a po pewnym czasie ujawnia się proces kształtowania i porządkowania norm, zasad i reguł. Można ją wówczas traktować jako instytucję.

Cechy instytucji:

• wyodrębniona grupa osób

• formalne zasady, reguły postępowania

Instytucjonalizację partii należy traktować jako proces

Instytucjonalizacja to proces zdarzeń, które prowadzą do utrwalenia znaczenia oraz stabilizacji partii w określonej przestrzeni politycznej

• M. Duverger podział na partie:

• wewnętrznie tworzone

• zewnętrznie tworzone

Wewnętrznie tworzone-> ukształtowane na forum istniejących parlamentów przez elity polityczne. Tak tworzone partie zostały zmuszone za sprawa upowszechnienia do wyjścia z oferta wyborczą poza struktury parlamentu Partie wewnętrznie tworzone to pierwsze partie konserwatywne i liberalne w Wielkiej Brytanii

Zewnętrznie tworzone-> pierwotnie będące forma organizacji grup społecznych. Partie te powstały dzięki politycznej aktywizacji lokalnych wspólnot o charakterze wyznaniowym lub klasowym. np. Partia Pracy (Wielka Brytania)

Partie prawicowe- zazwyczaj tworzone wewnętrznie ( wyjątek chadecja, która tworzona była przez kościół)

Partie lewicowe- zazwyczaj tworzone zewnętrznie

• Powstanie partii w skutek dyfuzji lub terytorialnej penetracji

• dyfuzja: partie zakładane przez lokalne elity a potem tworzona centralna władza; z dołu do góry

• terytorialna penetracja: centralna organizacja partyjna kontroluje rozwój swoich fili na prowincji; z góry do dołu

	zewnętrzne	wewnętrzne
penetracja	Partia Komunistyczna	Partia Konserwatywna
dyfuzja	Partia Pracy	Partia Liberalna

• Legitymizacja wewnętrzna i zewnętrzna-występowanie lub brak zewnętrznej instytucji sponsorującej

• legitymizacja zewnętrzna: występuje zewnętrzny sponsor, utrudnia to wytworzenie się spójnego przywództwa i powoduje uzależnienie elit od sponsora; sponsor np. ; związki zawodowe kościół.

• legitymizacja wewnętrzna : brak instytucji sponsorującej, spójne elity przywódcze

• Istnienie/ brak charyzmatycznego lidera

• posiadanie charyzmatycznego lidera: partia należy do lidera, partia stanowi jedynie tło na którym występuje przywódca. ludzie kojarzą partię z osoba przywódcy. Przykłady polskich partii : Samoobrona, LPR, PIS

• brak wyraźnego przywódcy: liderzy partii zmieniają się a partia nadal istnieje, dopuszczanie innych liderów do władzy. Przykłady polskich partii : PO, SLD

Harmel i Svasand- 3 fazy rozwoju partii:

• identyfikacja

• organizacja

• stabilizacja

Identyfikacja: partia wybiera cel i dąży do dotarcia z tym celem do opinii publicznej

Organizacja: rutynizacja procedur podejmowania decyzji. Partia ustala kto jest władza, tworzy statut partii, partia ustala jak podejmowane są decyzje.

Stabilizacja: wpisanie się partii w skład mechanizmu rządzenia, partia wchodzi w skład rządu/koalicji, partia ma swój elektorat.

Koncepcje instytucjonalizacji:

• Randall i Svasand: 4 wymiary procesu instytucjonalizacji:

• strukturalny wewnętrzny ( Panebianco- systemowość)

• strukturalny zewnętrzny (Panebianco- autonomia)

• kulturalny wewnętrzny (infuzja wartości)

• kulturalny zewnętrzny

Strukturalny wewnętrzny

Wymiar ten dotyczy procesu tworzenia struktur wewnętrznych w partii i mechanizmów regulujących zachowania podmiotów. chodzi tu o wewnętrzna organizacje partii- struktury partyjne są jednolite, tak samo zorganizowane w każdym okręgu, decyzje podejmowane zgodnie że statutem. Panebianco określał to jako systemowość, jeszcze inni nazywają to rutynizacją. Panebianco mówił, że systemowość jest niska, gdy ogniwa struktury wewnętrznej posiadają znaczną autonomię i zróżnicowany zakres uprawnień. Systemowości wysoka-scentralizowany układ powiązań, centrum zyskuje uprawnienia. Rutynizacja- działania podmiotów przyjmują formę schematycznych zachowań, regularnie się powtarzających, zachowania staja się przewidywalne.

Partie lewicowe przeszły bardziej ten etap niż partie prawicowe.

Strukturalny zewnętrzny

Panebianco określał to jako autonomia. Regularność i wielkość źródeł finansowania, relacje z zewnętrznymi organizacjami przy partii.- czy partia w pełni kontroluje zasoby niezbędne do jej funkcjonowania czy tez są one zarządzane przez organizacje zewnętrzne (kościół, związki zawodowe).Partie wchodzą w określone powiązania z organizacjami i instytucjami zewnętrznymi, ale chodzi tu o charakter relacji między nimi.. Jeśli partia staje się zakładnikiem zewnętrznej instytucji to trudno mówić o pojawieniu się tego wymiaru. Jeżeli jednak partia tworzy sieć powiązań z instytucjami zewnętrznymi i w tym układzie ma pozycje dominującą , to sprzyja to instytucjonalizacji.

Kulturalny wewnętrzny

Niektórzy nazywali infuzja wartości. P Selznich- sposób w jaki jednostki oceniają własna organizację m.in. role jakie mają do odegrania i ustalenie jak ta ocena wpływa na losy organizacji. Jeżeli członkowie cenią sobie szczególnie cele dla których została ona powołana i traktują ja głownie jako mechanizm do ich osiągnięcia, to można przyjąć, że moment ich osiągnięcia celu oznacza koniec jej istnienia. Instytucjonalizacja partii oznacza, że zmienia się sposób patrzenia przez jednostki. Celem staję się organizacja sama w sobie, jest ona traktowana jako wartość sama w sobie. Podejmowane działania mają na celu jej przetrwanie. Infuzja wartości oznacza, że partia tworzy własną, odrębną kulturę, oparta na systemie wartości.

Kulturalny zewnętrzny

Proces zakorzenienia się partii w świadomości społeczeństwa, ciągłej obecności publicznej, co pozwała oddziaływać na zachowania innych podmiotów.

K. Janda- im partia jest dłużej na arenie politycznej i ma możliwość stabilizowania własnej sytuacji , tym proces instytucjonalizacji staje się bardziej zaawansowany.

V. JURYDYZACJA PARTII POLITYCZNYCH ( PRAWO O PARTIACH)

Pierwsze regulacje prawne na temat partii- regulaminy parlamentarne, pojawiają się w XX w.. Regulaminy te nie nazywały grup bezpośrednio partiami politycznymi.

Drugie akta to ordynacje wyborcze, które również nie używają nazwy partia polityczna.

Prawo rzadko reguluje struktury partii. Najczęściej prawo reguluje relacje partia polityczna- władza publiczna .

Szersza jurydyzacja partii politycznych następuje po II wojnie światowej. W konstytucjach zaczynają się pojawiać przepisy dotyczące partii politycznych. Prawo zaczyna także regulować dostęp do telewizji, radia.

Kraje w których jurydyzacja zaszła najdalej:

• USA: wyłanianie kandydatów

• Niemcy: określanie struktury władz partyjnych, częstotliwość zbierania się partii , ochrona demokracji wewnątrzpartyjnej .

Polska ustawa o partiach politycznych z 27 czerwca 1997r.

• Członkami partii mogą być obywatele RP, którzy ukończyli 18 lat ( nie jest wymagana żadna zgoda, nie mówi ilu obywateli potrzeba, by założyć partię)

• Partia może korzystać z praw wynikających z ustawy, kiedy została wpisana do ewidencji partii politycznych.

• Partia nie może posiadać jednostek organizacyjnych w zakładach pracy

• Partia polityczna opiera swoja działalność na pracy społecznej członków, do prowadzenia spraw może zatrudniać pracowników.

• Partie kształtują swoje struktury oraz zasady działania zgodnie z zasadami demokracji

• Statut partii określa jej cele, strukturę, zasady działania. Statut uchwala zgromadzenie ogólne członów lub zgromadzenie ich demokratycznie wybranych przedstawicieli. Statut zawiera:

• nazwę, skrót nazwy

• adres siedziby partii

• sposób nabywania i utraty członkostwa

• prawa i obowiązki członków

• organy partii, ich kompetencje, czas trwania kadencji

• organy reprezentujące partie na zewnątrz oraz uprawnione do zaciągania zobowiązań majątkowych

• tryb dokonywania wyborów organów partii

• zasady tworzenia i znoszenia terenowych jednostek

• zasady dokonywania zmian statusu

• sposób rozwiązywania się partii, tryb połączenia z inna partią

• Partie polityczna zgłasza się do ewidencji partii politycznych, prowadzonej przez Sąd Okręgowy w Warszawie

• Zgłoszenie do ewidencji powinno zawierać: nazwę, skrót nazwy i określenie adresu siedziby partii politycznej oraz imiona, nazwiska i adresy osób wchodzących w skład organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych a także statut partii politycznej i wykaz zawierający imiona, nazwiska, adresy zamieszkania, numery ewidencyjne PESEL i własnoręczne podpisy popierających zgłoszenie co najmniej 1000 obywateli polskich, którzy ukończyli 18 lat

• Nazwa, skrót nazwy i symbol graficzny partii politycznej powinny odróżniać się wyraźnie od nazw, skrótów nazw i symboli graficznych partii już istniejących.

• Partia polityczna nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania do ewidencji.

• Partia polityczna jest zobowiązana zawiadomić Sąd o zmianie statutu partii, zmianie adresu siedziby partii, zmianach w składzie organów uprawnionych w statucie do reprezentowania partii na zewnątrz oraz do zaciągania zobowiązań majątkowych.

• Likwidacja partii politycznej:

• na mocy uchwały uprawnionego w statucie organu

• sąd, po zakończeniu likwidacji, wydaje postanowienie o wykreśleniu wpisu partii politycznej z ewidencji

• koszt likwidacji pokrywa się z majątku likwidowanej partii politycznej

• likwidacji dokonuje się na skutek orzeczenia Trybunału konstytucyjnego o niezgodności celów lub działalności partii z konstytucja

• w razie rozwiązania się partii politycznej na podstawie własnej uchwały właściwy organ partii niezwłocznie przesyła Sądowi uchwałę o samorozwiązaniu partii oraz o wyznaczeniu jej likwidatora.

Konstytucja -> art. 11, 13

• wolność działania i tworzenia partii politycznych

• dobrowolność przynależności

• równość wszystkich członków

• partie zrzeszają obywateli w celu wpływania metodami demokratycznymi na politykę państwa

• finansowanie partii politycznych jest jawne

• zakazane jest istnienie partii odwołujących się w swoich programach do totalitaryzmu, nazizmu, faszyzmu, zakładających nienawiść rasową, narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy.

VI. FINANSOWANIE PARTII POLITYCZNYCH NA PRZYKŁADZIE POLSKI

3 sposoby finansowania:

• wewnętrzne

• zewnętrzne

• z budżetu państwa

Wewnętrzne- samofinansowanie; najstarsza forma- składki partyjne. Dawniej składki partyjne miały znaczenie dla masowych partii robotniczych, które nie miały dostępu do władzy. Obecnie składki nie maja już znaczenia. Teraz wpłaty organizacji afiliowanych przy partii np. związek zawodowy. Inny sposób -podatek partyjny: członek partii zajmujący publiczne stanowisko musi zapłacić partii ze swojej diety. Także finansowanie przez jednostkę, która założyła partia i partia jest jej własnością.

Zewnętrzne- wpłaty osób fizycznych nie związanych z partia, sympatyków partii

Z budżetu państwa- państwo zaczęło finansować partie na przełomie lat 50/60 XX w- dofinansowywanie partii.

• darmowy dostęp do mediów

• zwrot kosztów kampanii wyborczej

• darmowe podróże po kraju, rozmowy telefoniczne

• wynagrodzenia dla posłów

Wady finansowania z budżetu:

• finansowanie partii z budżetu dotyczy tylko partii będących w parlamencie. Trudności dla partii, które się tworzą

• partie same uchwalają swój budżet

Zalety finansowania z budżetu:

• uniezależnienie się partii od biznesu, grup interesu

• zrównuje prawa wyborcze, partie nie patrzą na głosy tych, którzy finansują partie

Finansowanie partii w Polsce

Źródła pieniędzy:

• składki członkowskie

• darowizny

• spadki, zapisy

• dotacje

• subwencje

• dochody z majątku

• kredyty bankowe na cele statutowe

Źródła finansowania partii są jawne

• Majątek partii politycznej może być przeznaczony tylko na cele statutowe lub charytatywne.

• Partia polityczna nie może prowadzić działalności gospodarczej.

• Partia polityczna może użyczać posiadane przez siebie nieruchomości i lokale jedynie na biura poselskie, senatorskie oraz biura radnych gminy, powiatu albo województwa.

• Partia polityczna nie może przeprowadzać zbiórek publicznych

• Partii politycznej mogą być przekazywane środki finansowe jedynie przez osoby fizyczne, z wyjątkiem cudzoziemców, osób nie mających miejsca zamieszkania na terenie RP. Łączna suma wpłat od osoby fizycznej w jednym roku nie może przekroczyć minimalnego wynagrodzenia za pracę a wpłata na Fundusz Wyborczy nie może przekroczyć w jednym roku 15-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę. Jeżeli w danym roku kalendarzowym odbywają się więcej niż jedne wybory lub referenda ogólnokrajowe, łączne sumy wpłat na Fundusz Wyborczy ulegają zwiększeniu do 25-krotności minimalnego wynagrodzenia za pracę. Formy płatności; przelew, czek, karta płatnicza.

Fundusz Wyborczy

Partia polityczna tworzy stały Fundusz Wyborczy w celu finansowania udziału partii politycznej w wyborach do Sejmu i do Senatu, w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, w wyborach do Parlamentu Europejskiego oraz w wyborach organów samorządu terytorialnego.

Środki finansowe gromadzone w ramach Funduszu Wyborczego mogą pochodzić z wpłat własnych partii politycznej oraz darowizn, spadków i zapisów.

Limit wydatków do parlamentu ( nie jest to limit stały):

• liczba wyborców w kraju/ 560 560- liczba członków obu izb

• liczba wyborców w kraju/560*1 ( kandydat do senatu w jednym okręgu)

• liczba wyborców w kraju/560 8 560 ( jeśli partia wystawiła kandydatów do sejmu w każdym okręgu)

Subwencje: otrzymują:

• partia, która w wyborach do sejmu otrzymała co najmniej 3% głosów w skali kraju

• partie, które utworzyły koalicje i otrzymały co najmniej 6% głosów w skali kraju

Otrzymują one subwencje z budżetu państwa na działalność statutową przez okres trwania kadencji Sejmu, co roku.

W przypadku koalicji podział subwencji ustala się w umowie koalicyjnej.

Subwencje:

• za 5% głosów- 10 zł od głosu

• powyżej 5%- 10%- 8 zł

• powyżej 10%-20%- 7 zł

• powyżej 20% do 30%- 4zł

• powyżej 30%- 1, 50 zł

Partia może nie otrzymywać przez rok, jeśli komisja wyborcza stwierdzi nieprawidłowości np. dochody z nielegalnych źródeł

Partie polityczne sporządzają coroczną informację finansową o otrzymanej subwencji oraz o poniesionych z subwencji wydatkach

Dotacje: otrzymają:

• partie polityczne

• komitety wyborcze

• niezależni kandydaci, jeśli otrzymali minimum 1 mandat

Suma wydatków/ 560 * liczba mandatów -> wynik oznacza sumę, którą się otrzyma.

Dotacja to zwrot pieniędzy za kampanię wyborczą. Partia/komitet/kandydat otrzyma tyle, ile faktycznie wydał.

Partie sporządzają 3 rodzaje informacji finansowych:

• o otrzymanej subwencji oraz o poniesionych z subwencji wydatkach

• o źródłach pozyskania środków finansowych, w tym o kredytach bankowych i warunkach ich uzyskania

• o przychodach i wydatkach z Funduszu Wyborczego

VII. TYPY I RODZINY PARTII POLITYCZNYCH

Klasyfikacja partii politycznych w oparciu o:

• kryterium organizacyjne

• kryterium funkcjonalne

• kryterium funkcji partii w systemie partyjnym

• kryterium programowym

Kryterium organizacyjne

M. Duverger bierze pod uwagę kryterium organizacyjne oraz charakter człon­kostwa w partiach politycznych i na tej podstawie wyróżnia:

• partie bezpośrednie- członkami są obywatele, którzy wypełniają deklara­cję przystąpienia i uczestniczą w spotkaniach lokalnych organizacji

• partie pośrednie- to organizacja, w której występuje za­sada zbiorowego (grupowego) członkostwa. Członkami partii stają się np. stowarzyszenia czy organizacje ( np. związki zawodowe). Klasycz­nym przykładem partii pośredniej jest brytyjska Partia Pracy.

Formuła partii bezpośredniej dominuje współcześnie, choć metoda pośredniej organizacji niekiedy występuje, zwłaszcza wśród nie­których ugrupowań chadeckich ( przykład: belgijska Partia Katolicka) czy socjaldemokratycznych ( przykład : Szwedzka Socjaldemokratyczna Partia Pracy-SAP). Obie te partie obecnie zakładają członkostwo bezpośrednie. Austriacka Partia Ludowa (ÓVP) wciąż po­zostaje przykładem partii pośredniej. Choć dopuszczalne jest członkostwo bezpośrednie, to jednak zdecydowana więk­szość członków należy „pierwotnie" do jednego z trzech stowarzy­szeń o charakterze zawodowym: stowarzyszenie Farmerów, Biznesu, robotników i Pracobiorców.

Inny podział zakładający kryterium organizacyjne wg M. Duvergera to:

• partie wewnętrznie tworzone (o parlamentarnym rodowodzie)

• partie zewnętrznie tworzone ( o pozaparlamentarnym rodowodzie)

Kryterium klasyfikacji partii politycznych może być także poziom instytucjonalizacji:

• partie o bardzo wy­sokim poziomie instytucjonalizacji - partie w ustabilizowanych demokracjach, a zwłaszcza socjaldemokratyczne, chadeckie czy na­wet konserwatywne, zalicza się do kategorii organizacji zinstytucjo­nalizowanych

• partie o bardzo niskim poziomie instytucjonalizacji

Faza na­rodzin partii politycznej w sposób znaczący wpływa na jej dalszy rozwój, przede wszystkim organizacyjny, oraz charakter oczekiwań dotyczących stylu przywództwa.

Na ogół partie o rodowodzie parlamentarnym reprezentują przypadek ugrupowań słabiej zinstytucjonalizowanych, tworzone przez tery­torialne rozproszenie, które wcześnie stały się wartością samą w sobie (infuzja wartości) i nie występowała w nich instytucja sponsora ze­wnętrznego oraz ujawnił się wpływ charyzmatycznego lidera. Z bardziej zaawansowanym procesem instytucjonalizacji, przynajmniej w Europie Zachodniej, mieliśmy do czynienia w przy­padku ugrupowań o rodowodzie pozaparlamentarnym, powstających w wyniku penetracji terytorialnej

Kryterium funkcjonalne

• partie konstytucyjne- ugrupowania, które akceptują obowiązujące zasady gry politycznej i porządek instytucjonalny, a przede wszyst­kim szanują regułę władzy opartej na demokratycznych me­chanizmach wyborczych.

• partie rewolucyjne(antykonstytucyjne)- stawiają sobie za główny cel obalenie istniejącego porządku konstytucyjnego, co z reguły sugeruje użycie przemocy jako sposobu na zdobycie władzy. Nieakceptują zasady wolnej gry sił politycznych, trak­tując np. wielopartyjność jako zagrożenie swoich interesów.

• partie prosystemowe- które akceptują konstytucyj­ne i polityczne zasady gry politycznej

• partie antysystemowe- podejmują różnorodne działania nastawione na podważenie czy też osłabienie legitymacji systemu demokratycznego

• partia protestu- stawiają one sobie za cel rewizję polityki państwa w wybranym obszarze jego aktyw­ności, nie kwestionują one założeń demokratycznego systemu politycznego, wykorzystują jego instytucje i procedury do ujawnienia własnego stanowiska i realizacji własnych celów politycznych

Szara strefa akceptacji- znajdują się partie polityczne nieakceptowane, z różnych względów przez ugrupowania prosystemowe. Partie protestu rozpoczynały swoją historię organizacyjnej ewolucji właśnie w tej szarej strefie akceptacji, niektóre z nich tam pozostają, a inne ją opuszczają.

Przykłady partii protestu:

• partie zielonych- z reguły zaczynały jako ugrupowania protestu, postulując niejednokrotnie dość radykalną zmianę polityki państwa w zakresie ochrony i kształtowania środowiska, podnoszone przez nie postulaty i oferowane wartości godziły jednak w programy partii ustabilizowanych, oparte przede wszystkim na wartościach ekonomicznych.

• tzw. partie dalekiej prawicy nowego typu- domagają się m.in. rewizji polityki państwa wo­bec cudzoziemców oraz zaostrzenia prawa azylowego (np. Front Narodowy we Francji czy Republikanie w Niemczech). Niektóre z nich, zwłaszcza ugrupowania skandynawskie, opowiadają się za likwidacją modelu państwa dobrobytu i wprowadzeniem nowej po­lityki podatkowej (np. Partie Postępu w Danii czy Norwegii).

• Do kategorii partii protestu można również zaliczyć ugrupowania kwe­stionujące proces integracji europejskiej i domagające się rewizji dotychczasowej proeuropejskiej polityki (np. ugrupowania centrowe w państwach skandynawskich).

• partia- promotor - R. Harmel i J. Robertson zaproponowali wprowadzenie klasyfikacji partii politycznych opartej na wyodręb­nieniu dwóch kategorii: partii-promotora (promotor party) oraz partii-rywala (contender party). Partia-promotor zmierza do zdobycia władzy, zasadniczym jej celem staje się wykorzystanie partii politycznej ja­ko sposobu zwrócenia uwagi opinii publicznej na konkretne kwestie i problemy społeczne. Posiada ona wiele cech charakterystycznych dla grupy interesu. Partia-rywal- ugrupowanie, którego liderzy sukces wyborczy traktują jako zasadniczą rację jego dalszego istnienia.

• partie jednego przedsięwzięcia- zostały stworzone przez oso­bę niejednokrotnie niezwiązaną z polityką, a przynajmniej na tyle przedsiębiorczą, iż udaje się jej przyciągnąć zwolenników. Osoba ta odgrywa dużą rolę w procesie instytucjo­nalizacji partii, przynajmniej w początkowej jej fazie, stając się jej kreatorem, nosicielem informacji dla zwolenników oraz charyzma­tycznym przywódcą. Przykładem partii tego typu mogą być ugrupowania ultraprawicowe nowego typu, w których zasadniczą wartością apelu staje się osoba lidera np. dwie partie włoskie: Liga Pomocy oraz Forza Italia.

• S. Neumann wyróż­nia partie reprezentacji oraz partie integracji. Partie reprezentacji reprezentują interesy poszczególnych segmentów elektoratu. Partie stosują wiec przede wszystkim strategie o charakterze reaktywnym, reagując na zmiany w środowisku wyborczym. Ich za­sadniczym celem jest maksymalizacja zysków wyborczych, a one sa­me stają się doskonałym przykładem organizacji, dla której władza jest celem samym w sobie. Partie integracji dążą z reguły do mobi­lizacji określonej kategorii elektoratu, podejmując przedsięwzięcia np. o charakterze edukacyjnym czy socjalizacyjnym.

Partia reprezentacji bardzo przy­pomina kategorie ugrupowania określanego mianem pragmatyczne­go czy wyborczego (catch-alt), natomiast partia integracji charakte­ryzuje się cechami typowymi dla ugrupowania masowego

Kryterium funkcji partii w systemie partyjnym

12

---