Michał Protaziuk
IV rok MDSSM
Nr indeksu: 214 158
Wojna i pokój w twórczości Platona
Sytuacja polityczna w Grecji czasów Platona.
Życie i twórczość Platona nieodzownie wiąże się z sytuacja polityczną Grecji w IV w p. n. e. Był to kraj podzielony na wiele zwalczających się królestw, despocji i państw - miast. Grecy należeli do trzech dużych grup etnicznych: Achajów, Dorów i Jonów. Były to wrogie sobie plemiona. Jednak pomimo tych podziałów, Grecy mieli poczucie wspólnej tożsamości. Uważali się za członków jednej wspólnoty, oblanej zewsząd morzem barbarzyństwa. Mianem barbarzyńców nazywali wtedy wszystkich, którzy nie byli Grekami. Tyczyło się to głównie Persów. Uważanych za śmiertelnych wrogów Hellady. Imperium Perskie okrążało Grecje ze wszystkich stron i przez cały V wiek p.n.e. starało się podbić Helladę. Jednak pomimo wielu wojen, to się im nie udało. Grecy obronili swoja niepodległość, a z każdą następną wojną coraz bardziej nienawidzili Persów. Jednocześnie dostrzegając jedność świata Greckiego. Ta sytuacja polityczna odcisnęła piętno na twórczości jak i poglądach Platona dotyczących wojny i pokoju.
Poglądy greków, nt. wojny i pokoju, przed Platonem.
Wojna istniała od zawsze. W każdym okresie starożytnej Grecji istniały różne poglądy nt. wojny i pokoju. Już w IX w. p. n. e. poeta Hezjod opisuje wojnę jako zło, a pokój jako dobro. Uważał on, ze wojna tylko niszczy i przynosi nieszczęścia, a prawdziwą cnotą jest praca na roli. Opisywał wojnę jako coś nienaturalnego, jako coś złego. Od niego wywodzą się nurty pacyfistyczne w nauce o wojnie. Temu poglądowi wtóruje tzw. „Złota legenda”. Był to mit grecki o złotym okresie, dawno temu, w którym ludzie żyli bez wojen. Byli przez to szczęśliwi. Teraz nastąpił okres „brązowy”. Ludzie są źli, walczą ze sobą i przez to są nieszczęśliwi.
Inaczej sprawę widział Heraklit. Miał on bardziej realistyczne spojrzenie na wojnę. Uważał, że jest ona nieodłączną częścią rzeczywistości. Wierzył w zasadę jedności: jak jest pokój, to musi być i wojna. Pisał, że wojna jest ojcem wszystkiego. Czyni z ludzi wolnych, niewolników, a niewolników zmienia w wolnych ludzi. Był on prekursorem militarystycznego podejścia do wojny. Te dwie koncepcje w pewnym stopniu wpłynęły na twórczość Platona. Swoje poglądy na temat wojny i pokoju zawarł on w dwóch dziełach: „Państwo” i „Prawo”. Szczegółowo opisał tam źródła, rodzaje i etykę wojny.
Źródła wojny według Platona
Platon wymienia cztery główne czynniki konfliktów zbrojnych. Pierwszym jest naruszenie ładu na świecie i w człowieku. Wiążę się to z koncepcja trzech części duszy ludzkiej, znajdujące swoje odzwierciedlenie w trzech częściach państwa. Każdy człowiek składa się z rozumu, temperament i pożądliwości. Żeby czynił dobrze, sprawiedliwie; rozum musi panować nad resztą. Ma kierować człowiekiem i pilnować żeby czynił dobrze. Pomagać mu w tym powinien temperament. Ma on trzymać w ryzach popędliwości, które mogą zmusić człowieka do czynienia niesprawiedliwości. Jeśli te trzy części współpracują ze sobą dobrze, a hierarchia jest utrzymana, człowiek żyje sprawiedliwie i w harmonii. Podobnie jest w państwie: mądrzy ludzie, czyli filozofowie powinni rządzić, wojownicy im pomagać a popędliwa ludność (rzemieślnicy, rolnicy i inni) ich słuchać. Jeśli tak by były ułożone stosunki w państwie, to nie byłoby wojen. Niestety w większości przypadków nie rządzą ludzie rozumni tylko pożądliwi, którzy chcą zagarniać dobra innych. Są oni pazerni na cudze dobro i z tego powodu wybuchają wojny.
Drugi powód to niezrozumienie i nieprzestrzeganie w życiu zasad sprawiedliwości i norm moralnych oraz prawnych. Łączy się ten powód z pierwszym. Jeśli społeczeństwo jest uczciwe i kieruje się sprawiedliwością wtedy nie jest zachłanne i nie wszczyna wojen.
Trzeci i czwarty powód, w odróżnieniu do dwóch pierwszych, jest obiektywny. Wynika z obserwacji stosunków w Grecji. Powodami wojen są tu: przeludnienie i wrogość plemienna. Według Platona państwa nie powinny mieć za dużo ludności, bo wtedy będzie prowadziło ekspansje na sąsiednie państwa. Mała liczba ludności w stosunku do powierzchni też jest zła. W ten sposób staje się prekursorem „demograficznej teorii wojen”. W celu zmniejszenia przeludnienia proponuje kontrole urodzeń.
Co do wrogości etnicznej: Grecja była wtedy podzielona na plemiona, które wzajemnie się zwalczały. Widział to Platon. Widzą to tez ludzie we współczesnym świecie. Człowiek boi się inności i reaguje na nią agresją.
Rodzaje wojen
Platon dzieli wojny na zewnętrzne i wewnętrzne. Wojny z sąsiadami i z barbarzyńcami uważa za wojny zewnętrzne. W jednym z fragmentów pisze, że tylko takie konflikty można nazwać wojnami. Uważa że są to wojny konieczne, ze względu na ochronę Grecji jako całości. Uważa je za usprawiedliwione etycznie. Należy w niej stosować ostrzejsze standardy walki, niż w wojnach wewnętrznych.
Wojny między państwami Grecji, Platon określa mianem „choroby Hellady”. Są to dla niego wojny wewnętrzne. Uważa je za bardzo szkodliwe, złe i niedopuszczalne. Grecy nie powinni ze sobą walczyć. Wojna wewnętrzna powinna mieć miejsce tylko, jeśli jest to jedyne wyjście wyjaśnienia sporu. Powinna trwać tylko do czasu jego rozwiązania.
Do tego należy dodać, że Platon nie wartościuje wojen. Nie dzieli wojen na złe ani dobre. Nie pisze nawet czy sama wojna jest zła czy dobra.
Cele wojen
Celem każdej wojny powinno być utrwalenie pokoju. Jest to główna teza Platona. Po każdej wojnie powinien zapanować pokój. Wojnę należy prowadzić tylko do czasu wygaśnięcia jej przyczyny. Są to główne cele wojny. Platon wyróżnia też różne cele dla wojen wewnętrznych i zewnętrznych.
Dla tych pierwszych głównym celem powinno być rozwiązanie sporu. Winna trwać tylko do czasu jego rozwiązania lub zaniknięcia. Żaden inny cel nie jest sprawiedliwy.
Wojny zewnętrzne mają więcej celów. W tym fragmencie ujawnia się „ksenofobia” Platona, który uważa ludy barbarzyńskie za gorsze. Pisze on, ze celem walk z barbarzyńcami (Persja), powinno być nie tylko zabezpieczenie granic Grecji ale i przekazania ich wyższej kultury tym ludom, czy po prostu zmiana ich w niewolników. Grecy jak „starożytni nadludzie” dostali mandat na zamianę barbarzyńców w niewolników. Taki był jeden z celów wojny Platona. Z dzisiejszego punktu widzenia, nie do przyjęcia.
Etyka wojny według Platona
Jak i w celach wojny etyka walki jest różnicowana na wojny wewnętrzne i zewnętrzne. Platon jeszcze raz pokazuję, że wyróżnia jakościowo walki między państwami Greckimi, a walki z obcymi.
W walkach między grekami nie można pustoszyć ziem, niszczyć wiosek i burzyć miast. Nie należy zatruwać studni, a ludność cywilną należy traktować przyjaźnie. Nie można używać propagandy podsycającej wrogość między greckimi plemionami. Należy opiekować się jeńcami, cywilami i ciałami zabitych. Wojna powinna trwać jak najkrócej, a warunki powinny być łagodne.
W walkach z Persją można już, według Platona, pozwolić sobie na więcej. Nie ma już zakazów pustoszenia i grabieży. Należy natomiast łaskawie traktować cywili i jeńców. Nie należy też dążyć do fizycznego zniszczenia przeciwnika. Warunki pokoju z barbarzyńcami powinny ich osłabić i być generalnie surowsze niż warunki pokoju dla greckiego państwa.
Podsumowanie
Platon wykonał pierwszy krok do socjalizacji wojen. Opisał je dokładnie i przestawił szczegółowo jej: źródła, cele, rodzaje i etykę. Część jego pomysłów została wcielona w życie w starożytnej Grecji (nie zatruwanie studni). Wnosi on wielki wkład do nauki o wojnie i pokoju. Kontynuatorem jego dzieł był jego uczeń Arystoteles, który rozwinął jego poglądy i wprowadził do nich nowe elementy.
Bibliografia
Borgosz Józef - „Drogi i bezdroża filozofii pokoju: (od Homera do Jana Pawła II) 1989
Rosa Ryszard - „Filozofia bezpieczeństwa” 1995