POTOP Czytany przez wiele pokoleń, podejmowały ważne i ponadczasowe tematy, takie jak patriotyzm, tożsamość narodowa, miłość do ojczyzny. Polacy zawsze byli narodem dumnym i w żadnym stopniu uległym, a każda próba zniewolenia i podeptania ich godności owocowała wybuchem gorącego patriotyzmu. Gdy zagrożenie utraty państwowości mijało, mijało też poczucie jedności, które powinno towarzyszyć nam jako narodowi polskiemu. Jednak pomimo tego patriotyzmu i miłości do ojczyzny towarzyszących Polakom w czasach dramatycznych i jakże beznadziejnych, oparcie potrzebne było każdemu.
Potop opisuje wprost walkę i bohaterskie czyny naszych przodków, odwołując się do czasów świetności państwa polskiego. Człowiek może zmieniać losy świata poprzez swoje osobiste działanie. Potop zyskał wielką popularność, gdyż czytelnicy wolą utwory, które pokazują zwycięstwo dobra nad złem, dają nadzieję, a nie takie, które obnażają naszą głupotę (tak jak np. Lalka Bolesława Prusa). Środkiem do celu (czyli pokrzepienia serc) było przedstawienie odbiorcy alternatywnego świata, jakże innego - lepszego od świata zastanego. Twórca chciał oderwać czytelnika od niezbyt wesołej rzeczywistości, dać mu odetchnąć na chwilę i jednocześnie skłonić do refleksji. Powieść ta miała być rozrywką - wartka akcja, niezwykłe przygody bohaterów, optymistyczne zakończenie pełniły rolę terapeutyczną. Co więcej była przesłaniem mówiącym wprost, że nasz naród potrafi przebrnąć zwycięsko przez największe zawirowania dziejów.
Na przekór więzom cenzury Sienkiewicz zdołał w powieści ująć naukę dla zgnębionego narodu: pokazał, jak przez odrodzenie moralne i umocnienie duchowe, jak przez stopniowe organizowanie sił i opanowywanie nowych, coraz doskonalszych sposobów walki można pomimo zalewu przez potop wrogów - dojść do odzyskania potęgi państwowej.