Marek Stanisz w swoim artykule pt. Kreacje autorskie w przedmowach literackich doby romantyzmu analizuje rolę i strukturę przedmowy dzieł romantycznych, zwracając uwagę przede wszystkim na kreację podmiotu i jej relację z tekstem dzieła literackiego. Celem pracy jest udowodnienie, że przedmowy te są prezentacją różnorodnych strategii podmiotowych i w różnych formach ujawniają się w nich osoby autorów. W efekcie swoich analiz Stanisz wyodrębnia dwie strategie: zewnątrztekstową i wewnątrztekstową, każdą z nich udowadniając przez przywołanie kilku przykładów.
Zdaniem autora przedmowa, a zatem miejsce bezpośredniej obecności pisarza w dziele, oferowała romantykom ciekawe metody autokreacji i autoekspresji. Mogli tu snuć refleksje autobiograficzne, ustosunkowywać się do dzieła, czytelników i krytyki, a także pokazywać paradoksy swego procesu twórczego1. Dzięki przedmowie możliwe było przedstawienie skomplikowanych relacji sztuki i rzeczywistości, „relacji, których istotą jest nie tylko poetyka dzieła otwartego na rzeczywistość […], ale w równym stopniu najgłębszy sens rzeczywistości otwartej na dzieło oraz w tymże dziele zyskującej swe dopełnienie i wyjaśnienie2”.
Aby móc dokonać podziału na strategie, Stanisz analizuje najpierw to, jak odmienność ról pisarza realizuje się na kilku planach. Plan pierwszy to taki, w którym autor utworu jest wpisany w dzieło, a autor-przedmówca jest poza nim. W planie drugim autor utworu jest w swoim dziele obecny milcząco, ukrywa się za światem przedstawionym, a autor-przedmówca w pełni odpowiada za swoje sądy. W planie trzecim dzieło literackie jest wyrazem ekspresji autora, przedmowa zaś jest jego refleksją, miejscem na osąd siebie samego i swojego tekstu. Różnice te sprawiają, że przedmowa staje się obszarem skomplikowanych układów i wpływów dwóch odrębnych podmiotów czynności twórczych. W przedmowie autor jest jednocześnie „podmiotem i przedmiotem własnej wypowiedzi3”, a sama przedmowa jest „zwierciadłem i narzędziem pisarskiej kreacji4”.
Do zilustrowania strategii zewnątrztekstowych posłużyły Staniszowi przedmowy do I tomu Poezyj Mickiewicza, Edmunda Witwickiego, Córy Piastów Syrkomli i Pism Balińskiego. Adam Mickiewicz w swojej Przemowie zdystansował się do roli poety, skupiając się na prezentacji historii, reguł i konwencji nurtu romantycznego oraz omówieniu najwybitniejszych osiągnięć romantyków. Przez posłużenie się zewnętrznymi kategoriami historycznymi przy charakterystyce omawianego zbioru uzyskał efekt autonomizacji przedmowy i dzieła, które wzajemnie się dopełniają, ale mogą funkcjonować osobno. Stefanowi Witwickiemu przedmowa do Edmunda posłużyła do wyjaśnienia przesłania utworu i uniemożliwienia odczytań przez pryzmat autobiografii autora. Jednocześnie dystansował się w niej od postawy swojego bohatera i potwierdzał zasadność jego spojrzenia na świat, podejmując tym samym grę z czytelnikiem i rozmywając granice swojej autorskiej odpowiedzialności. Sprawił tym samym, że komunikat dzieła jest wewnętrznie sprzeczny, ale uniknął odczytań niezgodnych ze swoimi intencjami. W Córze Piastów Syrkomla przez przywołanie w przedmowie notatki, która stała się inspiracją do napisania dzieła, z jednej strony potwierdził wiarygodność historii, z drugiej zaś obarczył większą odpowiedzialnością za swój utwór czynnik zewnętrzny niż siebie samego. Baliński w Pismach posłużył się w przedmowie strukturą biogramu, dzięki czemu wiersze stanowiły kolejny dokument z jego życia, a on sam mógł usytuować się na zewnątrz tego dzieła przez podział funkcji autora dzieła i przedmówcy. Teksty te pozwalają na wysnucie wniosków, że strategię zewnątrztekstową charakteryzuje wyraźny podział ról przedmówcy i podmiotu dzieła, autor dystansuje się wobec swojego tekstu i wyjaśnia to, co znajduje się poza treścią zapowiadanego dzieła. Przedmowa zawiera wówczas „definiowanie obowiązujących w dziele reguł literackich, powoływanie się na świadectwa historyczne, prezentację własnej biografii5” i uwydatnia różnice między dziełem a rzeczywistością.
Strategie wewnątrztekstowe reprezentują przedmowy do Poezyj Antoniego Edwarda Odyńca, Dziadów cz. III Mickiewicza i Balladyny Słowackiego. U Odyńca pisana wierszem prefacja stanowi część dzieła, a prezentując wiedzę o całym zbiorze, jego przesłaniu i kompozycji, ukazuje autora jako osobę zanurzoną w swoim dziele. W przedmowie do Dziadów cz. III autor jawi się jako szafarz prawdy absolutnej, którego dzieło jest kluczem do zrozumienia rzeczywistości, a on sam jako bezpośredni świadek wydarzeń jest w stanie najlepiej oddać nie tylko przebieg, ale i ukryty sens zdarzeń. Przedmowa ściśle wiąże się z tekstem dramatu i stanowi jego nieoddzielną cząstkę. W prefacji do Balladyny Słowacki opowiada bajkę o ślepym harfiarzu, przekonany, że wystarczy to za przemowę. Prezentuje siebie jako artystę wyłaniającego się ze swego dzieła, a nie oddzielonego od niego, budując iluzję jednoczesnego tworzenia prefacji i treści dzieła. Przedmówca i autor dramatu mają tu równorzędne role, a ten pierwszy jest z dziełem zintegrowany do tego stopnia, że zdaje się być w nim jedną z postaci. Wybrana przez powyższych autorów strategia wewnątrztekstowa powoduje „zbliżenie (a nawet utożsamienie) ról przedmówcy i autora dzieła, integrację wypowiedzi wstępnej z utworem i przedostanie się żywiołu literackiego w jej obręb6”. Tworzenie zdaje się być niezależne od czynników zewnętrznych wobec artysty. Dzieło i to, co poza nim, stają się całością.