Temat mojej prezentacji to „różne kreacje mężczyzny w literaturze”. Koncepcja mężczyzny jak i pojęcie męskości jest kategoria zmienną kulturowo. Każda epoka w nieco inny sposób postrzegała mężczyznę, jego funkcje w społeczeństwie i w rodzinie, a także cechy sztandarowe męskości. Kreacje mężczyzny poruszane są w literaturze na różne sposoby, ukazując go w roli bohatera, dzielnego rycerza. Z drugiej strony, spotykamy się także z motywem mężczyzny jako osoby niezaradnej, pozbawionej ambicji, podległym wobec kobiet pantoflarzem. Między tymi dwoma skrajnościami są także mężczyźni romantycy, idealiści.

W swojej pracy postanowiłam opisać koncepcje mężczyzn z czterech epok literackich – średniowiecza, romantyzmu, pozytywizmu i młodej polski w aspekcie zarówno bardziej globalnym i społecznym, jak i w wymiarze zawężonym do sfery osobistej. Według mnie najlepiej oddają one różnorodność męskich wzorców na przestrzeni wieków – podobne do siebie kreacje pojawiały się, w odrobinę zmienionych wersjach, w historii całej literatury, a te, moim zdaniem, są najbardziej od siebie odmienne.

Przejdźmy zatem do prezentacji owych wzorców na podstawie przykładów literackich, rozpoczynając od epoki najwcześniejszej z wybranych do tego celu, mianowicie średniowiecza

DZIEJE TRISTANA I IZOLDY

Tristan jest spokrewniony ze swoim władcą i pochodzi z warstwy szlacheckiej – jest synem króla Lonii i siostry króla Kornwalii. Osierocony, od najmłodszych lat jest wychowywany na wzorcowego rycerza – przez swego nauczyciela, a później przyjaciela, uczony jest władania bronią, jazdy konnej, gry na harfie i śpiewu. Są mu również wpajane zasady moralne, nienawiść dla kłamstwa, wspieranie słabszych od siebie , dotrzymywanie danego słowa. Tristan do tego stopnia ukochał króla i Kornwalię, że wyrzekł się swojego rodowego dziedzictwa, by służyć nowej ojczyźnie. Był oddany i bezinteresowny. Wyruszył ponownie do wrogiej Irlandii, by przywieźć królowi Izoldę Złotowłosą i poprzez ślub Marka z irlandzką królewną zaprowadzić pokój między dwoma państwami. Czyn ten dowodził, iż dla szczęścia króla i spokoju w królestwie gotów był zrezygnować z tronu, który miał odziedziczyć po bezdzietnym Marku.

Staje się on doskonałym rycerzem – swej odwagi dowodzi podjęciem rękawicy, rzuconej przez Morhołta. Jest również silny i waleczny – pokonuje smoka. Jak przystało na rycerza, nie bał się śmierci, z godnością jej oczekiwał, czy to po zabiciu Morhołta, gdy raniony zatrutym ostrzem poprosił o spuszczenie go w łodzi na morze, czy później, gdy oczekiwał cierpliwie na przybycie ukochanej. Był też przebiegły, sprytny, umiał władać nie tylko bronią, ale i słownymi argumentami. Był mężny, prawy i odważny, aż do szaleństwa. Udowodnił Markowi, że nie zależy mu na koronie.  Na tym etapie był wzorem rycerza średniowiecznego. Po wypiciu napoju całkowicie uległ Izoldzie. Łamał wszelkie zasady rycerskie, kłamał, udawał i oszukiwał króla. Bohater pozostaje w rozdarciu pomiędzy dochowaniem lojalności królowi i zasadom, a poddaniem się miłości i życiem u boku ukochanej. Nie bał się śmierci, nad życie kochał Izoldę. Prawy i uczciwy dotąd Tristan cudzołoży i uważa się za niewinnego. W jego oczach usprawiedliwia go wypicie napoju miłosnego, gorąca namiętność i troska o Izoldę. Nie myśli o bronieniu siebie, chce ratować ukochaną. Miłość zmieniła go, zmusiła do wyrzeczenia się honoru i zasad. Wyrzekł się rycerskiego honoru i zdecydował się na tułacze życie. Miłość do Izoldy przyczyniła się do jego śmierci.

CIERPIENIA MŁODEGO WERTERA

Motyw tragicznej miłości, pojawiający się w „Tristanie i Izoldzie” będzie kontekstem przedstawienia kolejnego motywu mężczyzny. Przechodzę bowiem do epoki romantyzmu, na polu której zaprezentuję koncepcję bohatera werterycznego.

Na początku przedstawię pobieżnie tło kulturowe, które towarzyszyło epoce romantyzmu. Doskonale ducha tej epoki przedstawiają słowa Adama Mickiewicza - „Czucie i wiara silniej mówi do mnie / Niż mędrca szkiełko i oko ”. Przewodnią myślą romantyzmu było postawienie na piedestale uczuć, które bardziej przybliżały człowieka do poznania sensu i znaczenia życia, w przeciwieństwie do niedoskonałego i ograniczonego rozumu. Typowy romantyczny bohater to idący na przekór społecznym wymaganiom, rozdarty wielkimi namiętnościami, targany uczuciami, wyrastający ponad przeciętność samotnik. Najważniejszą dla niego wartością jest miłość. Najczęściej, niestety – jak w przypadku Wertera – niespełniona i tragiczna.

Jakiż typ mężczyzny przedstawia sobą główny bohater „Cierpień młodego Wertera” i jakim wartościom hołduje? W przeciwieństwie do omawianego wcześniej bohatera średniowiecznego nie jest to już odważny rycerz, sercem oddany Bogu, honorowi i ojczyźnie. Jest osobą egocentryczną, skupioną przede wszystkim na sobie i swoich uczuciach. Sam siebie postrzega jako jednostkę ponadprzeciętną – nie za sprawą swego rozumu, a sfery uczuciowej. Przewodnim tematem dzieła jest niespełniona miłość do kobiety – otóż Werter bez pamięci zakochuje się w Lotcie, która rękę swą obiecała już innemu mężczyźnie – Albertowi. Na tle tego uczucia ukazywane są wszystkie cechy archetypu bohatera werterycznego. Bohaterowi takiemu towarzyszy przede wszystkim dojmujący, wszechobecny, skrajny pesymizm. Każda chwila szczęścia nie jest dla Wertera wartością pozytywną – jest zaś jedynie preludium do rozpaczy i udręki, które niechybnie po niej nastąpią. Kolejną rzucającą się w oczy cechą Wertera jest nadwrażliwość. Wydaje się, że nie ma rzeczy, widoku, czy wrażenia, która nie byłaby dla niego powodem do wzruszenia, ckliwych poruszeń serca czy łez. Całość cech kształtujących Wertera jest przyczyną drastycznego wyobcowania i samotności, charakterystyczną dla właściwie wszystkich bohaterów epoki romantyzmu. Na pierwszy plan wybija się również niesłychana bierność i zupełny brak inicjatywy. Gorzka celebracja przeżyć wewnętrznych wydaje się być dla niego ważniejsza, niż działanie przybliżające chociażby w niewielkim stopniu do spełnienia swoich uczuć. Finałem tej niespełnionej miłości, nieustannego rozdarcia emocjonalnego i cierpień uczuciowych było samobójstwo.

Bohater „Cierpień młodego Wertera” był prekursorem, jeśli chodzi o prezentację archetypu mężczyzny romantyzmu.

LALKA – STANISŁAW WOKULSKI

Kolejną postacią, którą chciałbym zaprezentować jest Stanisław Wokulski. Jest to przede wszystkim człowiek o silnej osobowości. Wiele w życiu osiągnął, lecz praktycznie został zniszczony psychicznie przez uczucie do kobiety.

Bardzo ciekawy jest portret psychologiczny Wokulskiego. Widać wyraźnie, że jest to człowiek rozdarty na wielu płaszczyznach. W bohaterze nieustannie ścierają się sprzeczne siły (idealista walczy z racjonalistą; egoista ze społecznikiem). Fakt, że na przekór wszystkim (nawet zdaniu własnego ojca) Wokulski dążył do wyznaczonego celu, jakim była możliwość zdobycia wykształcenia, świadczy o uporze i konsekwencji bohatera. Zatem mężczyzna miał tzw. silny charakter, bowiem nie „ugiął się” pod wpływem otoczenia. Ambitny Stanisław chciał być jednostką pożyteczną dla społeczeństwa. Z zamiłowaniem do nauk przyrodniczych łączyła się jego wiara w doniosłą rolę odkryć naukowych. Fakt, że zorganizował spółkę handlową świadczy nie tylko o przedsiębiorczości Wokulskiego, ale także o chęci wzmocnienia gospodarki (praca organiczna). Stanisław dostrzegał skrajną nędzę i chętnie pomagał tym, którzy chcieli poprawić swój byt ciężką pracą (por. losy Marysi, Wysockiego, Węgiełka; filantropia). Z jego osobowości z jednej strony przebija postawa romantyka, który kieruje się uczuciami i im podporządkowuje swoje życie, z drugiej zaś widać pozytywistę lubującego się w nauce i pomocy biednym. Łęcką kocha jak rasowy romantyk, a zdobywa jak typowy pozytywista. Zdaje sobie sprawę, że w świecie w którym żyje wiele można kupić, więc jak kupiec ofiaruje ukochanej pieniądze za kamienicę, wykupując weksle, obsypując ją prezentami. Zostałby prawdopodobnie jej mężem, gdyby nie odezwała się w nim romantyczna natura i nie podpowiedziała mu, że miłości za pieniądze nie kupi.

Na szczęście uświadamia sobie, że nie może spędzić tak pozostałego mu na tym świecie czasu. Stanisław w końcu ocknął się z zaślepienia. Zrozumiał, że uczucie do kobiety nie może być jednym celem w życiu.

Bohater łączy w sobie cechy typowe dla pozytywisty oraz romantyka. Jest bardzo zaradny w kwestiach zawodowych. To postać, która wciela w życie ideały pracy u podstaw i pracy organicznej. Pragnie, by jego życiu przyświecała jakaś wzniosła idea, zatem nie jest przeciętnym człowiekiem, któremu odpowiada wegetatywny styl życia. Wokulski jest niewątpliwie niepospolitym bohaterem.

MORALNOŚĆ PANI DULSKIEJ- FELICJAN DULSKI

Odmienną postacią jest Felicjan Dulski . Zasługuje on na szczególną uwagę, gdyż jest typem mężczyzny, który żyje w całkowitym uzależnieniu od kobiety. Możliwości jego oceny mamy dosyć ograniczone, ponieważ przez cały dramat powtarza tylko jedną kwestię: „a dajcie Wy mi wszyscy święty spokój”. To postać prawie groteskowa. Siła czy niezależność to zdecydowanie nie są jego przymioty.

Właściwie można powiedzieć, że jest to człowiek bez osobowości, typowy mąż swojej żony. Jest jej cieniem, człowiekiem schowanym, za plecy swojej żony, stłamszonym i praktycznie bezosobowym. Potwierdza to scena, kiedy Dulski maszerując wokół stołu odbywa swój codzienny spacer dla poprawienia zdrowia.

Właściwie to nie spełnia się on ani w roli ojca, ani w roli męża. Wobec tragedii, która rozegrała się w ich domu praktycznie nie reaguje i ma do powiedzenia tylko jedno zdanie: „ A niech was wszyscy diabli !” Jego postawę bardzo trafnie określił Zbyszko mówiąc: ojciec wybrał dogodniejszą drogę. Mama się za niego łokciami przez świat przepycha..” Hesia zaś określa go jako lelum polelum. Pozostaje tylko pytanie czy nie chce on podejmować reakcji, czy nie może?

Największą jego rozrywką są pobyty w kawiarni, do której udaje się codziennie po obiedzie z pieniędzmi łaskawie danymi przez żonę. Konformizm, wygodnictwo, a może i zwykłe tchórzostwo każą mu pogodzić się z podrzędną, nieco może ośmieszającą pozycją w domu. Jest całkowitym przeciwieństwem żony, podporządkowany jej despotyzmowi, zdominowany przez nią, nie mający własnego zdania czyli typowy okaz pantoflarza. Dulski jawi się zatem jako typ mężczyzny, który wybrał wygodną drogę przez życie kosztem swojej pozycji w rodzinie. Jest również żywym dowodem na to, że kobiety mogą wpływać bardzo negatywnie na mężczyzn i prezentowane przez nich postawy

Mam nadzieję, że udało mi się zaprezentować postawioną we wstępie tezę, iż w literaturze nie występuje jeden, spójny, wizerunek mężczyzny. Sposoby kreacji są rozmaite, najczęściej zaś odzwierciedlają kulturę, warunki społeczne i historyczne, a przez to zapotrzebowanie na określony typ mężczyzny, do którego – z damskiego punktu widzenia – można wzdychać, a z punktu widzenia męskiego – na którym można się wzorować. Po przeanalizowaniu przedstawionych przeze mnie bohaterów można zauważyć jedno, niego smutne, zjawisko – od bohaterów, skłonnych poświęcić własne życie w walce o ideały, silnych rycerzy, poprzez mężczyzn-indywidualistów, egoistów, skupionych jedynie na własnych uczuciach, dochodzimy aż do mężczyzn, u których, poprzez realia, w jakich przyszło im żyć, właściwie rozmywane są cechy typowo męskie. W dzisiejszych czasach nadal wartościami pozytywnymi są odwaga, honor, miłość i poświęcenie, ale nikt już nie narzuca ich społeczeństwu jako ideału, z których nie tylko powinno się, ale i trzeba brać przykład. Nie będę jednak kończyć mojej prezentacji tak pesymistycznie – pozostaje jednak nadzieja, że dopóki każda kobieta będzie miała swoją – może nie literacką, ale własną koncepcję mężczyzny idealnego, dopóty panowie, chcąc, by wybranka spojrzała na nich łaskawym okiem, będą się starać, aby do tych małych, prywatnych ideałów dążyć.