Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa

w Koninie

Krzysztof Gawroński

Prawne i gospodarcze aspekty planowania przestrzennego

w gminie Golina

Praca dyplomowa

napisana w Instytucie Ekonomicznym

pod kierunkiem dr inż. Mariana Błażka

Specjalność: Gospodarka Regionalna

Studia stacjonarne

Konin 2007

SPIS TREŚCI

1.	Wprowadzenie					3
	1.1.		Koncepcja problematyki badawczej			4
	1.2		Cel i zakres pracy			4
2.	Materiał					5
	2.1.		Położenie i ukształtowanie powierzchni Gminy Golina			5
	2.2.		Uwarunkowania rozwoju gminy			6
	2.3.		Misja Gminy			16
	2.4.		Cele strategiczne			17
3.	Metoda					21
4.	Rozwiązanie					23
	4.1.	Podstawowe aspekty z zakresu planowania przestrzennego				23
	4.2.		Cele planowania przestrzennego			31
	4.3.		Cechy i struktura przestrzeni			36
	4.4.		Planowanie przestrzenne w ujęciu prawnym i gospodarczym			39
			4.4.1.		Regulacje prawne	39
			4.4.2.		Kształtowanie zabudowy jako elementu planowania przestrzennego	40
	4.5.		System planowania przestrzennego w gminie			45
			4.5.1.		Struktura organizacyjna	45
			4.5.2.		Procedura sporządzania planu	47
			4.5.3.	Gospodarka przestrzenna w gminie		50
5.	Zakończenie					57
	Streszczenie					58
	Literatura					59
	Spis tabel					60
	Spis wykresów					60
	Spis rysunków					60

I. WPROWADZENIE

Rozwój społeczny i gospodarczy kraju odzwierciedla się w sposobie użytkowania przez ludzi jego terenu. Ludność, majątek, życie społeczne i gospodarcze coraz silniej koncentrują się na terenach miejskich, ale i obszary wiejskie ulegają nieustannym przeobrażeniom. Coraz intensywniej wykorzystujemy wszystkie zasoby naturalne. Jednocześnie postępujący społeczny podział pracy powoduje powstawanie coraz bardziej złożonych i silnie powiązanych systemów społecznych.

Stąd też problem gospodarki przestrzennej nabiera coraz większego znaczenia. Musimy, bowiem świadomie gospodarować przestrzenią i w przestrzeni.

Liczba ludności stale wzrasta, gospodarka również potrzebuje coraz większych powierzchni dla swych potrzeb, a przestrzeń naszego kraju jest ograniczona.

Staje się ona dobrem rzadkim wymagającym troskliwej opieki. Musimy, więc planować sposób wykorzystania dostępnej nam przestrzeni na różne cele społeczne i gospodarcze. Jednocześnie musimy planować organizacje życia społecznego i gospodarki z uwzględnieniem aspektu przestrzennego. Każda, bowiem działalność ludzka przebiega w określonej przestrzeni, a następujące skomplikowanie powiązań pomiędzy działalnościami różnych ludzi, przedsiębiorstw i instytucji powoduje konieczność coraz większej liczby przejazdów osób, przewozów towarów i przepływów informacji. Innymi słowy, przestrzenna organizacja gospodarki ma wpływ na jej efektywność. Musimy, więc planować gospodarkę w przestrzeni, kształtuje ona, bowiem ramy, w jakich człowiek żyje i pracuje.

Rozwój planowania przestrzennego, jego metod i organizacji następował sukcesywnie od początku XX wieku, z wyraźnym przyspieszeniem w okresie powojennym. W procesie tym można wyróżnić dwa nurty. Pierwszy wynikał z projektowania architektonicznego. Architekci stwierdzili, bowiem, że nie jest możliwe zaprojektowanie pojedynczego obiektu bez uwzględnienia jego otoczenia.

Stąd sukcesywnie zaczęli obejmować swoimi projektami coraz większe tereny. Przedmiot ich zainteresowań ulegał poszerzaniu, jednakże samo podejście i sposób myślenia opierał się na doświadczeniach projektantów architektury. Koncentrowali się oni przede wszystkim na planowaniu użytkowania i zabudowy terenów, a więc na gospodarce przestrzenią. Drugi nurt zapoczątkowany został przez środowisko ekonomistów. Starali się oni wprowadzić czynnik przestrzeni do teorii i praktyk gospodarczych. Nurt ten rozpoczął się w skali makro przesuwając się do zagadnień mikro przez wprowadzanie do planowania i podejmowania decyzji coraz bardziej szczegółowych czynników o charakterze przestrzennym. Dorobek tego nurtu został znacznie wzbogacony przez osiągnięcia geografii. Nurt ten koncentrował się na organizacji gospodarki i przebiegu procesów społecznych w przestrzeni.

Planowanie przestrzenne jest dziedziną interdyscyplinarną, znajdującą się w ciągłym rozwoju, której podstawy teoretyczne dopiero się formułują, a zróżnicowania w poglądach i podejściach są czynnikiem stymulującym ten rozwój.

1.1. Koncepcja problematyki badawczej

Planowanie, a także zagospodarowanie przestrzenne pełni niezwykle ważną rolę - zarówno na szczeblu krajowym, wojewódzkim jak i lokalnym. Ten ostatni zostanie szerzej omówiony w niniejszej pracy.

Odpowiedni sposób zagospodarowywania terenu pozwala utrzymać pewien istniejący już ład, ale również przyczyniać się może do pozyskania potencjalnych inwestorów. To z kolei jest pewnego rodzaju trybem napędzającym gospodarkę gminy, dającym lepsze warunki (możliwości) do życia jej mieszkańcom.

1.2. Cel i zakres pracy

W pracy spotkamy się z zagadnieniami z obszaru planowania przestrzennego. Pozwoli to czytelnikowi na dogłębniejsze zrozumienie problemu, a co za tym idzie na wyciągnięcie istotnych wniosków. Przedstawiona zostanie sytuacja gospodarcza gminy. Ukazane zostaną silne jak i słabe strony, co pozwoli na określenie aktualnego jej stanu. To z kolei umożliwi jasne i dokładne sprecyzowanie celów strategicznych gminy. Analizie poddane będą obszary działalności, które mają duży wpływ na jej wygląd.

II. MATERIAŁ

2.1. Położenie i ukształtowanie powierzchni Gminy Golina

Obszar Gminy leży w obrębie dwóch regionów geomorfologicznych: Wysoczyzny Gnieźnieńskiej i Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Pradolina ta obejmuje południową część Gminy i stanowi taras zalewowy z licznymi starorzeczami i pagórkami wydmowymi. Wysoczyzna Gnieźnieńska zajmuje północną część Gminy i składa się z następujących subregionów: Równina Słupecka, Pagórki Powidzko-Konińskie, Równina Maliniecka i Równina Kazimierzowska.

Rysunek 1. Usytuowanie powiatu konińskiego oraz gminy Golina w województwie wielkopolskim

Administracyjnie Gmina należy do powiatu konińskiego, granicząc z następującymi gminami:

• od południa - z gminami: Rzgów i Stare Miasto

• od zachodu - z gminami Słupca oraz Lądek

• od północy - z gminą Kazimierz Biskupi

• od wschodu - z gminą Konin

Gmina podzielona jest na 18 sołectw: Adamów, Barbarka, Bobrowo, Brzeźniak, Chrusty, Głodowo, Golina Kolonia, Kawnice, Kraśnica, Kolno, Lubiecz, Przyjma, Radolina, Rosocha, Spławie, Sługocinek, Myślibórz oraz Węglew.

2.2. Uwarunkowania rozwoju gminy

Klasycznym narzędziem, stosowanym od wielu lat w analizie strategicznej, jest zestawienie silnych i słabych stron analizowanego podmiotu (w tym przypadku gminy) oraz określenie jego szans i zagrożeń rozwojowych. Nazwa SWOT pochodzi z języka angielskiego i oznacza: S - Strengths (silne strony),

W - Weeknesses (słabości), O - Opportunities (możliwości), T - Threats (zagrożenia). Przyjęta metoda pozwala na zebranie i uszeregowanie informacji o potencjale rozwojowym gminy oraz o dostrzeganych barierach. Zwraca jednocześnie uwagę na pojawiające się zewnętrzne szanse i zagrożenia.

W gminie Golina skoncentrowano się na ocenie wewnętrznych zasobów Gminy, jej atutów i problemów, przyjmując z definicji zewnętrzne ograniczenia związane z położeniem geograficznym, obowiązującym w Polsce systemem legislacyjnym, poziomem rozwoju gospodarczego, czy też stanem finansów publicznych.

Analizie poddano pięć najważniejszych obszarów działalności Gminy:

• finanse gminy

• infrastrukturę

• rozwój gospodarczy (w tym rolnictwo i turystykę)

• oświatę, kulturę i sport

• zdrowie, pomoc społeczną i bezpieczeństwo publiczne

Przeprowadzona analiza sytuacji w poszczególnych dziedzinach przedstawia się w sposób następujący:

Tabela 1. Wybrane atuty i problemy finansów gminy Golina w latach 1997-2005

Atuty	Problemy
1. Realny wzrost wydatków z budżetu gminy w latach 1998-2000 (odpowiednio 103%, 100% i 107% wartości w stosunku do lat poprzednich)	1. Realny spadek dochodów budżetowych w latach 1998, 2000 i 2001 (odpowiednio 98,1%, 91,3% i 99,6% poziomu z lat poprzednich)
2. Wysoki i rosnący udział podatku od nieruchomości w podatkach lokalnych w ostatnich 5 latach (z 37,3% do 71,8%)	2. Spadek udziału dochodów własnych (z 31,3% w 1997 r. do 28,4% w 2001 r.)
3. Stabilny poziom udziału w podatkach budżetu Państwa (około 1,5 mln zł, 13% udziału w budżecie gminy)	3. Rosnący udział subwencji (z 48,5% do 61,2%)
4. Wysoki udział inwestycji w wydatkach budżetowych (średnio 25% w ostatnich 5 latach)	4. Niski udział wydatków na kulturę fizyczną i sport 0,7%
	5. Znaczne i rosnące zaległości podatkowe

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

Pod wieloma względami stan finansów gminy Golina jest typowy dla przeciętnych polskich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, gdzie poziom dochodów jest w 50-60% determinowany wysokością (i to rosnącą) subwencji (głównie oświatowej), a podatki i opłaty lokalne dostarczają nie więcej niż 20% ogólnych wpływów budżetowych. W ciągu ostatnich pięciu lat realny poziom dochodów Gminy (po odliczeniu inflacji) pozostaje praktycznie na takim samym poziomie, mimo znaczącego zwiększenia zakresu obowiązków samorządu. Mimo dalszego, (lecz już minimalnego) spadku udziału dochodów własnych oraz dalszego wzrostu znaczenia subwencji, w 2001 roku nastąpiło kilka pozytywnych zjawisk, takich jak zahamowanie realnego spadku łącznych dochodów budżetowych, zwiększenie, i tak już bardzo wysokiego, udziału podatku od nieruchomości w podatkach i opłatach lokalnych, czy też utrzymanie wysokiego poziomu dochodów z tytułu udziału w dochodach budżetu Państwa. Niepokojącym zjawiskiem jest natomiast systematyczny wzrost zaległości podatkowych.

Wydatki w 2001 roku zmniejszyły się realnie o 0,4%. Najbardziej znaczącą pozycję w wydatkach stanowią wydatki na oświatę (58%), a następnie na gospodarkę komunalną i ochronę środowiska (14,2%), administrację publiczną (13,5%) oraz opiekę społeczną i ochronę zdrowia (10,3%). W ciągu ostatnich 5 lat nie zwiększył się udział wydatków na kulturę (2,1-2,3%), a udział wydatków na kulturę fizyczną i sport, po wzroście z 0,4% do 0,7% w 1999 roku, pozostaje od tego czasu na stałym poziomie.

W 2001 roku, po dużym spadku w roku poprzednim, znacznie wzrósł udział inwestycji w łącznych wydatkach budżetowych (z 18,4% do 21,4%, czyli z 2,37 mln zł do 2,85 mln zł). W ostatnich pięciu latach około 60% wartości inwestycji miało miejsce w infrastrukturę techniczną, a 30% w infrastrukturę oświatową, z tym, że w 2001 roku udział inwestycji oświatowych po raz pierwszy zajął pierwszą pozycję, stanowiąc prawie 55% łącznych wydatków inwestycyjnych. Biorąc pod uwagę skalę potrzeb w tych dziedzinach oczywistym staje się fakt, że najistotniejsze zadania w strategii rozwoju Gminy będą musiały dotyczyć właśnie tych dwóch sfer.

Tabela 2. Wybrane atuty i problemy infrastruktury technicznej w gminie Golina

Atuty	Problemy
1. Znaczny stopień zwodociągowania gminy (około 86%)	1. Niepełne zwodociągowanie gminy, potrzeby wymiany części sieci i modernizacji stacji
2. Niskie straty w sieci wodociągowej (około 10%)	2. Stopień skanalizowania gminy - około 30%
3. Wpływy z gospodarki wodociągowej (bieżącej) przewyższają koszty	3. Problemy z odprowadzaniem ścieków z części indywidualnych gospodarstw
4. Nowoczesna oczyszczalnia ścieków w Golinie	4. Koszty w gospodarce kanalizacyjnej przewyższają wpływy (jeszcze niepełne wykorzystanie oczyszczalni)
5. System zbiórki odpadów stałych	5. Problem nielegalnego składowania odpadów
6. Nagrody za modernizację oczyszczalni ścieków i rekultywację wysypiska	6. Nieutwardzonych prawie 80% dróg lokalnych, braki ulic, chodników i oświetlenia; potrzeba modernizacji drogi krajowej
7. Rozwinięta sieć dróg oraz komunikacja autobusowa i kolejowa	7. Niewystarczająca liczba połączeń kolejowych i autobusowych
8. Spadek liczby mieszkań komunalnych, wpływy są zbliżone do kosztów	8. Brak mieszkań socjalnych
9. Dobra infrastruktura telefoniczna	9. Brak gazyfikacji gminy

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

Przeprowadzona analiza pozwoliła na stwierdzenie znacznych postępów w rozwoju infrastruktury technicznej na terenie Gminy w ostatnich latach - podłączenie do sieci wodociągowej zdecydowanej większości gospodarstw domowych, zmodernizowanie oczyszczalni ścieków w Golinie, wprowadzenie systemu zbiórki odpadów stałych, rekultywacja wysypiska, rozwój infrastruktury telefonicznej, sprywatyzowanie części mieszkalnych budynków komunalnych.

Jednakże widoczne są ciągle braki tj.:

• niepełne zwodociągowanie Gminy

• niski stopień skanalizowania Gminy

• brak gazyfikacji

• nie utwardzenie większości dróg lokalnych.

Działania, zmierzające do pełnego wyposażenia Gminy w infrastrukturę techniczną, będą jednymi z najistotniejszych i z pewnością najbardziej kosztochłonnymi elementami strategicznego planu rozwoju Gminy.

Tabela 3. Wybrane atuty i problemy w ujęciu rozwoju gospodarczo-turystycznym

Atuty	Problemy
1. Korzystne położenie (Konin), infrastruktura drogowa (autostrada A2) i kolejowa	1. Zbyt mało miejsc pracy
2. Około 42% powierzchni gruntów rolnych zajmują gospodarstwa powyżej 10 ha	2. Niska jakość gleb (ponad połowa to klasy V i VI)
3. Warunki do rozwoju hodowli (1/4 gruntów rolnych zajmują łąki i pastwiska)	3. Około 60% liczby stanowią gospodarstwa do 5 ha
4. Zróżnicowane kierunki działalności gospodarczej	4. Ograniczone możliwości zbytu dla rolnictwa
5. Dostępność atrakcyjnych terenów pod inwestycje	5. Stosunkowo niska liczba podmiotów gosp. (36 na 1 tys. mieszkańców w rejestrze UM i 50,6 w systemie REGON))
6. Zabytki i stanowiska archeologiczne, atrakcyjne stanowiska przyrodnicze	6. Mało atrakcji środowiska przyrodniczego dla rozwoju turystyki (niska lesistość gminy - 7,8%, dostęp do części 1 jeziora)
7. Szlaki turystyczne	7. Brak bazy noclegowej, ograniczona baza gastronomiczna

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

Gmina Golina jest gminą typowo rolniczą, bowiem aż 85% jej powierzchni zajmują użytki rolne. Z drugiej strony warunki do prowadzenia działalności rolniczej nie są najlepsze, ponieważ:

• gleby są o stosunkowo niskiej jakości (ponad połowa to klasy V i VI)

• około 60% liczby stanowią gospodarstwa do 5 ha

• ceny skupu są niskie

• ograniczone są możliwości zbytu dla rolnictwa

Wykres 1. Klasy gleb położonych na terenie gminy Golina

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

Liczba działających na terenie Gminy podmiotów gospodarczych jest niższa od podobnych wskaźników dla województwa, czy też całego kraju. Zjawisko takie wynika jednak głównie ze specyfiki gmin rolniczych, gdzie możliwości podejmowania działalności w innych dziedzinach są często ograniczone.

Wykres 2. Rodzaje gruntów w gminie Golina

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

MAPA

Rysunek 2. Usytuowanie złóż i gleb na terenie gminy Golina

Źródło: Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Golina

Z drugiej strony na uwagę zasługuje znaczne zróżnicowane kierunków działalności gospodarczej.

Potencjał Gminy określony został, biorąc pod uwagę przede wszystkim następujące wielkości:

• struktura zatrudnienia mieszkańców (wielkość zatrudnienia w I i II sektorze gospodarki, czyli w usługach oraz przemyśle i budownictwie)

• liczba podmiotów gospodarczych

• liczba ludności

Miasto Golina uznane zostało za ośrodek o niskim potencjale rozwojowym. Ocena ta nie do końca wydaje się być słuszna, bowiem korzystne położenie - w pobliżu Konina (miasta o wysokim potencjale rozwojowym) oraz przebieg przez teren Gminy autostrady A2 i magistrali kolejowej powinny pozytywnie wpłynąć na gospodarkę Gminy.

Brak dużych obszarów leśnych i znaczących akwenów wodnych sprawia, iż Gmina nie posiada wybitnych walorów turystyczno-rekreacyjnych (oprócz kilku atrakcyjnych stanowisk przyrodniczych). Obszar Gminy jest natomiast bogaty w zabytki, przede wszystkim sakralne, oraz wiele stanowisk archeologicznych.

Odwiedzający Gminę nie mają jednak możliwości skorzystania z noclegów w obiektach turystycznych; ograniczona jest również baza gastronomiczna.

Rozwój funkcji turystycznych Gminy powinien się opierać o istniejące zabytki; należy także wykorzystać możliwość rozwoju agroturystyki i turystyki rowerowej oraz obszary położone w okolicach Jeziora Głodowskiego.

Tabela 4. Wybrane atuty i problemy w dziedzinie oświaty, kultury i sportu

Atuty	Problemy
1. Dość mała liczba szkół - 5 SP i 1 Gimnazjum	1. System 2-zmianowy w części szkół
2. Przedszkole - korzystne położenie, dobry stan i wyposażenie	2. Potrzeby remontowe placówek szkolnych
3. Zajęcia dodatkowe finansowane z budżetu gminy	3. Braki (w części placówek): sal gimnastycznych stołówek świetlic pracowni komputerowych
4. Duże nakłady inwestycyjne w oświacie (5,2 mln zł w ciągu 5 lat)	4. Niewystarczające wyposażenie placówek oświatowych w sprzęt i pomoce dydaktyczne
5. Aktywność ZHP, akcja letnia	5. Niewystarczająca baza lokalowa Ośrodka Kultury
6. Sieć bibliotek, ich aktywna działalność	6. Niewystarczająca baza sportowa i rekreacyjna
7. Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury, jego aktywna działalność	7. Spadek poziomu czytelnictwa
8. Aktywność LZS, SKS, UKS

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

W ostatnich pięciu latach inwestycje w infrastrukturę oświatową wyniosły łącznie 5,2 mln zł i stanowiły 30% wszystkich wydatków inwestycyjnych. Zmniejszenie liczby szkół spowodowało obniżenie kosztów utrzymania oświaty (liczonej rocznym kosztem utrzymania 1 ucznia), co daje możliwość przeznaczania większych środków na rozwój infrastruktury oświatowej oraz lepsze wyposażenie mniejszej liczby szkół. Znajduje to wyraz w planowanej w ramach strategii skali przedsięwzięć w tej sferze. Pozostały, bowiem do realizacji tak istotne zadania, jak budowa sal gimnastycznych, remonty placówek oświatowych, organizacja świetlic i stołówek, rozbudowa i modernizacja pracowni komputerowych, czy rozbudowa bazy sportowej i rekreacyjnej.

Zidentyfikowane zostały również inne atuty Gminy w dziedzinie oświaty, kultury i sportu, takie jak: aktywność Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury, bibliotek i klubów sportowych.

Tabela 5. Wybrane atuty i problemy w ujęciu pomocy społecznej, ochrony zdrowia

i bezpieczeństwa publicznego

Atuty	Problemy
1. Dobry dostęp do podstawowych usług zdrowotnych	1. Zbyt mały dostęp do specjalistycznej opieki zdrowotnej, w tym laboratorium analitycznego
2. Aktywność MOPS, współpraca z innymi jednostkami, świetlica socjoterapeutyczna	2. Zbyt mała dostępność higienistek w szkołach
3. Aktywność Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (m.in. organizacja wypoczynku dzieci)	3. Ograniczona skala profilaktyki zdrowotnej w szkołach i przedszkolu
4. Strażnik Straży Miejskiej	4. Brak pedagogów w szkołach, gimnastyki korekcyjnej
5. 11 jednostek OSP z bazą lokalową, działania prewencyjne, orkiestra dęta	5. Niewystarczająca baza lokalowa przychodni zdrowia w Golinie
6. Program Promocji Zdrowia Powiatu Konińskiego	6. Bariery architektoniczne dla osób niepełnosprawnych
	7. Postępujące ubożenie mieszkańców, wzrost liczby osób korzystających z pomocy społecznej
	8. Ograniczone środki na pomoc społeczną
	9. Wzrost przestępczości, głównie kradzieże i wykroczenia drogowe
	10. Braki w wyposażeniu OSP

Źródło: Opracowano na podstawie danych z UM Golina

Na terenie Gminy nie ma problemów z dostępem do podstawowych usług zdrowotnych. Na uwagę zasługuje duża aktywność Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej i Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, prowadzenie świetlicy socjoterapeutycznej. Bolączką, tak jak w większości mniejszych gmin, jest zbyt mały dostęp do specjalistycznej opieki zdrowotnej. Brak funduszy skutkuje ograniczoną skalą profilaktyki zdrowotnej w szkołach i przedszkolu. Często zgłaszanym problemem jest również niewystarczająca baza lokalowa przychodni zdrowia w Golinie.

Na uwagę zasługuje istnienie pionierskiego Programu Promocji Zdrowia Powiatu Konińskiego, obejmującego także gminę Golina. Środki, przeznaczone na opracowanie programu nie pójdą na marne, jeżeli będzie on realizowany, co z pewnością przyczyni się do poprawy zdrowotności społeczności Gminy.

Chyba najistotniejszym problemem w Gminie, podobnie jak w większości gmin w kraju, jest wysoki poziom bezrobocia. Powoduje on coraz większe ubożenie mieszkańców, a tym samym wzrost liczby osób korzystających z pomocy społecznej, na którą środki są niestety niewystarczające.

Innym skutkiem narastającego bezrobocia jest wzrost przestępczości. Oprócz Policji organem mającym zapewnić bezpieczeństwo jest Straż Miejska, zatrudniająca jednak niestety tylko jednego strażnika.

Należy wspomnieć również o działaniu na terenie Gminy aż 11 jednostek OSP z własną bazą lokalową, o licznych działaniach prewencyjnych, prowadzonych przez jednostki OSP oraz działaniu orkiestry dętej. Tak jak chyba prawie wszędzie, także w gminie Golina największą bolączką są braki w wyposażeniu OSP, spowodowane oczywiście ograniczonymi środkami.

Zaprezentowane wyżej wyniki analizy sytuacji Gminy, przeprowadzonej z udziałem jej mieszkańców, stały się podstawą procesu planistycznego, bowiem atuty są tymi elementami, na których należy bazować, planując dalszy rozwój Gminy. Z kolei usunięcie bądź zniwelowanie braków i problemów to zadania, których realizacja powinna przyczynić się do lepszego zaspokajania potrzeb mieszkańców Gminy.

2.3. Misja Gminy

Misja określa, jaki powinien być wizerunek gminy w perspektywie następnych kilkunastu lat i jakie są priorytety samorządu w działaniach na rzecz zaspokojenia potrzeb mieszkańców. Jest ona sentencją, która najlepiej ujmuje główne, planowane kierunki działania samorządu, jest także najlepszym podsumowaniem całego opracowywanego planu strategicznego.

Na podstawie analizy atutów oraz braków i problemów, biorąc pod uwagę wszystkie zidentyfikowane uwarunkowania rozwoju Gminy, sformułowana została następująca deklaracja:

„Jesteśmy gminą miejsko - wiejską, położoną na terenie powiatu konińskiego.

Naszą misją jest wspieranie rozwoju rolnictwa oraz stwarzanie dogodnych warunków do rozwoju gospodarczego dzięki korzystnemu położeniu przy autostradzie A2. Przywiązujemy dużą wagę do ochrony środowiska naturalnego, dbamy o bogactwa kultury i przyrody”.

Z powyższej deklaracji misji wynika, że głównym priorytetem w działaniach samorządu jest wspieranie rozwoju rolnictwa, które jeszcze przez wiele lat będzie głównym źródłem utrzymania większości mieszkańców Gminy. Duże nadzieje na rozwój gospodarczy poza rolnictwem są związane z przebiegiem przez teren Gminy autostrady A2, a zadaniem samorządu jest stwarzanie jak najlepszych warunków dla lokalizacji inwestycji w pasie do niej przylegającym. Oprócz zapewnienia dochodów i miejsc pracy, ten kierunek rozwoju powinien przyczynić się do rozbudowy infrastruktury i świadczenia usług na rzecz mieszkańców (dzięki większym dochodom budżetu Gminy).

2.4. Cele strategiczne

Sformułowane zostały trzy strategiczne cele rozwoju, bazując na zidentyfikowanych uwarunkowaniach rozwojowych Gminy. Wytyczają one główne kierunki przemian na terenie Gminy. Ich realizacja w 10-letniej perspektywie powinna w dużym stopniu przyczynić się do osiągnięcia pożądanego stanu rozwoju.

Cele te są następujące:

• Rozwój infrastruktury technicznej

• Wspieranie rozwoju gospodarczego

• Rozwój usług społecznych

Główne cele strategiczne w sposób bezpośredni nawiązują do misji Gminy. Realizacja programów strategicznych, prowadząca do osiągnięcia celów, szczególnie tych związanych z podniesieniem technicznych i społecznych warunków życia, będzie prowadziła Gminę do osiągnięcia pożądanego statusu określonego w misji.

Uzasadnienie wyboru powyższych celów jest następujące:

Rozwój infrastruktury technicznej

Podstawowym oczekiwaniem mieszkańców w stosunku chyba do każdego samorządu są jego aktywne działania, zmierzające do poprawy obecnego standardu życia w gminie. Zmiany polityczno-społeczne, zainicjowane w naszym kraju w 1989 roku, stworzyły możliwość swobodnego podróżowania, a co za tym idzie, zaobserwowania poziomu życia w rozwiniętych krajach. Konfrontacja ta nie wypadła korzystnie - braki w zwodociągowaniu i skanalizowaniu (zwłaszcza obszarów wiejskich), niewielka liczba telefonów, złej jakości drogi, niedostatek mieszkań, czy zdegradowane środowisko naturalne świadczyły o różnicach poziomu rozwoju cywilizacyjnego.

Okres ostatnich kilkunastu lat to czas niezaprzeczalnych, pozytywnych przemian. W wielu gminach problem wyposażenia gospodarstw domowych w podstawowe elementy infrastruktury technicznej, takie jak telefony, czy dostęp do sieci wodociągowej przestał już właściwie istnieć. Mimo tych postępów, do zrobienia pozostało jeszcze wiele, zwłaszcza na terenach wiejskich. Pełna infrastruktura techniczna oznacza, bowiem także podłączenie każdego gospodarstwa domowego do sieci kanalizacyjnej, zaopatrzenie w źródło energii cieplnej, czy też gęstą i o dobrej jakości sieć dróg. Pod tym pojęciem kryje się także całkowite rozwiązanie kwestii odpadów stałych (odbiór, segregacja, utylizacja), jak również dostęp do światowej sieci internetowej. Tylko pełne podłączenie mediów jest w stanie zapewnić mieszkańcom gminy życie i rozwój na odpowiednim poziomie.

Pełne wyposażenie gminy w infrastrukturę techniczną to obecnie nie tylko jeden z podstawowych wymogów cywilizacyjnych, ale także kluczowy warunek rozwoju gospodarczego. Warunkiem inwestowania na terenie gminy przez zewnętrzne podmioty gospodarcze jest stworzenie dla nich odpowiednich warunków, przede wszystkim w sferze infrastruktury, dalej prawodawstwa i sprawnej obsługi administracyjnej.

Należy także podkreślić, że inwestycje w dziedzinie infrastruktury technicznej oznaczają poprawę stanu środowiska przyrodniczego, a więc życie w bardziej przyjaznym i zdrowym otoczeniu, co w oczywisty sposób wpływa na zwiększenie atrakcyjności danego terenu dla turystów i potencjalnych nowych mieszkańców.

Mimo że tylko w ostatnich pięciu latach łączna wartość inwestycji infrastrukturalnych (wraz z inwestycjami w Rolnictwe) w Gminie wyniosła 9,2 mln zł (stanowiąc 2/3 kwoty wszystkich inwestycji), uzupełnienie brakujących elementów infrastruktury technicznej będzie związane z koniecznością poniesienia w nadchodzących latach kolejnych, znaczących nakładów finansowych, zwłaszcza w rozwój sieci kanalizacyjnej. Duże znaczenie, wobec przebiegu przez teren Gminy autostrady, będą miały także zadania, związane z rozwojem systemu drogowego.

Wspieranie rozwoju gospodarczego

Jednym z priorytetów w działalności samorządu gminnego powinno być wspieranie rozwoju działalności gospodarczej jako bardzo istotnego elementu walki z bezrobociem. Bez pracy pozostaje już 1260 mieszkańców Gminy, czyli 23% ludności czynnej zawodowo; jest to o 50% więcej niż 4 lata wcześniej. Fakt ten ma wpływ nie tylko na ogólny poziom dochodów mieszkańców Gminy, ale jest potencjalnym źródłem wielu napięć społecznych, zarówno dla mieszkańców, jak i dla samorządu (alkoholizm, wzrost przestępczości, konflikty rodzinne, niższe wpływy podatkowe, itp.).

Należy zdawać sobie sprawę z tego, że samorząd gminny nie ma możliwości bezpośredniej walki z bezrobociem (jest to między innymi rola zarówno ustawodawcy, jak i Powiatowych Urzędów Pracy), ale powinien podejmować działania wspierające działalność gospodarczą. Mogą one polegać na udostępnianiu i uzbrajaniu odpowiednich terenów, stosowaniu ulg podatkowych, doradztwie, czy integracji kręgów gospodarczych. Lokalizacja nowych inwestycji w danym regionie uzależniona jest, bowiem od wielu czynników. Podstawowymi elementami są między innymi: poziom rozwoju infrastruktury oraz jakość kapitału ludzkiego, ale duże znaczenie ma także dobra promocja i sprawna obsługa administracyjna inwestorów oraz lokalne preferencje i udogodnienia, tworzone dla pozyskania inwestycji. Szczególny nacisk powinien zostać położony na wspieranie rozwoju rolnictwa, które zapewne jeszcze przez wiele lat pozostanie głównym źródłem utrzymania mieszkańców Gminy.

Oprócz tradycyjnych kierunków prowadzenia działalności gospodarczej, należy zwrócić uwagę na sferę turystyki, bowiem zapewniać będzie ona coraz więcej miejsc pracy, stając się przynajmniej dla części społeczności lokalnej alternatywą dla pracy w rolnictwie.

Rozwój usług społecznych

Zaspokojenie podstawowych potrzeb z zakresu infrastruktury technicznej (wodociągi, kanalizacja, drogi, itp.) jest z pewnością najważniejszym oczekiwaniem mieszkańców pod adresem władz Gminy. Na obecnym poziomie rozwoju społeczeństwa posiadanie pełnej infrastruktury nie jest jednak wystarczające dla zapewnienia życia i rozwoju na oczekiwanym poziomie. Równie istotna jest dostępność do tzw. usług społecznych, takich jak usługi zdrowotne, opieka społeczna, oświata, czy też kultura, sport i rekreacja. Dla społeczności lokalnej bardzo ważny jest również dialog z miejscowymi władzami samorządowymi, które zostały powołane po to, by reprezentować jej interesy.

Mimo wielu pozytywnych zmian w ostatnich kilku latach i przeznaczania znacznych kwot z budżetu Gminy na rozwój usług społecznych (szczególnie oświatowych tj. 4,3 mln zł na inwestycje w latach 1997-2001, czyli 31% wszystkich wydatków inwestycyjnych), wyniki wskazują na to, że społeczność lokalna oczekuje dalszego poszerzenia zakresu i poprawy poziomu świadczenia tej grupy usług. Dotyczą one w pierwszej kolejności rozwoju usług oświatowych, zwiększonych nakładów na pomoc społeczną, zwiększenia dostępności do specjalistycznych usług zdrowotnych, profilaktyki zdrowotnej, czy też wzmożonych działań w kierunku zapewnienia bezpieczeństwa publicznego.

III. METODA

Przy przetwarzaniu danych źródłowych możemy spotkać się z określonymi zasadami postępowania naukowego, zwanych inaczej metodami. Innymi słowy metoda jest sposobem działania, którego wynik prowadzić ma do osiągnięcia postawionego (przez badającego) celu.

Możemy wyróżnić sześć metod przetwarzania materiałów źródłowych takich jak:

• metoda monograficzna

• metoda modelowa

• metoda porównań

• metoda analizy

• metoda projektowa

• metoda statystyczna

Dla celów niniejszej pracy, wykorzystano metodę monograficzną oraz metodę analizy. Pierwsza z nich umożliwia dokonanie szczegółowej analizy badanego przedmiotu, jakim jest gmina Golina. Analiza ta zbudowana może być dzięki danym liczbowym oraz informacjom opisowym.

Natomiast druga metoda (metoda analizy) to spójny zespół czynności badawczych, w których najważniejszą rolę mają tu czynności analityczne - fizyczne lub myślowe.

Metoda analizy dzieli się na dwa zasadnicze elementy:

• analizę statystyczną - polega ona na badaniu określonych zjawisk oraz pewnych określonych wielkości

• analizę dynamiczną - polega na wykryciu zależności między wynikami produkcyjnymi lub finansowymi, a ich przyczynami.

W pracy oprócz przedstawionych metod posługiwano się, również terminami:

• misja gminy

• planowanie przestrzenne

• wirtualna rzeczywistość

• ograniczoność

• strefa ekologiczna

• cele lokalne

• regionalistyka

• program przedsięwzięć publicznych

• przestrzeń geodezyjna

• wielodyscyplinarność gospodarki przestrzennej

IV. ROZWIĄZANIE

4.1. Podstawowe aspekty z zakresu planowania przestrzennego

Regionalistyka - gospodarka przestrzenna

Pojęcie gospodarka przestrzenna należy rozumieć jako bezpośrednie odzwierciedlenie swojej nazwy, czyli jako całokształt zagadnień i problemów oraz idei, koncepcji i wizji dotyczących szeroko rozumianej gospodarczej sfery działalności ludzkiej, odniesiony do przestrzeni jako jej przestrzenna reprezentacja.

Wywodzi się ona z różnych tradycji naukowych - urbanistycznej, ekonomicznej i ruralistycznej, co powoduje duże zróżnicowanie sfer zainteresowań. Są nimi obiekty zlokalizowane w otoczeniu społeczno-gospodarczym i przyrodniczym - prze­strzenne wymiary sektorów gospodarki i przestrzenne wymiary systemów ekologiczno-ekonomicznych oraz przestrzenna organizacja systemu społeczno-gospodarczo-przyrodniczego, reprezentująca najwyższy stopień złożono­ści [Bajerowski 2002]..

Szczególne zainteresowanie badaczy zajmujących się problemami gospodarki przestrzennej sprawiło, że jest to dziedzina nauki wkraczająca szeroko w kręgi zainteresowań innych dziedzin, ustabilizowanych ze względu na przedmiot badań.

Wyróżnia się dwa podstawowe kanony o charakterze uniwersalnym:

• interdyscyplinarne podejście do problematyki badawczej,

• rygoryzm naukowy przejawiający się w modelowaniu matematycznym
  i statystycznym.

Kanony te dają podstawę do wyodrębnienia w ramach gospodarki przestrzennej, pojmowanej jako nauka, metodologii badań przestrzenno-gospodarczych zajmującej się konstruowaniem modeli miast, regionów i ich systemów, modeli ekologiczno-ekonomicznych oraz adaptowaniem i roz­wijaniem ścisłych metod badawczych w od­niesieniu do przestrzeni. Metodologia ta dotyczy bezpośrednio szeroko pojmowanej analizy przestrzennej.

Gospodarka przestrzenna jest również pojmowana jako działalność organizująca przestrzennie system gospodarczy lub jako przestrzenna or­ganizacja tego systemu. W takim rozumieniu ujawnia swój dualizm wynikający z tego, że można ją również rozpatrywać jako działalność, czyli gospodarowanie, lub jako wynik tej działalności, czyli zagospodarowanie.

Przedmiot gospodarki przestrzennej interpretować można na cztery podstawowe sposoby, jako wielodyscyplinowej dziedziny naukowej, wynikające z rodowodu badaczy. Duży wpływ na obecne definicje gospodarki przestrzennej mają tradycje naukowe badaczy. Najdłuższe tradycje mają ekonomiści i urbaniści. Pierwsi jako przedmiot badań przyjmują przestrzenne wymiary systemów społeczno-gospodarczych, drudzy - celowe przeznaczenie terenów oraz zasady ich zagospodarowania.

Gospodarką przestrzenną jako nauką zajmują się głównie geografowie, urbaniści, ekonomiści oraz geodeci, w związku z tym występuje trudność w określeniu naczelnej problematyki tworzącej jej rdzeń. Rozwój współczesnej nauki jest związany z wieloma dyscyplinami wiedzy. Powoduje to, że te same problemy są przedmiotem zainteresowania naukowców z różnych gałęzi wiedzy.

Wyodrębnienie gospodarki przestrzennej jako samodzielnej i jedno­znacznie postrzeganej dziedziny wiedzy wymaga, więc precyzyjnego okreś­lenia jej obszaru badań. Na tyle precyzyjnie, aby zarówno przedmiot badań, jak i wyniki badań nie pozostawiały wątpliwości, że dotyczą zakresu gospodarki przestrzennej, a nie innej dziedziny.

Spojrzenie na problemy badawcze leżące w kręgu zainteresowań nau­kowców z zakresu gospodarki przestrzennej wskazuje, że znajdują się w nim takie pojęcia, jak: struktura przestrzenna, przestrzenna równowaga i nierów­nowaga, aglomeracje, przestrzenna dyfuzja innowacji i informacji, konflikty przestrzenne, globalizacja miast i regionów, waloryzacja przestrzeni planis­tycznej, interakcje przestrzenne, jakość życia, przestrzeń ekologiczna, eko­nomiczna i planistyczna, metody oceny i waloryzacji przestrzeni, możliwości prognozowania zmian przestrzennych, przestrzenne sprzężenia zwrotne, nieliniowość i chaos deterministyczny w zjawiskach przestrzennych i wiele innych.

Przedmiot badań gospodarki przestrzennej jest, więc mimo wyraźnej różnorodności problematyki szczegółowej, wyraźnie naznaczony. Podob­nie możliwe

jest jednoznaczne określenie metod badawczych charakterys­tycznych dla tej dziedziny nauki - metod sprawiających, że gospodarka przestrzenna musi być uznana za wyodrębnioną i precyzyjnie określoną, samodzielną dziedzinę wiedzy naukowej. Złożoność i wspomniana wielodyscyplinarność gospodarki przestrzennej powodują, że metody badawcze cha­rakterystyczne dla niej muszą radzić sobie ze zjawiskami i procesami o wysokim stopniu złożoności i skomplikowania.

Takie procedury i metody badawcze, jak analiza nakładów-wyników, analiza czynnikowa, teoria wzrostu gospodarczego, analiza wielokryterialna, teoria konfliktów i gier, teoria samoorganizacji, synergetyka czy teoria chaosu deterministycznego, charakteryzują omawianą cały czas gospoda­rkę przestrzenną, co wyróżnia ją spośród innych dziedzin nauki.

Czym więc w istocie jest gospodarka przestrzenna? Określa się ją: „przedmiotem zainteresowań naukowych dotyczących wyżej nakreś­lonych problemów, rozumiana jako część rzeczywistości i tylko w tym znaczeniu powinna być definiowana”.

W obrębie nauk ekonomicznych przedmiotem badań jest część rzeczywi­stości ekonomicznej. Gospodarka przestrzenna jest dziedziną o znacznie szerszych horyzontach badawczych, daleko bardziej wykraczających poza badanie jedynie rzeczywistości ekonomicznej, bada, bowiem rzeczywistość ekologiczną i es­tetyczną. Wielodyscyplinarność gospodarki przestrzennej można porównać do angielskiego znaczenia regional scence, czyli tzw. regionalistyki. Ta ostatnia może z powodzeniem zastąpić nazwę gospodarka przestrzenna, która jest nauką odnoszącą się do rzeczywistości przestrzenno-gospodarczej. Regionalistyka powiązana jest w pewnym stopniu z urbanistyką - również ukierunkowaną na badania części przestrzeni, w tym przypadku przestrzeni miejskiej.

Obejmuje też przestrzeń wiejską. Badaniami tej przestrzeni zajmuje się wiele nauk szczegółowych, które mogą być określone hasłem ruralistyka.

Obszary miejskie i wiejskie tworzą regiony - obszary rządzące się odrębnymi prawami, inaczej funkcjonujące w całości - tworzące wielko­obszarowe systemy przestrzenno-gospodarcze.

Między regionami istnieją zależności, a regiony nie są systemami zamkniętymi. Istnienie regionów powoduje powstawanie relacji i zależności międzyregionalnych o charakterze przestrzennym, ekonomicznym czy ekologicznym.

Zagospodarowanie przestrzenne

Gospodarkę przestrzenną możemy sklasyfikować - jako działalność, czyli gospodarowanie, lub jako jej wynik - zagospodarowanie. Takie ujęcie przypisuje pojęciu zagos­podarowania charakter statyczny - zagospodarowanie to wynik gospodarowa­nia. Zagospodarowanie przestrzenne nie może być rozumiane jako pojęcie statyczne. Nie jest to jedynie opis stanu istniejącego zagospodarowania konkretnej przestrzeni. Zagospodarowanie przestrzenne - jako element gos­podarki przestrzennej pojmowanej jako dziedzina nauki, odnosi się przede wszystkim do ściśle przestrzennych aspektów jej pól zainteresowań. Proponu­je się traktowanie zagospodarowania przestrzennego jako tej części gospoda­rki przestrzennej, która jako przedmiot badań stawia sobie przede wszystkim przestrzenne, np. historycznie, i aktualnie obserwowane oraz prognozowane skutki wszelkich przejawów działalności człowieka.

Teorie zagospodarowania przestrzennego poszukują odpowiedzi na py­tanie, co się dzieje z przestrzenią w efekcie różnorodnych przedsięwzięć podejmowanych przez społeczeństwo.

Nierozerwalną częścią teorii zagospodarowania przestrzennego są modele, często bardzo abstrakcyjne i wyidealizowane. Czerpią inspiracje z nauk ścisłych, fizyki czy matematyki, ale równocześnie poszerzają wyobraź­nię przestrzenną.

Zróżnicowane modele interakcji przestrzennych, transformacji systemów przestrzennych, modele wzrostu, grawitacji, potencjału itp. To przeważnie nic innego jak „matematyka czy fizyka stosowana". Nieważne jest przecież, z teoretycznego punktu widzenia, co kryje się pod pojęciem poszczególnych wymiarów przestrzeni ekonomicznej. Mogą to być dowolne parametry ekonomiczne (uznane za najistotniejsze) charakteryzujące jakieś realne zjawisko.

• wzajemne relacje, związki funkcyjne i operacje prowadzone w tych
  realnych przestrzeniach wielowymiarowych są identyczne z relacjami, związ­kami i operacjami dopuszczalnymi w abstrakcyjnych - (matematycznych) przestrzeniach wielowymiarowych.

Zagospodarowanie przestrzenne może być utożsamiane z szeroko pojętą analizą przestrzenną, ponieważ przedmiotem jej zainteresowań jest przede wszystkim przestrzeń w jej różnorodnych stanach: przestrzeń matematyczna, fizyczna, ekologiczna, ekonomiczna, a przede wszystkim planistyczna.

Przestrzeń planistyczna jest kształtowana przez dwie główne siły: poten­cjał ekologiczny i potencjał ekonomiczny. Warto zwrócić uwagę na obser­wowaną ostatnio zmianę wag przypisywanych tym dwóm siłom - pod ogólnym pojęciem korzyści nie rozumiemy już tylko korzyści ekonomicz­nych, ale w równym stopniu każde inne możliwe do osiągnięcia korzyści, np. ekologiczne.

Zagospodarowanie przestrzenne odnosi się, zatem przede wszystkim do badania przeszłych, obecnych i przyszłych stanów użytkowania przestrzeni, zwłaszcza przestrzeni planistycznej. Stan użytkowania przestrzeni jest od­wzorowaniem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego aktualnie osiąg­niętego przez dane społeczeństwo zajmujące analizowaną przestrzeń. Przed­miotem zainteresowań teorii zagospodarowania przestrzennego jest właśnie wyjaśnienie praw rządzących procesem zagospodarowywania przestrzeni przez budowanie różnorodnych modeli teoretycznych.

Planowanie przestrzenne

Planowanie przestrzenne jest aplikacyjną częścią gospodarki prze­strzennej, procedurą praktycznego wdrażania elementów teorii i modeli zagospodarowania przestrzennego. Jest to wiedza i sztuka inżynierska czerpiąca z dorobku naukowego gospodarki przestrzennej, polegająca na programowaniu, planowaniu i nadzorowaniu realizacji rozwoju przestrzen­nego. Planowanie przestrzenne można zdefiniować jako sztukę przyporządkowywania określonych funkcji - w sen­sie użytkowania przestrzeni - pewnym jej fragmentom.

Przyszłość gospodarki przestrzennej, a szczególnie planowania prze­strzennego, musi być związana ze stosowaniem współczesnych technik i technologii pozyskiwania, przetwarzania i prezentowania danych (infor­macji). Realizacja idei „planowania w czasie rzeczywistym” i „planowania wirtualnego” jest uwarunkowana stosowaniem w procesie planowania prze­strzennego tematycznych map cyfrowych odwzorowujących istotne, z punktu widzenia planowania, warstwy informacji oraz opracowaniem programów komputerowych działających według reguł sterowania rozmytego (przy niepewnej i niepełnej wiedzy).

Programy takie powodowałyby, że każda pojawiająca się zmiana - np. cech przestrzennych, ekonomicznych lub wynikająca ze zmian funkcji wpro­wadzonych do aktualnie funkcjonującego planu - powodowałaby auto­matyczną zmianę układu funkcji odwzorowanych na tym planie, zmianę wynikającą z pojawienia się nowych zależności, relacji, układów, warunków itd. Tak prowadzony plan rozwoju zagospodarowania przestrzennego w każ­dej chwili byłby planem aktualnym - aktywnym, prowadzonym „w czasie rzeczywistym”.

Drugą ideą, która powinna być w najbliższym czasie wprowadzona do procesu planowania przestrzennego, szczególnie na etapie studiów, prognoz i symulacji, jest „planowanie wirtualne”, czyli planowanie w modelowej przestrzeni istniejącej jedynie w pamięci komputera. Istnieją już programy, które pozwalają na „poruszanie się” w wirtualnym, trójwymiarowym świecie pamięci komputera, po projektowanym, wyimaginowanym obiekcie, np. po projektowanym budynku. To już nie jest symulacja trójwymiarowej przestrzeni na płaskim ekranie, to jest iluzja przebywania w innej przestrzeni. Jest to wirtualna przestrzeń planistyczna, która może być „oglądana ze środka”, z wnętrza modelu komputerowego, tym realniejszego i bardziej odpowiadającego rzeczywistości, im lepsze i aktualniejsze dane zostały zgromadzone przy tworzeniu cyfrowej mapy terenu.

Wszelkie prognozy i symulacje związane ze zmianami cech i parametrów tej wirtualnej przestrzeni oraz ich skutki mogłyby być na bieżąco oglądane i analizowane w takim sztucznym i modelowym, ale uwzględniającym wszystkie istotne informacje, „świecie”.

Należałoby nakreślić problem porów­nywalności wyobrażeń o przestrzeni - tradycyjnego instrumentu planistów przestrzennych - z możliwościami kreowania „wirtualnej rzeczywistości”. Zdaniem niektórych autorów, takie porów­nanie ma pewne znaczenie dla problemu wizualizacji:

„Wirtualna rzeczywistość polega na komputerowej symulacji pewnej nie istniejącej struktury - takiej jak projekt architektoniczny - w taki sposób, aby widz miał wrażenie, że ogląda rzeczywistą strukturę".

Niektórzy autorzy sugerują, że procesy, zachodzące w móz­gu człowieka, których efektem jest świadoma wizualizacja przestrzeni i wszystkich jej elementów z osobna, są bardzo podobne do tych, jakie muszą być generowa­ne w postaci ciągu obliczeń realizowanych przez komputer symulujący interesujący nas proces. Istotnie, obserwując jakieś rzeczywiście istniejące obiekty, odnosimy wrażenie, że konstruujemy pewien model umysłowy, który się nie zmienia, mimo że możemy go obserwować z różnych miejsc. Obserwacja może być dynamiczna, a model wyobrażeniowy może zachowy­wać się statycznie. Ważną częścią wizualizacji są, zatem wciąż dokony­wane poprawki ze względu „za zmianę położenia obserwatora”. Poprawki te mają charakter ciągu obliczeń, które mimo to wcale nie muszą mieć rzeczywistego, geometrycznego związku z modelowaną rzeczy­wistością.

Możliwe zbudowanie modelu analogowego jakiejś rzeczywi­stej przestrzeni, stanowiącego część układu wirtualnej rzeczywistości, który nie byłby zbiorem symulacji obliczeniowych, ale rzeczywistym obiektem (modelem), na tyle podobnym do obiektu realnego (modelowanego), że różniłby się od niego jedynie rozmiarami - byłby np. jedynie mniejszy.

Nie każdy model analogowy nie musi być prosty - można np. modelując rzeczywistą odległość, wyko­rzystać potencjał grawitacyjny. Nie ma jednak żadnych powodów, aby model wyglądał tak jak obiekt modelowany - rzeczywisty. Wynika z tego, że dzięki naszej wyobraźni wizualnej, wciąż jesteśmy zdolni dokonać rzeczy, których nie da się obliczyć, nawet z wykorzystaniem najdoskonalszej techniki komputerowej.

Brak jest jakichkolwiek teoretycznych ograniczeń, które uniemożliwiałyby opracowanie (lub adaptację) programów symulacyjnych na potrzeby planowania przestrzennego. Jednak jakiekolwiek decyzje przestrzenne i tak musi podejmować człowiek - planista, mający większą wyobraźnię wizualną. Jednak istotnym jest by decyzje odnoszące się do przestrzeni (i nie tylko) były wspierane przez nowoczesną technologię, ze względu na trafniejsze dokonanie wyborów.

Sposoby pojmowania przestrzeni

Przestrzeń jest, w pewnym sensie, pojęciem uniwersalnym. Jeśli by ją zdefiniować ją jako sposób istnienia materii albo sposób rozmieszczenia rzeczy, to w samej definicji są już zawarte idee przestrzeni.

Rozmieszczenie, czyli „usytuowanie względem siebie", nie jest zrozumia­łe bez pojmowania przestrzeni. Istnienie materii jest z kolei możliwe dopiero po zaakceptowaniu pojęcia czasu, który potocznie uważa się za jeden z wymiarów przestrzeni, w której żyjemy.

„Przestrzeń, jako pojęcie trudne do zdefiniowania, jest jednocześnie pojęciem doskonale wyobrażalnym, pod warunkiem, że przedmiotem naszej wyobraźni będzie przestrzeń o wymiarze N-1, jeśli jako Af oznaczymy wymiar przestrzeni, w której żyjemy. Zwykle uważa się, że N=4. A zatem przestrzeń trójwymiarową jesteśmy sobie w stanie wyobrazić bez trudu (z reguły)”.

Czas - czwarty wymiar, możemy sobie wyobrazić, jeśli zrozumiemy jego istotę: czas może być postrzegany przez różnice w stanach przestrzeni (w pozostałych jej wymiarach). Pojęcie czasu wymusza dynamiczną inter­pretację przestrzeni. Dynamika przestrzeni wynika z faktu, że nic w niej nie zachowuje stałego położenia (w realnej przestrzeni). Zmiana współrzęd­nych, choćby tylko jednego jej parametru, powoduje, że jej stan różni się w całości od stanu poprzedniego.

Nie istnieje żadne prawo fizyki, które nie wymagałoby pojęć przestrzeni i czasu, nie istnieje żadna praktyczna działalność człowieka, która nie byłaby „zanurzona" w czasie i przestrzeni.

Jeśli czas określimy jako różnice stanów przestrzeni, to ze względu na nieodwracalność czasu, różnice tych stanów muszą być opisane za pomocą wektorów (również macierzy) o dodatnim zwrocie.

Do XIX w. jedyną geometrią dostępną matematykom była geometria trójwymiarowa, z wielką elegancją teoretyczną zaproponowa­na przez Euklidesa. Prymat geometrii euklidesowej trwał 2000 lat i zakoń­czył się, za sprawą Georga Friedricha Bernharda Riemanna, 10 czerwca 1854 r. w czasie odczytu, podczas którego wykazał on, że jest możliwe stworzenie geometrii czterowymiarowej, tak samo sensownej jak trójwymia­rowa - euklidesowa.

Geometria Euklidesa aż do początku naszego stulecia była standardową geometrią w europejskich szkołach i przez ponad dwa tysiąclecia uważano, że stanowi prawdziwą naturę przestrzeni. Dziś wiemy, że tak nie jest! Znamy - przynajmniej ze słyszenia - inne geometrie, np. takie, w których suma kątów w trójkącie jest różna od 180°. Euklides tego nie dostrzegał, ale współcześni matematycy z teorii, a geodeci z praktyki wiedzą, że takich trójkątów jest zdecydowanie więcej.

Mimo tej wiedzy, znaczną część praktycznych obliczeń powierzchni cały czas sprowadza się do obliczania pola rzutu realnej - rzeczywistej powierz­chni na „płaski” poziom odniesienia! Stąd przeciętny góral, posiadając działkę o tej samej powierzchni, co przeciętny Holender, ma tej powierzchni na pewno dużo więcej, a podatki od nieruchomości obydwaj płacą takie same!

4.2. Cele planowania przestrzennego

Na gospodarce przestrzennej i należącym do niej planowaniu przestrzennym ciąży odpowiedzialność za warunki bytowe i jakość życia obecnego i przyszłych pokoleń. Dlatego niezwykle istotnym celem planowania przestrzennego staje się jakość życia we wszelkich jego przejawach. Podejmując próbę organizacji przestrzeni należy pamiętać o tym, że dąże­nie do poprawy jakości życia związane jest z koniecznością przyjęcia określonych proporcji w realizacji elementów materialnych i duchowych. Obierając dany kierunek postępowania w dążeniu do poprawy jakości życia cały czas trzeba mieć na uwadze fakt, że podjęte w tym celu działania mogą mieć negatywny skutek dla ja­kości życia przyszłych pokoleń. Cała trudność tkwi w tym, że nie mamy wystarczającej wiedzy o tym, jakie będą następstwa podjętych dziś decyzji w odległej przyszłości. Może się kiedyś okazać, że przeprowadzone w przeszłości zmiany w środowisku przyrodniczym są już nieodwracalne.

Dążąc do sprecyzowania celów planowania przestrzennego i uwzględniając fakt, że głównym zadaniem planowania jest zapewnienie jakości życia ludno­ści, należy przeanalizować wymogi człowieka w stosunku do przestrzeni. Głów­nym zadaniem jakie stawia przed sobą człowiek jest zapewnienie własnej przestrzeni, prywatnej, gwarantującej bezpieczeństwo fizyczne. Kolejnym jest korzystanie z terenów publicznych, takich, których cechy nie zagrażają jego bezpieczeństwu. Przez bezpieczeństwo rozumie się ochronę od wszystkich czynników zagrażających ży­ciu, zdrowiu fizycznemu i psychicznemu. Wnioskować można, że w planowaniu przestrzennym należałoby obrać kryteria podziału przestrzeni na pry­watną i publiczną, przeznaczoną do użytkowania mieszkańców, i chronić tę przestrzeń od takiego sąsiedztwa, które stanowi zagrożenie dla życia lub zdro­wia [Dembowska 1989].

Kształtując przestrzeń należy zwrócić uwagę na szereg czynników, planista przestrzenny nie powinien kształtować przestrzeni według własnego modelu życia.

Różnorodność form zagospodarowania przestrzennego jest warunkiem swobody wyboru. Oprócz szeregu możliwości zagospodarowania powinna występować równość w korzystaniu z przestrzeni, przy ciągłym zapewnieniu ładu przestrzennego. Środkiem do uzyskania takiej równości jest zbudowanie koncepcji struktury funkcjonalno-przestrzennej, która zapewni równe cechy dostępności do terenów i urządzeń przeznaczonych do publicznego wykorzystania. Należą do nich: miejsca pracy, miejsca zamieszkania, urządzenia usługowe i tereny rekreacyjne itp. Dostępność ta powinna obejmować całą społeczność, bez względu na wiek czy stan zdrowia. Niestety założenia te nie idą na równi z wprowadzaniem ich w życie, a jest to ostatnio coraz bardziej pożądany proces [Domański 1982].

Aby uzyskać pożądaną równość należy uwzględnić potrzeby wszystkich mieszkańców danego obszaru i w tym kierunku prowadzić proces zagospodarowania przestrzennego.

Ze szczególną uwagą w planowaniu przestrzennym musimy podejść do ładu przestrzennego, bowiem wpływa on na jakość naszego życia. Jako ład prze­strzenny rozumie się uzyskiwaną w sposób sztuczny — przez działanie człowieka, organizację przestrzeni, charakteryzującą się równowagą poszczególnych składników. Równowaga ta określa się przez rozmieszczenie funkcji w przestrzeni w sposób uporządkowany, celowy i estetyczny, pozostawiając użytkownikom przestrzeni swobodę ruchów nie powodując przy tym konfliktów. Można w skrócie powiedzieć, że ład przestrzenny jest symbiozą wszystkich elementów przyrody łącznie z człowiekiem, cechuje go równowaga stale utrzymywana między elementami przyrody a przemianami wprowadzanymi przez człowieka.

Przestrzeń geodezyjna, której dotyczy, jest przedmiotem użytkowania przez czło­wieka i ulega zmianom wywoływanym przez różne procesy [Dembowska 1989].

Określając, na czym polega ład przestrzenny można wskazać na cechy zagospodarowania przestrzennego, które potrzebne są człowiekowi. Przestrzeń powinny charakteryzować takie cechy jak: poznawalność, czytelność układu, dostępność do elemen­tów składowych struktury funkcjonalno-przestrzennej, dopiero wtedy człowiek czuje się w niej szczególnie dobrze. Poznawalność i czytelność wiążą się ze zgodnością informacji zawartych w poszczególnych elemen­tach składowych struktury funkcjonalno-przestrzennej z faktyczną sprawowaną przez te elementy funkcją oraz z posiadaną przez nie treścią. Każdej funkcji odpowiada inna forma przestrzenna i dzielnice mieszkaniowe, przemysłowe, ośrodki rekreacyjne nie powinny powstawać na podstawie tego samego modelu for­my przestrzennej. Powinny być wydobyte w formie przestrzennej takie elementy, które dla danej funkcji są charakterystyczne. Stosując się do tej zasady uzyskuje się czytelność ogólnej struktury funkcjonalno-przestrzennej. Ład przestrzenny posiada taką właściwość tj. dostosowanie przestrzeni, a człowiek jest z nią nierozerwalnie związany. Wynika to z psychicznej potrzeby człowieka, z jego odczuwania bezpieczeństwa.

Przestrzeń, którą cechuje ład sprzyja identyfikacji mieszkańca z jego środowiskiem i staje się czynnikiem wywołującym powstawanie więzi społecz­nej. Ogranicza zjawisko wyobcowania charakterystyczne w dużych skupiskach miejskich i aglomeracjach. Mieszkaniec utożsamiający się ze środowiskiem, w którym przebywa staje się bardziej aktywny w swoich działaniach, kontrolując jednocześnie stan tegoż środowiska. Staje się on, bowiem współodpowiedzialny. Przedstawione zasady kształtowania ładu w przestrzeni geodezyjnej w pewnej części jedynie prowadzą do uzyskiwania właściwej jakości życia. Określa­jąc cele planowania przestrzennego trzeba uwzględnić, że jakość życia, sta­wiana w tym planowaniu jako cel nadrzędny, kształtowana jest w wielu prze­strzeniach przyrodniczej, społeczno-kulturalnej, gospodarczej itp.

Jako główne cele realizowane w wielu przestrzeniach można wskazać następujące:

• zachować w możliwie najwyższym stopniu różnorodność, zgodność i ciągłość układów przyrodniczych;

• racjonalnie wykorzystywać zasoby przyrody, uwzględniając ich nieodtwarzalność i ograniczoność;

• w najwyższym możliwie stopniu realizować cele indywidualne jednostek
  i grup społecznych;

• zachować w możliwie najlepszym stanie dziedzictwo historyczno-kulturówe,
  dążąc do włączenia go do życia współczesnego;

• działalność gospodarczą związaną z użytkowaniem środowiska przyrodniczego
  dostosować do cech tego środowiska, wykorzystując potencjalną przydatność
  terenu do różnych form zagospodarowania przestrzennego;

• kształtować tak strukturę funkcjonalno-przestrzenną obszaru, aby z tego układu wynikały korzyści gospodarcze, oszczędność inwestowania oraz sprawność funkcjonowania.

Osiągnięcie przedstawianych celów pociągnie za sobą rozmaite problemy i liczne konflikty. Musi, więc mieć miejsce spójność, czy inaczej jedność przy tworzeniu planów poszczególnych przestrzeni. Drogą ne­gocjacji, uzgodnień w czasie i przestrzeni można stworzyć koncepcję pozwalającą na uwzględnienie wielokierunkowych celów [Regulski 1985]..

Powyżej przedstawione zostały ogólne cele planowania przestrzennego, można jednak omówić je szerzej dokonywać przekształceń w ramach celów lokalnych. Realizacja celów lokalnych następuje głównie w wyniku działań inwesty­cyjnych. Ce­le lokalne powinny być ustalane przez społeczność lokalną najlepiej zorien­towaną w istniejących warunkach, w dostosowaniu do uwarunkowań i ograniczeń

wynikających z istniejącego stanu zagospodarowania, z możliwości gospodar­czych i przyjętych priorytetów.

W transponowaniu celów ogólnych na cele lokalne i cele podmiotów gospodarujących trzeba spodziewać się różnego typu konfliktów, można zaliczyć do nich następujące:

• między celami ogólnospołecznymi w skali krajowej lub regionalnej, a celami
  lokalnymi;

• między celami w układzie terytorialnym (krajowym, regionalnym, lokalnym),
  a celami w układzie działowym, tj. rolnictwem, przemysłem, komunikacją,
  energetyką itp.;

• między celami krótkoterminowymi, a celami długoterminowymi we wszystkich skalach — krajowej, regionalnej i lokalnej;

• między celami jednostek przestrzennych sąsiadujących, np. województw, gmin.

W momencie kryzysu należy skupić się nad określeniem zadań, które będą prowadzić do realizacji poszczególnych celów. Po sprecyzowaniu zadań należy zestawić je i wyjść naprzeciw konfliktom, które występują między realizacją zadań, a realizacją innych celów starając się je przewidzieć. Jasne sformułowanie celów i wyodrębnienie zadań, które mają prowadzić do ich realizacji jest wa­runkiem skutecznego oddziaływania planowania przestrzennego na przekształce­nie środowiska. Jeżeli tej drogi się nie zastosuje, planowanie przestrzenne będzie miało charakter działań pozornych. Występująca obecnie często nega­tywna ocena skuteczności planowania przestrzennego wynika po części z tego, że w procesie opracowywania planów zagospodarowania przestrzennego nie pre­cyzowano jednoznacznie celów i nie uzgadniano ich z różnymi podmiotami go­spodarującymi na obszarze. Jeżeli nawet cele były sformułowane, to nie były one racjonalnie transformowane na programy i zadania [Domański 1989]..

Opracowując cele lokalne i dążąc do ich realizacji nie można rezygnować z szerszego spojrzenia. Żadna polityka, w tym i przestrzenna, nie powinna być realizowana wyłącznie dla swoich celów. Powinna natomiast przyczyniać się do realizacji ogólnych celów społecznych. Trzeba, więc podjąć wielki wysiłek zintegrowania wielu różnokierunkowych działań, stworzyć jeden system tak, aby działania te przebiegały we właściwym związku ze sobą. Najprostsza do uzyskania jest integracja w ujęciu terytorialnym. Rady narodowe najlepiej mogą oceniać, w jakim stopniu działania proponowane przez podmioty gospodaru­jące na danym obszarze służyć będą realizacji wybranych celów i podporządko­wane będą przyjętemu systemowi priorytetów.

4.3. Cechy i struktura przestrzeni

Przestrzeń jest specyficznym zbiorem pewnej liczby faktów o charakterystycznych zależnościach. Definiowana może być bardzo różne w zależności od tego, w jakim ujęciu jest ona postrzegana. W największym stopniu mamy do czynienia z pojęciem przestrzeni w znaczeniu filozoficznym jako jedną z podstawowych, obok czasu, form istnienia materii, charakteryzowanej przeważnie jako całokształt obiektywnych stosunków, jakie zachodzą między współistniejącymi obiektami (przedmiotami) materialnymi, tj. ich wzajemnego rozmieszczenia (odległości), ich rozmiarów i kształtów, określonych przez rozkład materii w ruchu. Inaczej należy spojrzeć na przestrzeń w ujęciu fizycznym (np.: przestrzeń w szczególnej teorii względności jest częścią czasoprzestrzeni) czy w matematy­ce, gdzie przestrzenią nazywa się zbiór dowolnych przedmiotów (np.: funkcji, wektorów, liczb, figur geometrycznych, stanów pewnego układu fizycznego), gdzie zachodzą pewne relacje natury geometrycznej lub abstrakcyjnej. Dlatego też w zależności od elementów tworzących prze­strzeń oraz od zachodzących relacji między nimi, wyróżnić można szereg możliwości. Dla planowania przestrzennego najbardziej użyteczna jest przestrzeń geode­zyjna i geograficzna, które są definiowane następująco:

Przestrzeń geodezyjna - wywodzi się z wyobrażenia przestrzeni absolutnej, a więc po­zbawionej jakichkolwiek granic i istniejącej niezależnie od materii. Jednocześnie musi ona mieć początkowy punkt odniesienia, a w przypadku przestrzeni geodezyjnej punktem tym jest powierzchnia ziemi. Jest to, więc przestrzeń pusta, w której tkwią konkretne elementy będące jej wypełnieniem. Ze względu na jej sztywność i niezmienność, co pozwala na porząd­kowanie, klasyfikowanie i mierzenie ciał występujących w przestrzeni jest wykorzystywana przy tworzeniu różnego rodzaju map.

Przestrzeń geograficzna - utworzona jest przez zbiór obiektów materialnych, ze wszyst­kimi właściwościami materii, a więc zróżnicowana pod względem: fizycznym, biologicznym i geochemicznym. Dodatkowo należy uwzględnić czas w przestrzeni geograficznej, co sprawia dodatkową trudność w jej mierzeniu. Każda przestrzeń geograficzna posiada pewne granice (np.: granice polityczno-administracyjne, granice naturalne) i stanowi część powierzchni kuli ziems­kiej. Odznacza się ona pewnymi cechami fizycznymi (np.: urzeźbienie,
wysokości względne) i przyrodniczymi (np.: klimat, gleby, wody, roślinność,
świat zwierzęcy), które tworzą komponenty zróżnicowane przestrzennie.
Na charakter tych komponentów istotny wpływ ma działalność społeczno -gospodarcza człowieka, dzięki naszej ingerencji ulegają one przemianom. Dlatego w przestrzeni geograficznej występuje nieskończona liczba kombinacji poszczególnych jej cech naturalnych i antropogenicznych powstałych w wyniku nałożenia się [Cymerman 2001]. Cechy te występować mogą w różnym natężeniu i układzie. Zróżnicowanie to wpłynęło na wykształcenie innych rodzajów przestrzeni o określonych wartościach w przestrzeni geograficznej. Można tutaj wyróżnić między innymi:

• przestrzeń przyrodniczą - wypełnioną elementami przyrodniczymi stwarza­jącymi warunki niezbędne do życia gatunków biologicznych i posiadająca swą wartość ekologiczną;

• przestrzeń ekonomiczną (gospodarczą) - jest to obszar przestrzeni geograficznej, na której prowadzona jest działalność gospodarcza, przez co
  przestrzeń uzyskuje określoną przydatność, użyteczność i wartość ekonomiczną;

• przestrzeń społeczną - czyli zajmowaną przez określone społeczności, które
  w aspekcie politycznym funkcjonują w formie państw i dążą do zaspokojenia
  własnych potrzeb, przez co nabiera ona wartości społecznej;

• przestrzeń kulturową - jako obszar, w którym trwale jest umiejscawiany
  dorobek kultury materialnej, przez co przestrzeń nabiera wartości kulturowej.

W przypadku nałożenia się w przestrzeni cech naturalnych i przekształ­conych w wyniku działalności człowieka otrzymujemy bardzo zróżnicowaną strukturę, w której można wydzielić następujące rodzaje elementów:

• elementy strefowe - obszary o określonych cechach naturalnych, które predysponują do pełnienia różnych funkcji użytkowych (np.: obszary leśne, obszary rolne, obszary wydobycia surowców naturalnych). Do elementów strefowych zalicza się również obszary o cechach jednorodnych klasyfikowane jako nieużytki (np.: skaliste zbocza pasm górskich, bagna, pustynie i przestrzenie polarne);

• elementy liniowe - ciągi i pasma infrastruktury technicznej, które są noś­nikami powiązań pomiędzy elementami użytkowania stacjonarnego. Tworzą one strefy wydłużone, w których powstają korzystne warunki do rozwoju.
  Znaczenie ciągów i pasm uzależnione jest od ich rangi w skali między­
  narodowej, krajowej, regionalnej czy lokalnej;

• elementy punktowe (ogniskujące) - powstają w miejscach krzyżowania się
  ciągów i pasm infrastruktury technicznej. Punkty ogniskujące, tzn. miasta,
  osiedla, tworzą podobnie jak elementy liniowe strukturę hierarchiczną.

Przedstawione elementy tworzą strukturę przestrzeni, należy jednak pamiętać o czynniku zróżnicowania form przestrzeni geograficznej, jakim jest ich skala, czyli hierarchii struktury elementów liniowych i punktowych.

Przestrzeń może być określana różnymi właściwościami, najistotniejsze z nich to: zróżnicowanie, ograniczoność i opór [Cymerman 2001].

Zróżnicowanie pod względem cech naturalnych i antropogenicznych jest pierwszą z cech przestrzeni. Powoduje ono, iż niektóre fragmenty przestrzeni lub jej elementy określane są mianem wyczerpywalnych oraz mających charakter unikatowy. W związku z tym należy zawsze zwrócić uwagę na racjonalne przeznaczenie terenów, jak i odpowiedni sposób ich użytkowania.

Ograniczoność, a więc stałość granic dotyczy również przestrzeni. Związana jest, zatem z brakiem możliwości powiększenia rozmiarów przestrzeni. Stale wzrastająca liczba ludności, liczba podmiotów gospodarczych powoduje, iż zmniejsza się ilość przestrzeni „wolnej" niezagospodarowanej. To z kolei przyczynia się do wzrostu liczby konflik­tów pomiędzy poszczególnymi podmiotami, jak i pomiędzy poszczególnymi funkcjami gospodarczymi w związku z zapotrzebowaniem na przestrzeń. Należy, więc uznać przestrzeń za dobro rzadkie i podjąć odpowiednie działania zmierzające do racjonal­niejszego i intensywniejszego jej wykorzystania.

Opór jest to trzecia cecha przestrzeni, a raczej jej właściwość. Ponieważ w zależności od położenia i odległości miejsca, do którego chcemy dotrzeć lub wykonać określone zadanie, potrzebny jest pewien czas, a także ilość energii oraz środków. Z ekonomicznego punktu widzenia oznacza to, że intensywność zagospodarowania i wykorzystanie przestrzeni jest zależne od dostępności komunikacyjnej i postępu technicznego.

4.4. Planowanie przestrzenne w ujęciu prawnym i gospodarczym

4.4.1. Regulacje prawne

Planowanie przestrzenne oraz szereg zagadnień z nim związanych został określony w Dzienniku Ustaw z dnia 27 marca 2003 roku o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym.

Przepisy ogólne ustawy określają:

• zasady kształtowania polityki przestrzennej przez jednostki samorządu terytorialnego i organy administracji rządowej,

• zakres i sposoby postępowania w sprawach przeznaczania terenów na określone cele oraz ustalania zasad ich zagospodarowania i zabudowy
  - przyjmując ład przestrzenny i zrównoważony rozwój za podstawę tych działań.

W planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym uwzględnia się przede wszystkim:

• wymagania ładu przestrzennego, w tym urbanistyki i architektury

• walory architektoniczne i krajobrazowe

• wymagania ochrony środowiska, w tym gospodarowania wodami i ochrony gruntów rolnych i leśnych

• wymagania ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej

• wymagania ochrony zdrowia oraz bezpieczeństwa ludzi i mienia, a także potrzeby osób niepełnosprawnych

• walory ekonomiczne przestrzeni

• prawo własności

• potrzeby obronności i bezpieczeństwa państwa

• potrzeby interesu publicznego.

4.4.2. Kształtowanie zabudowy jako elementu planowania przestrzennego

W przestrzeni zagospodarowanej zabudowa stanowi element szczególnie silnie determinujący użytkową, znaczeniową oraz estetyczną jakość środowiska. Elementami zabudowy są „budynki znajdujące się na określonym terenie, ich zespoły i powstające miedzy nimi relacje, jak również przestrzenie ukształtowane budynki lub je otaczające, wreszcie tereny zabudowane, stanowiące całości wyznaczone przez silne związki funkcjonalne lub formalne i możliwość ich percepcji przez człowieka”.

Użytkowy aspekt zabudowy wydaje się oczywisty. Był on zawsze obecny w gospodarce przestrzennej. Gdy mówimy o zabudowie mieszkaniowej, przemysłowej, usługowej lub zagrodowej, to należy rozumieć, iż budynki służą bezpośrednio tej funkcji, jak i niezbędnym funkcjom uzupełniającym.

Przebywając w środowisku ukształtowanym przez człowieka, zwracamy jednak uwagę również na inne cechy zabudowy mające istotny wpływ na jakość tego środowiska.

Zabudowa ma wyraźnie „przestrzenny”, trójwymiarowy charakter. Pionowy wymiar zabudowy jest szczególnie silnie widoczny w krajobrazie otwartym. Mówimy, więc o zabudowie wtopionej w kształt terenu lub dominującej nad nim, o urozmaiconej lub nieciekawej sylwecie miasta, o zwartych skupiskach w otwartym krajobrazie lub zabudowie rozproszonej.

Kolejny, pionowy wymiar zabudowy daje jej również zdolność do tworzenia wnętrz środowiska zurbanizowanego. Stosunek wysokości i zwartości zabudowy do wymiarów poziomych powoduje, że mówimy wnętrzach zacieśnionych lub rozległych, silnie zorganizowanych lub słabo zdefiniowanych, zamkniętych lub otwartych. Wyróżnić możemy zabudowy o charakterze uporządkowanym lub chaotycznym; urozmaiconym lub monotonnym; przyjaznym, żywym lub takim, które nie będzie w nas wzbudzać najmniejszego zainteresowania.

Zabudowa posiada również inną, ważną cechę, jaką jest jej charakter kulturowy. Cecha jest niezwykle, ponieważ jest ona jednym z najtrwalszych nośników syste­mów wartości panujących w danych epokach i ustrojach społecznych. Układ urbanistyczny oraz architektura zabudowy wyrażają określone treści, które pozwalają na interpretacje znaczenia i funkcji miejsca, jego charakteru historycz­nego, stylowego czy jego estetyki. Możemy odróżnić charakter właściwy dla centrum wiel­kiego miasta, małego miasteczka, obszarów podmiejskich czy wsi. Mimo, iż każdy zespół zabudowy charakteryzował się będzie niepowtarzalnością, bez trudu zauważamy charakterystyczne cechy urbanistycznej tkanki miasta śre­dniowiecznego czy dziewiętnastowiecznych dzielnic. Można też łatwo zauważyć jed­nolitość stylu zespołu zabudowy, harmonijne nawarstwianie się stylów różnych epok czy też elementy naruszające skalę i nastrój miejsca, nie integrujące się z otoczeniem [Kachniarz 1988].

Przebywając w zabudowanej przestrzeni, którą oceniamy jako sprawnie funkcjonu­jącą, racjonalnie wykorzystaną, atrakcyjną i pełną treści kulturowych, dochodzimy do wniosku, że musiała ona zostać ukształtowania w wyniku właściwego splotu mądrych regulacji, myśli urbanistycznej, talentu architektów oraz aktywności i aspiracji jedno­stek i społeczności.

Obraz otaczającej nas przestrzeni - stan ładu przestrzennego, polskiego krajobra­zu kulturowego i jego zabudowy - budzi więcej troski niż zadowolenia. Obraz ten zależy indywidualnie od specyfiki gminy - w związku z tym widoczne jest duże zróżnicowanie. Zajmijmy się, zatem określeniem niektórych szczególnie negatywnych zjawisk występujących w miarę powszechnie na obszarze kraju, ujmując je w cztery grupy wyróżnione ze względu na treść oraz skalę percepcji:

1. Tereny zabudowane a krajobraz otwarty:

1. w wielu regionach kraju, szczególnie charakteryzujących się rozdrobnioną własnością gruntów, obserwuje się całe obszary krajobrazu zdegradowanego
   przez rozproszoną zabudowę silnie eksponowaną w ukształtowaniu tere­nu,

2. jednostki osadnicze, kiedyś zwarte i oparte o parcelację przystosowaną do zabudowy, tracą swój kształt i granice, rozrastając się wzdłuż dróg,

3. ekspozycja wielu miejscowości w otwartym krajobrazie została zniszczona lub
   naruszona przez elementy przeskalowane, obce swym kształtem lub niewłaści­wie zlokalizowane,

1. Środowisko zurbanizowane wsi, miast i ich części:

1. brak „kośćca urbanistycznego”, zróżnicowanych pod względem charakteru
   funkcjonalnego wnętrz urbanistycznych i ich logicznej hierarchii,

2. schematyczne, monotonne układy urbanistyczne, szczególnie osiedli jednorodzinnych oraz wielorodzinnych,

3. ekstensywnie użytkowane tereny produkcyjne i składowe,

4. fragmentaryczność układów urbanistycznych, brak kontynuacji,

2. Forma architektoniczna elementów zabudowy:

1. pretensjonalna, nadmiernie dominująca, niezgodna z funkcją,

2. niezgodna z charakterem jednostki osadniczej lub jej strefy - formy typowo
   miejskie przenoszone na wieś i odwrotnie, pseudo regionalne formy architektoniczne w zabudowie jednorodzinnej miast,

3. pozbawiona charakteru regionalnego lub błędnie interpretująca ten charakter,

4. zniekształcona przez niewłaściwe użycie materiałów wykończeniowych
   i koloru,

1. Stan urządzenia i utrzymania terenów zabudowanych:

1. podupadające małe miasteczka, dzielnice śródmiejskie i centra historyczne nie­
   których miast,

2. zły stan techniczny nawierzchni ulic, placów i zieleńców, budynków i ich elewacji,

3. zanik kultury urządzania i obsadzania zielenią zagród wiejskich,

4. chaotyczne urządzenie ogrodzeń, oświetlenia, reklam, szyldów i znaków.

W warunkach rozwijającej się samorządności lokalnej nie­które z tych zjawisk, w niektórych regionach, mają szansę całkowitego rozwiązania lub poprawy. Istnieje jednak wiele zagrożeń pogłębiania się tego stanu. Zarówno no­wych zagrożeń, związanych z zachodzącymi przemianami, jak i tych będących wynikiem i kontynu­acją zaniedbań z lat ubiegłych.

Mogą to być:

• niekorzystna struktura własności gruntów, a szczególnie rozdrobnienie własno­ści gruntów w niektórych regionach, niewielkie lub wykorzystane zasoby gruntów
  gminnych, ogromne zaległości w zakresie scaleń i reparcelacji przygotowujących tereny pod zabudowę o właściwym układzie i zwartości, brak wypracowanych zasad racjonalnego podziału terenów dla różnych celów urbanizacyjnych,

• rozdrobnienie zamierzeń inwestycyjnych - niechęć do podejmowania wspólnych
  przedsięwzięć, złe doświadczenia z działalności różnych spółek i spółdzielni, brak rozwiniętego rynku doświadczonych inwestorów profesjonalnych, niewspółmiernie wysokie koszty budownictwa, remontów i utrzymania - wszystkie te czynniki ograni­czają możliwości kształtowania, modernizacji czy przekształcania zabudowy w skali zespołów i wnętrz urbanistycznych,

• brak zrozumienia potrzeby godzenia interesów prywatnych i publicznych,
  brak woli i odwagi samorządów do podejmowania aktywnych strategii i stosowania nie wypróbowanych procedur, brak środków na finansowanie takich poczynań, na tworzenie gminnego zasobu gruntów i wypłacanie rekompensat czy dodatkowe opracowania studialne i koncepcyjne,

• brak aktów prawnych regulujących w miarę kompleksowe operacje rehabili­tacji zaniedbanych obszarów zabudowanych i zasady ich współfinansowania przez
  państwo, samorządy i osoby prywatne,

• nowe zagrożenia - np. naciski dużych inwestorów na pozyskiwanie atrakcyjnych
  lokalizacji i wprowadzanie „gotowych” niedostosowanych do otoczenia
  form architektonicznych.

Szansę poprawy stanu zabudowy wiążą się przede wszystkim z takimi czynnikami jak:

• rozwój gospodarczy, a z nim szeroki wybór technologii i materiałów, realne perspektywy na większe, zorganizowane zamierzenia inwestycyjne i większą dbałość o standard, kształt przestrzenny zabudowy i jej utrzymanie,

• uznanie ważności problemów kształtowania ładu przestrzennego, wymagań
  urbanistyki i architektury czy wykorzystania walorów ekonomicznych przestrzeni w najważniejszych aktach prawnych związanych z gospodarką prze­strzenną, w tym także radykalne środki przewidziane w przypadkach samowoli bu­dowlanych.

Uznanie ważnej roli, jaką pełnią budynki i tereny zabudowane w zago­spodarowanej przestrzeni i uzasadnione przekonanie, że wielostronnie wartościowa zabudowa nie może powstawać wyłącznie w wyniku samorzutnych procesów, przesą­dzają o dużym znaczeniu, jakie kształtowanie zabudowy powinno uzyskać w praktyce gospodarki przestrzennej.

Kształtowanie zabudowy - zacznijmy od sprecyzowania tego pojęcia. Słowo „kształt” sugeruje, że chodzi o względy estetyczne, ale nie tylko. Należy mieć również na uwadze względy użytkowe oraz aspekty wielkości - także niektóre względy ekonomii wykorzystania przestrzeni [Domański 1993].

Względy te są wyznacznikiem ogólnych celów, do których osiągnięcia powinno się przyczy­niać kształtowanie zabudowy i zasady, które mogą służyć ich osiąganiu:

• dobre wykorzystanie ekonomicznych walorów przestrzeni terenów zabudowanych - stosowanie układów ograniczających nakłady na komunikację i uzbrojenie, układów i brył ograniczających zużycie energii, zasad podziału na działki budowlane uwzględniających ceny oraz inne mierniki atrakcyjności terenów budowlanych,

• poprawa jakości życia mieszkańców poprzez usprawnienie funkcjonowania
  terenów zabudowanych - właściwe rozmieszczenie zabudowy o różnej funkcji, stosowanie układów zabudowy zapewniających właściwe stopniowanie przestrzeni prywatnych i publicznych oraz zdrowe warunki życia i pracy, kształtowanie przestrzeni publicznych w sposób czy­telny i wygodny,

• poprawa walorów estetycznych krajobrazu kulturowego - ochrona ekspozycji
  wartościowych elementów zabudowy, ochrona walorów wnętrz krajobrazowych
  przed niewłaściwą zabudową, ochrona i kreacja wartości estetycznych wnętrz urbanistycznych i ich specyficznego charakte­ru m.in. przez formułowanie zasad dostosowania do otoczenia lub konkretnych wy­magań dotyczących architektury poszczególnych elementów, określanie wymagań co do cech przestrzennych decydujących o regionalnym charakterze budynków.

Efekty realizacji tych celów dają możliwość, aby ukazać atrakcyjny obraz gminy, który poza oczywistym znaczeniem dla jakości życia mieszkańców, może także stanowić zachętę dla zewnętrznych użytkowników i inwestorów.

Kształtowanie zabudowy jest procesem o charakterze kreacyjnym - biorą w nim udział różne podmioty publiczne jak również prywatne. W fazie bezpośredniej realizacji o kształcie zabudowy decyduje inwestor oraz wybrany przez niego projektant. Dotyczy to mniejszych lub większych elementów czy też fragmentów zabudowy. Właściciel wznosi budynki oraz zagospodarowuje działkę, w sposób jemu wygodny, tzn. tak, aby zaspokoić swoje własne potrzeby oraz upodobania. Skutki realizacji prywatnych interesów właściciela wykraczają jednak często po za przestrzeń stanowiącą jego domenę i są odczuwane przez innych, (w sposób korzystny lub niekorzystny). W grupie takiej znajdować się mogą właściciele i użytkownicy sąsiednich działek, użytkownicy przyległych ogólnodostępnych przestrzeni, społeczność lokalna, a w obszarach o szczególnym znaczeniu również mieszkańcy regionu, a nawet całe społeczeństwo. Skutki te nabierają, zatem szczególnej wagi, ponieważ wyraźnie naruszają interes publiczny. Do jego ochrony oraz reprezentowania powołane są podmioty publiczne działające szczeblu krajowym, wojewódzkim bądź lokalnym.

Granice między interesem publicznym i prywatnym w procesie kształtowania zabudowy wywołują wiele dyskusji i kontrowersji. Granice te, w ogólny sposób wskazane przez prawo, powinno się definiować na zasadzie stopniowego dochodzenia do wspólnego poglądu w najbardziej kluczowych sprawach w toku fazy planistycznej procesu kształtowania zabudowy. Obecny system planowania miejscowego stwarza ku temu dogodne warunki w ramach obowiązującej procedury sporządzania planu miejscowego.

4.5. System planowania przestrzennego w gminie

4.5.1. Struktura organizacyjna

Uchwały rady gminy oraz zarządu gminy są aktami prawnymi rodzącymi określone skutki prawne. Ponadto są one także uchwałami, które rozstrzygają o istot­nych dla gminy sprawach gospodarczych. Są również rozstrzygnięciami o charakterze politycznym.

W podejmowaniu politycznych i gospodarczych uchwał zaangażowane są takie elementy struktury organizacyjnej gminy jak:

Rada gminy, która zgodnie z ustawą samorządową jest organem stanowiącym i kontrolnym w gminie. Rada gminy podejmuje uchwały w imieniu mieszkańców. Rada gminy jest także odpowiedzialna za kontrole dzia­łalności aparatu wykonawczego w gminie.

Za prace rady odpowiada przewodniczący, jako osoba kierująca nią. Jego kompetencja nie wykracza poza zadania organizowania pracy rady i kierowania jej obradami.

Komisja rady - zakres jej działań kontrolnych i opiniodawczych określa rada gminy. Komisja nie posiada uprawnień do podejmowania uchwał zewnętrznych. Ma jednak możliwość przedkładania na sesji rady projektów uchwał, wnioskując o ich uchwalenie przez radę.

Do komisji mogą wchodzić członkowie spoza rady, tyle tylko, że nie mogą przekraczać połowy jej składu [Arvay-Podhalańska i inni 1998]..

Kolejnym takim elementem jest Zarząd, któremu w przypadku gminy przewodniczy burmistrz. Osoba przewodnicząca za­rządowi wybierana zostaje przez radę gminy. Przynależność do zarządu ustala również rada gminy, a zastępca burmistrza wybierany jest na wniosek tego ostatniego. Zarząd wykonuje swoje zadania przy pomocy urzędu gminy, którego organizację oraz zasady funkcjonowania określa regulamin uchwalony na wniosek za­rządu przez radę gminy. Urząd gminy jest to tzw. jednostka budżetowa gminy, a w jej ramach realizowane są zadania o charakterze urzędniczym. Ponadto należy jeszcze wymienić:

Jednostki budżetowe, które świadczą na rzecz mieszkańców gminy określone
usługi (np. szkoły, domy kultury, zakłady opieki zdrowotnej, czy domy pomocy społecznej). Jednostki te, przez wzgląd na rodzaj prowadzonej działalności, posiadają
pewną samodzielność organizacyjną. Działalność ich jest finansowana z budżetu gmi­ny.

Zakłady budżetowe - działają na podstawie własnego budżetu. Wszelkie wydatki związane z działalnością pokrywane są z uzyskiwanych dochodów. W przypadku, gdy zakład wykazuje zysk, dzieli się nim z gminą. W sytuacji odwrotnej, kiedy dochody tego zakładu są za niskie otrzymuje on dofinansowanie z gminy.

Gmina nie musi wszystkich swoich obowiązków wypełniać tylko i wyłącznie sama. Pewne zadania mogą być zlecane jednostkom zewnętrznym. Dla podejmowania pewnych działań gminy mogą tworzyć wspólne przedsiębiorstwa z firmami prywatnymi, może mieć to miejsce w przypadku, kiedy chodzi o inwestycje budowlane. W takim celu może być utworzone przedsiębiorstwo typu „joint ventures”, które będzie działać jako niezależna firma partnerska, chociaż nie zawsze będzie to koniecznością z punktu widze­nia interesu gminy.

Wydziały zarządu gminy sprawują względem zarządu, a za jego pośrednictwem względem rady i jej komisji, szczególną rolę, ponieważ dostarczają informacji o sytuacji w poszczególnych dziedzinach funkcjonowania gminy (raportów, danych statystycznych itp). Wszystkie tego typu informacje są podstawą do podejmowania uchwał i decyzji. Te funkcje są sprawowane zawsze za pośrednictwem zarządu, który łączy ze sobą aparat wykonawczy z radą.

4.5.2. Procedura sporządzania planu

Wszystkie działania podejmowane przez gminę prowadzić muszą do porozumienia celów stawianych przez społeczność lokalną. Wyznaczają one kierunki przemian przestrzennych, gospodar­czych i społecznych. Cele muszą być ujęte i jasno określone w studium uwarunkowań gminy, bowiem stanowią podstawę polityki przestrzennej.

Przy formułowaniu celów należy zwrócić uwagę czy są możliwe do osiągnięcia w określonym czasie: studium musi uwzględniać także eko­nomiczny aspekt proponowanych rozwiązań. W odniesieniu do rzeczywistości należy zwrócić uwagę na tzw. „programy działania”, któ­rych wybór określa strategia rozwoju przestrzennego zapisana w studium.

Należą do nich przede wszystkim:

• program przedsięwzięć publicznych - realizowanych przy użyciu środków po­chodzących z budżetu państwa lub gminy;

• program gospodarki gruntami - jest on niezbędny z punktu widzenia praktycznej realizacji wielu założeń, (gmina musi mieć w swoim posiadaniu określony teren);

• program promocji gminy - ma na celu zainteresowanie potencjalnych inwestorów, a tym samym po­zyskanie dodatkowych środków spoza budżetu na realizację pożądanych z punktu widzenia rozwoju gminy inwestycji;

Głównym elementem dla budowy programu rozwoju jest ogólna strategia rozwoju gminy. Definiowana jest jako: „sztuka formułowania zbioru długookresowych celów, modyfikacji tych celów w zależności od zmian - głównie w otoczeniu systemu, określania zasobów niezbędnych do realizacji celów oraz polityki pozyskiwania zasobów (środków), ich racjonalnego rozmieszczania i wykorzystywania wewnątrz systemu”.

Ogólna strategia rozwoju gminy powinna definiować:

1. Cele rozwoju:

1. cel podstawowy (misję) i cele strategiczne

2. cele szczegółowe

2. Listę priorytetów oraz przedsięwzięć nieinwestycyjnych i inwestycji:

1. opis przedsięwzięć

2. właściwość podmiotową

3. czas, w jakim dane przedsięwzięcie może i w jakim powinno zostać zrealizowane

4. koszt poszczególnych przedsięwzięć

1. Instrumenty i środki realizacji.

W myśl powyż­szej definicji gmina musi posiadać niezbędne środki do realizacji założonych celów oraz najefektyw­niej je wykorzystywać.

Odpowiedzialność gminy dotyczy jednak nie tylko rozwoju, skupia się też na wywiązywaniu się z podstawowych obowiązków, czyli z ustawowo określonych zadań własnych. Im jaśniej sprecyzowana zostanie ogólna strategia rozwoju i związany z nią wieloletni program rozwoju gminy, tym większe istnieją szansę, że wynikające z nich zadania zajmą odpowiednie miejsce w momencie ustalania priorytetów dla budżetu.

Wymaga to jednak jeszcze dodatkowego sprawdzenia, czy w planie mieszczą się możliwości realizacji nowych kierunków działania, jakie ma zamiar podjąć gmina dla realizacji swoich celów. Dokonać tego można za pomocą analizy silnych i słabych stron gminy, jej szans i zagrożeń [Niewiadomski 2003]..

Można do tego wykorzystać wszystkie dostępne materiały, które są
gromadzone w poszczególnych wydziałach urzędu gminy oraz wiedzę pracowników,
można też wykorzystać ekspertów współpracujących z komisjami rady.

Trudne do wykonania prognozy mogą być częściowo, zastą­pione rutynowymi technikami odwoływania się do myślenia intuicyjnego jak choćby „burza mózgów”, powtarzana parokrotnie, z przerwami na weryfikację pomysłów.

Tego typu rozwiązanie musi mieć dużą liczbę uczestników, jednak mogą to być tylko osoby kompetentne. Z kolei wszystkie pomysły należy skrupulatnie notować (nawet, kiedy wyglądają z początku na absurdalne) Po dokonaniu analizy zebranych materiałów należy sprawdzić, czy taka ex post utworzona strategia rozwoju jest wy­konalna w warunkach proponowanych przez plan. Podobna, uproszczona procedura może być stosowana do sprawdzenia, czy istniejący plan albo studium nie straciły swojej aktualności; a także w trakcie sporządzania strategii rozwoju drogą tą można poszukiwać „pomysłu na roz­wój gminy” (wyrażonego następnie w misji), który powinien wyprzedzać rozwiązania przestrzenne.

Strategia rozwoju jako dokument techniczny w ostatecz­nej postaci powinna być prezentowana w formie tekstu, map, wykresów i tabel. W tek­ście należy podać listę zadań publicznych przewidzianych do realizacji w kolejnych eta­pach. Istotnym jest, aby podać kryteria ich selekcji wraz z krótką charakterystyką zadań. Na mapie należy wskazać proponowane miejsca lokalizacji inwestycji, pamiętając przy tym o datach realizacji lub kolejno­ści inwestowania. W układzie tabelarycznym pokazuje się bardziej precyzyjnie infor­mację o harmonogramie realizacji, instytucjach realizujących oraz źródłach finansowania lub współfinansowania.

Jeżeli istnieje sformułowana w studium polityka przestrzenna gminy oraz ogólna strategia rozwoju, dla opracowania listy zadań prioryte­towych wykonuje się wykaz obszarów, w rozwoju, których gmina będzie wykazywać szczególną aktywność.

Plan propozycji powinien jasno określać powierzchnię terenów i ich chłonność inwestycyjną. Pozwoli to oszacować koszty inwestycji i wyselekcjonować zadania priorytetowe.

Opracowanie listy zadań priorytetowych można podzielić na siedem etapów:

• zestawienie propozycji działań i ich etapowanie

• grupowanie propozycji

• określenie tempa realizacji

• określenie kolejności realizacji oraz hierarchii zadań

• dokonanie wyboru możliwych lokalizacji oraz sprawdzenie bilansu zapotrzebowania na odpowiednie tereny

• ustalenie kosztów i określenie priorytetów

• sformułowanie listy zadań priorytetowych

W pierwszej kolejności powinny być realizowane inwestycje, które są wyposażone w infrastrukturę tak, aby gmina nie musiała ponosić stosunkowo dużych nakładów oraz przedsięwzięcia, które są niezbędne dla zaspokojenia najpilniejszych potrzeb. Etapy powinny być zbliżone do siebie w rozumieniu kosztów realizacji jak również terminów. Zwyczajowo opracowanie szczegółowe zadań wykonuje się tylko i wyłącznie w pierwszym etapie. Każdy kolejny buduje się na podstawie nabranego doświadczenia oraz wszelkich zmian zachodzących w otoczeniu.

Na tempo realizacji polityki przestrzennej gminy ma ogromny wpływ określenie rodzaju oraz wielkości inwestycji, które są zawarte w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Wyróżnia się programy rozwoju trzyletnie, czteroletnie oraz pięcioletnie z wyodrębnieniem rocznego planu rzeczowo-finansowego połączonego z budżetem gminy.

Program rozwoju jest to dokument o charakterze planistyczno-operacyjnym. Nadaje kierunek do realizacji, niosąc ze sobą kilkuletni plan działania. Określa również środki niezbędne do realizacji.

Program rozwoju ma być źródłem efektywności wydatkowania środków publicznych. Ma również umożliwiać skuteczniej rozwiązywać problemy społecz­ne (bytowe mieszkańców gminy). Prowadzić do wzrostu efektywności świadczenia usług publicznych, do wzmocnienia i wzrostu bazy gospodarczej oraz do korzystnego bilansu liczby miejsc pracy.

W programie rozwoju należy określać (dla poszczególnych lat) między innymi:

• liczbę nowych mieszkań oraz potrzebne dla nich tereny

• liczbę nowych miejsc pracy

• liczbę oraz rodzaj urządzeń komunalnych i zasięg ich obsługi

• uzasadnione rozmiary rozwoju centrum miasta (gminy), modernizacji zasobów komunalnych oraz przedsięwzięć na rzecz ochrony środowiska.

Lista przedsięwzięć (przewidywanych) wynikać powinna ze spełnienia szeregu założeń o charakterze społecznym, ekonomicznym oraz politycznym.

4.5.3. Gospodarka przestrzenna w gminie

Nowa polityka przestrzenna zmierza do zrównoważonego rozwoju gminy uwzględniającego prawa ekologii. Gmina uznana zostaje jako obszar funkcjonalny, wpisany w otaczające go makrostruktury funkcjonalne, przyrodnicze i techniczne. Uwzględnia przesłanki wynikające z położenia w kraju, województwie, powiecie, oraz powiązania z terenami sąsiednich gmin [Gaczek 2003]..

Celami tak rozumianej polityki przestrzennej są:

• orientacja ekologiczna rozwoju gminy, w jego warstwie przyrodniczej, przestrzennej, gospodarczej i technicznej,

• zapewnienie prawidłowo zlokalizowanych miejsc dla rozwoju gospodarczego gminy, dla tworzenia nowych miejsc pracy,

• właściwa organizacja przestrzeni mieszkaniowej w skali gminy i w skali najbliższego środowiska mieszkaniowego,

• prawidłowe gospodarowanie ziemią, energią, powietrzem, wodą, itp.

Dla poszczególnych sfer rozwoju gminy określa się następujące zadania:

1. w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego:

• sporządzanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla poszczególnych obszarów wskazanych w studium z uwzględnieniem programu ochrony i wzbogacania środowiska bazującego na specjalistycznych opracowaniach ekologów i przyrodników, a w tym inwentaryzacji przyrodniczej, programu ochrony i kształtowania zieleni, z wykluczeniem możliwości sporządzania planów na pojedyncze działki nie uwzględniających niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania środowiska powiązań przyrodniczych

• wprowadzenie zadrzewień i zakrzewień w formie pasów zieleni przydrożnej, nawodnej i śródpolnej

• rozbudowa sieci infrastruktury technicznej w miarę postępującej urbanizacji nowych terenów, wyznaczanie kolejności opracowywanych planów zagospodarowania przestrzennego uruchamiających nowe tereny osiedleńcze na miarę możliwości finansowania budowy uzbrojenia

• kontynuowanie i rozwijanie zbiórki segregowanych odpadów - przeznaczanie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego miejsc dla zbiórki segregowanych odpadów

• doprowadzenie do udrożnienia, oczyszczenia, rozbudowy systemów wód otwartych

2. w zakresie zaspokojenia bytowych potrzeb ludności:

• przygotowanie terenów pod rozwój zabudowy mieszkaniowej poprzez: opracowywanie planów miejscowych, wykup i urządzenie dróg dojazdowych, uzbrojenie terenów w infrastrukturę techniczną lub też promowanie terenów dla pozyskania inwestorów

• zapewnienie zrównoważonego rozwoju terenom wskazanym
  do zainwestowania poprzez wyprzedzająca realizację obsługi komunikacyjnej powiązanej z istniejącą siecią ulic

3. w zakresie wzrostu aktywizacji gospodarczej:

• udostępnienie i promowanie terenów na cele rozwoju przemysłu i zróżnicowanej działalności gospodarczej poprzez opracowywanie miejscowych planów, dla obszaru „Sługocinek” oraz obszarów rozwoju wielofunkcyjnego przy drodze krajowej

4. w zakresie rozwoju bazy rekreacyjno - turystycznej:

- udostępnianie terenów dla rozwoju różnorodnych form sportu
i rekreacji, przygotowanie miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru wokół Jeziora Glodowskiego

• planowanie i urządzanie parków i terenów zielonych w ramach realizacji zespołów zabudowy mieszkaniowej

Dla określenia kierunków rozwoju przestrzennego gminy i zasad rozwoju wprowadzono umowny podział przestrzeni na strefy polityki przestrzennej, wydzielając pięć obszarów, wskazano niezbędne działania związane z utrzymaniem i wzrostem kondycji tych obszarów oraz wskazano nowe kierunki rozwoju przestrzennego.

Pierwszy obszar to strefa działalności gospodarczej - Sługocinek wskazany jest on pod zainwestowanie gospodarcze. Nie wyklucza się pozostawienia istniejącej zabudowy mieszkaniowej. Dla tego obszaru powstanie miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego ze względu na konieczność zmiany przeznaczenia gruntów. Nastąpi ich przekształcenie z gruntów rolnych na cele nierolnicze.

Spośród terenów przeznaczonych pod zainwestowanie należy wydzielić tereny możliwe pod zainwestowanie z ograniczeniami wynikającymi z bliskości terenów mieszkaniowych oraz ze względów przyrodniczych. Zachodzi potrzeba podłączenia terenów do zbiorczego systemu kanalizacji sanitarnej z odprowadzeniem do istniejącej oczyszczalni ścieków zlokalizowanej w Golinie lub nowej obsługującej tworzone tereny aktywizacji zlokalizowanej na terenie gminy Lądek. Przewiduje się aktywizację tych terenów pod lokalizację działalności związanej z obsługą ruchu turystycznego np. motelu, hotelu czy schroniska. Nie ma zgody na lokalizację inwestycji znacząco wpływających na środowisko. Ponadto nowopowstała zabudowa musi współgrać z otaczającym ją krajobrazem. Nowe zabudowania muszą posiadać cechy budownictwa regionalnego.

Drugi obszar to strefa inwestycyjna Kraśnika - Węglew, która obejmuje teren położony w bezpośrednim sąsiedztwie miasta Konina. Teren ten w znacznej części objęty jest ochroną krajobrazu w ramach Powidzko - Bieniszewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Objęty jest zakazami oraz rozporządzeniami wojewody dotyczącymi czynnej ochrony ekosystemów. Przewiduje się zagospodarowanie terenów pod zabudowę mieszkaniową, jednorodzinną z niepowodującymi uciążliwości usługami. Wymagane jest podzielenie terenu na potrzeby usług, terenów mieszkaniowych i funkcji mieszanych. Podobnie jak w poprzednim przypadku dla usług ustala się zakaz lokalizacji inwestycji znacząco wpływających na środowisko. Przewiduje się także zalesienie terenu gleb słabszych w paśmie przy torach kolejowych, oraz w systemie zieleni osiedlowej. Od strony miasta Konina konieczne jest zachowanie ciągu przyrodniczego - przeznaczenie terenu pod zieleń. Sieć zieleni osiedlowej należy budować jako układ o charakterze ciągłym, w oparciu o istniejące cieki wodne, zadrzewienia, itp.

Trzeci obszar to strefa inwestycyjna miasta Golina. W części staromiejskiej przewiduje się ukierunkowanie wszelkich działań inwestycyjnych w sposób umożliwiający zachowanie wartości historycznych. Wszystkie założenia planu należy ukierunkowywać pamiętając o wytycznych dotyczących ochrony zabudowy zabytkowej. Określając szczegółowe decyzje należy konsultować je z Konserwatorem Zabytków. Także w odległości 50m od stref ochrony oraz obiektów objętych ochroną. Dla obszaru zabytkowego parku z dworem, z położonym obok kościołem oraz dla obszaru zabytkowego układu urbanistycznego można stworzyć park kulturowy. Przewiduje się rozbudowę oczyszczalni ścieków. Sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego powinna poprzedzić inwentaryzacja urbanistyczna.

Kolejny już czwarty obszar to strefa leśno - rekracyjna znajduje się w granicach Powidzko - Bieniszewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, przylega bezpośrednio do dużego zwartego kompleksu leśnego - Puszczy Bieniszewskiej. Charakteryzuje się zróżnicowaniem biologicznym obszaru, znajduje się tutaj jedyny w gminie naturalny powierzchniowy zbiornik wodny - jezioro Głodowskie, występuje również największy wskaźnik lesistości. Poprawa stanu środowiska przyrodniczego, a zwłaszcza stanu gospodarki wodnej oraz ściekowej warunkuje przewidywane wykorzystanie walorów rekreacyjnych jeziora Głodowskiego.

MAPA

Rysunek 3. Usytuowanie zasobów przyrodniczych na terenie gminy Golina

Zródło: Studiu uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Golina

Pozwoli to zapewnić odpowiednie standardy zagospodarowania rekreacyjnego. Planowane jest sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenów przewidzianych dla rozwoju rekreacji, uzupełnienia zwartej zabudowy w miejscach dla których nie można wydać decyzji o warunkach zabudowy, oraz obszarów przewidzianych dla zalesienia.

Piąty obszar to strefa ekologiczna - duży przestrzennie obszar doliny Warty o najwyższych walorach i potencjale przyrodniczym. Strefa priorytetu ochrony środowiska przyrodniczego. Gmina w tym obszarze nie planuje modernizacji np.: wałów przeciwpowodziowych. Ma za cel stopniowo przywracać dominację przyrody, a w przypadku np.: zagrożenia powodziowego będzie stanowić miejsce do zalania. Dla całego obszaru planuje się sporządzenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego ustalającego zakaz przeznaczania nowych terenów pod zabudowę, zasady zagospodarowania terenów zabudowanych ze szczególnym uwzględnieniem zagrożenia powodziowego. Dla terenów przeznaczonych pod zabudowę - pozostawionych istniejących siedlisk, należy ściśle określić gabaryty i formy zabudowy - regulując obowiązujący styl budownictwa na styl harmonizujący z otaczającym krajobrazem i uwzględniający cechy regionalne. Zakazuje się zmiany przeznaczenia działek i obiektów (mieszkaniowych, siedliskowych, magazynowych, garażowych, baz sprzętowych) dla celów prowadzenia działalności gospodarczej innej niż podstawowe usługi handlu, gospodarstwa agroturystyczne. Zakaz prowadzenia ponadlokalnych sieci infrastruktury technicznej, lokalizowania stacji bazowych telefonii komórkowej, elektrowni wiatrowych, i inwestycji znacząco wpływających na środowisko. Należy wyznaczyć ciąg ścieżek rowerowych oraz punkty obserwacji ptaków. Należy ograniczyć i ściśle wyznaczyć tereny, które mogą być grodzone w celu zapewnienia wolnej przestrzeni dla ochrony walorów widokowych oraz zabezpieczenia tras migracji zwierząt. Należy utrzymać tereny trwałych użytków zielonych w użytkowaniu łąkowym lub pastwiskowym. Nie należy przeznaczać pod zalesienia, zadrzewienia itp. terenów łąk, pastwisk, wydm, wrzosowisk, starorzeczy, szuwarów i innych cennych przyrodniczo obszarów nieleśnych.

V. ZAKONCZENIE

Rozwój społeczno - gospodarczy naszego państwa jest odwzorowaniem sposobu, czy też umiejętności gospodarowania przestrzenią. Puste miejsce, niezamieszkałe przez człowieka charakteryzuje się pewnymi cechami, które wytwarzają określony potencjał, sprawiający w najogólniejszym ujęciu, że człowiek prędzej czy później zainteresuje się tym miejscem.

Miasto - miejsce bardzo gęsto zamieszkane, również stanowi przejaw tej samej przestrzeni, tyle tylko, że charakteryzującej się innymi cechami lub takimi samymi jak miejsce puste, ale występującymi w innym natężeniu. Przestrzeń miejska też wywołuje określony potencjał, generuje np.: siły ciążenia, koncentracji itp.[Bajerowski 2002].

Analiza przestrzenna, jako narzędzie służące rozwijaniu teorii gospodarki przestrzennej, powinna umożliwić lepsze zrozumienie wszystkich sił, napięć i potencjałów wytwarzanych przez przestrzeń na różnych poziomach jej zorganizowania - od tej pustej, niezamieszkałej, po tę gęsto zamieszkałą i bardzo przekształconą przez człowieka.

STRESZCZENIE

Istotą niniejszej pracy jest planowanie i zagospodarowanie przestrzenne na terenie gminy Golina. W rozdziale II (Materiał) przedstawiona została charakterystyka gminy. Jej podział wewnętrzny - na sołectwa - w skład, których wchodzą: Adamów, Barbarka, Bobrowo, Brzeźniak, Chrusty, Głodowo, Golina Kolonia, Kawnice, Kraśnica, Kolno, Lubiecz, Przyjma, Radolina, Rosocha, Spławie, Sługocinek, Myślibórz oraz Węglew.

Podjęto analizę w obszarach działalności gminy, takich jak:

• finanse gminy

• infrastruktura

• rozwój gospodarczy (w tym rolnictwo i turystyka)

• oświata, kultura i sport

• zdrowie, pomoc społeczna oraz bezpieczeństwo publiczne

Po przeprowadzonej analizie miasto Golina zostało uznane za ośrodek o niskim potencjale rozwojowym.

W rozdziale III (Metoda) zwrócono szczególną uwagę na to:

• czym jest metoda

• czemu ma służyć

• jakie wyróżniamy rodzaje metod

Rozdział IV (Rozwiązanie) zajmuje się zagadnieniami z zakresu planowania przestrzennego w ujęciu teoretycznym. Spotkamy się na przykład z wyjaśnieniem zagadnień takich jak:

• gospodarka przestrzenna

• sposoby pojmowania przestrzeni

• przestrzeń ekonomiczna

• przestrzeń przyrodnicza

ale również możemy znaleźć:

• strukturę organizacyjną gminy, czy

• procedurę sporządzania planu

	Literatura:
1.	Arvay-Podhalańska E., Batkowska I., Glanowski K., Iwanciw R., Jaśkiewicz M., Korzeniak G., Kot J., Lachiewicz W., Matuszko A., Pawłowska K., Podolakowa E., Podola S., Ptaszycka-Jackowska D., Reizer S., Rębowska A., Skalski K., Tomlinson G., Wańkowicz W., Zastawniak B., Zdunek Z. (1998): Gospodarka przestrzenna gmin. Kraków.
2.	Bajerowski T. (2002): Podstawy teoretyczne gospodarki przestrzennej. Wyd. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn.
3.	Cymerman R. (2001): Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne w gospodarce nieruchomościami. Wyd. Educaterra, Olsztyn.
4.	Dembowska Z. (1989): Planowanie przestrzenne - zarys zagadnień. Wyd. Politechnika Białostocka.
5.	Domański R. (1982): Podstawy planowania przestrzennego. Wyd. Akademia Ekonomiczna, Poznań.
6.	Domański R. (1982): Podstawy planowania przestrzennego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa - Poznań.
7.	Domański R. (1993): Prace z zakresu gospodarki przestrzennej. Wyd. Akademia Ekonomiczna, Poznań.
8.	Gaczek W. (2003): Zarządzanie w gospodarce przestrzennej. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz - Poznań.
9.	Praca zbiorowa pod redakcją Regulskiego J. (1985): Planowanie przestrzenne. Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
10.	Kachniarz T. (1988) Plany przestrzennego zagospodarowania gmin Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej, Warszawa.
11.	Lelusz H., Kowalewski M., Lasmanowicz R. (2002): Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej. Olsztyn.
12.	Niewiadomski Z. (2003): Planowanie przestrzenne - zarys systemu. Wyd. Prawnicze LexisNexis, Warszawa.

Spis tabel
Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4. Tabela 5.	Wybrane atuty i problemy finansów gminy Golina w latach 1997-2005 Wybrane atuty i problemy infrastruktury technicznej w gminie Golina Wybrane atuty i problemy w ujęciu rozwoju gospodarczo-turystycznym Wybrane atuty i problemy w dziedzinie oświaty, kultury i sportu Wybrane atuty i problemy w ujęciu pomocy społecznej, ochrony zdrowia ^i bezpieczeństwa publicznego	7 8/9 10 14 15

Spis wykresów
Wykres 1. Wykres 2.	^Klasy gleb położonych na terenie gminy Golina ^Rodzaje gruntów w gminie Golina	11 11

Spis rysunków
Rysunek 1. Rysunek 2. Rysunek 3.	Usytuowanie powiatu konińskiego oraz gminy Golina ^w województwie wielkopolskim ^Usytuowanie złóż i gleb na terenie gminy Golina ^Usytuowanie zasobów przyrodniczych na terenie gminy Golina	5 12 55

Lelusz H., Kowalewski M., Lasmanowicz R. Metodyka pisania prac dyplomowych o tematyce ekonomicznej

Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym - z dnia 27 marca 2003r.

60

---