XXXVI Olimpiada Historyczna
(eliminacje szkolne)
GENEZA I ZNACZENIE WOJNY STULETNIEJ
Maria Weronika Kmoch
klasa II B Liceum Ogólnokształcącego
im. Komisji Edukacji Narodowej w Przasnyszu
Analiza problematyki przewidzianej tematem pracy wymaga kilku uwag precyzujących. Wojną stuletnią nazywamy dzieje zmagań Francji i Anglii pod koniec średniowiecza. Wyjaśnienie genezy oraz skutków i znaczenia tychże działań ukaże nam istotę konfliktu i jego przełomowy charakter, pozwoli zrozumieć jej wielopłaszczyznowość. Zmagania zaowocowały nie tylko skutkami bezpośrednio z nich wynikającymi, lecz także następstwami długofalowymi o ogromnym znaczeniu. Skutki te ujawniały się zarówno po zakończeniu konfliktu, jak również już w czasie jego trwania. To wyjaśnia koncepcję pracy, w której nie jest koniecznie przedstawianie przebiegu wojny stuletniej, jej relacjonowanie. Przełomowe wydarzenia zostaną przywołane w odpowiednim momencie jako potwierdzenie zachodzących w różnych dziedzinach zmian. Wyjaśnienie powyższych kwestii pozwoli zrozumieć istotę problemu uwidocznionego w temacie pracy.
Król francuski Filip VI rządził jednym z najbogatszych i najludniejszych państw europejskich. W początkach XIV w. ludność Francji liczyła ponad 20 mln osób, a sam Paryż (ok. 150 tys. mieszkańców) był wielkim centrum politycznym, rzemieślniczym, handlowym i intelektualnym. Anglia, w porównaniu do Francji, była królestwem małym. Liczba mieszkańców kraju wynosiła 4,5 mln osób, jedynym miastem o znaczeniu międzynarodowym był Londyn (40 tys. mieszkańców).
Terminem „wojna stuletnia” określa się walki między Anglią i Francją w latach 1337-1453, które rozgrywały się na terenie Francji, a inicjatywa należała głównie do Anglików. Jak zaznacza N. Davies, przyjęte ramy czasowe to jedynie etykietka, użyta pierwszy raz w 1823 r., określająca w ten sposób okres zamętu, le temps de malheurs, który Anglicy wykorzystywali jako okazję do najazdów, wypadów i wypraw wojskowych.
Ze względu na fakt, iż ramy czasowe problematyki wykraczają poza chronologię wojny, za terminus post quem pracy należy uznać moment zgłoszenia przez króla Anglii Edwarda III pretensji do francuskiego tronu. Natomiast terminus ante quem w takim ujęciu to koniec XV w. Zaznaczyć też należy, że wojna stuletnia nie miała charakteru permanentnego, działania wojenne przerywane były dość długimi okresami względnego pokoju lub rozejmami. Nie zawarto też żadnego układu pokojowego, oficjalnie kończącego wojnę, a wygaszenie działań wojennych nastąpiło wskutek obustronnego wyczerpania sił walczących.
Przyczyny wojny stuletniej dzielą się zasadniczo na trzy kręgi tematyczne: dynastyczne, terytorialne i ekonomiczne. Genezy politycznej należy upatrywać już w sytuacji obu państw w połowie XII w., gdy na tron angielski wstąpił hrabia Andegawenii Henryk II Plantagenet. W jego rękach znalazła się większość ziem francuskich (jego żona odziedziczyła Akwitanię). Powstała sytuacja dyskomfortowa dla obu władców i zdawano sobie sprawę, że z czasem spowoduje ona poważny kryzys w obu państwach.
W 1327 r. na tronie Anglii zasiadł książę Gujenny Edward III. We Francji, w 1328 roku zmarł bezpotomnie Karol IV - syn Filipa IV Pięknego, ostatni przedstawiciel głównej linii dynastii Kapetyngów na francuskim tronie. Zaistniał wówczas problem objęcia tronu Francji. Panowie francuscy koronowali Walezjusza w 1328 r. jako Filipa VI. Odrzucając kandydaturę władcy Anglii, powołano się na kwestie formalno - prawne, na prawo salickie (Lex Salica), które wykluczało dziedziczenie tronu przez kobiety i po kądzieli i zatwierdzało agnatyczny system dziedziczenia. Edward III zrezygnował z pretensji do francuskiego tronu, a Filip VI potwierdził jego zwierzchność nad Gujenną. Stosunki pozostały naprężone, ustawiczne spory o nie ustalone do końca granice Gujenny oraz interwencje urzędników króla francuskiego stwarzały nowe zadrażnienia, prowadząc do wojny.
Edward III traktował Gujennę jako przyczółek dalszej ekspansji we Francji. Region ten był żywo zainteresowany gospodarczymi związkami z Anglią, bowiem 9/10 wina, wypijanego przez Anglików, przywożono z Bordeaux. Sprawa Gujenny będąca sporem feudalnym szybko przekształciła się w konflikt natury polityczno - ekonomicznej. Decydujący krok podjął Filip VI w 1337 r.: uznał Edwarda III za zbuntowanego wasala i ogłosił konfiskatę lenna Gujenny. Król angielski odpowiedział na ten akt publicznym sprzeciwem wobec hołdu z Gujenny i ogłoszeniem rewindykacji całego królestwa Francji.
Zwrócić należy też uwagę na motywy ekonomiczne wojny stuletniej. Oprócz Gujenny handlem z Anglią związana była Bretania (import soli, zapewnienie drogi morskiej do Gujenny) oraz Flandria, pozostająca w strefie politycznego oddziaływania Francji. Produkcja sukiennicza w tym regionie była ściśle uzależniona od dostaw angielskiej wełny. Aby uniemożliwić Francji użycie Flandrii jako bazy wypadowej przeciw Anglii, Edward III uciekał się do nacisku ekonomicznego, zakazując wywozu angielskiej wełny i nakazując uwięzić przebywających w Anglii kupców flandryjskich. Wskutek nacisku Flandria zawarła z Anglią umowę handlową, odsunęła się od Francji i stała się lennem króla angielskiego. Mamy zatem do czynienia z ingerencją króla angielskiego w strefę wpływów polityczno - gospodarczych Francji.
Poza tym, Francuzi wspomagali tendencje niepodległościowe Szkocji, „dziedzicznego wroga” Anglii, by skierować uwagę Anglii w stronę północnego sąsiada i łatwiej realizować swoje interesy na kontynencie. W takim wypadku zauważamy sytuację analogiczną do powyżej przedstawionej; Francja również ingeruje w strefę angielskich wpływów. Wprawdzie dla Anglików znacznie ciekawszym terenem ekspansji była Burgundia czy Normandia niż górzysta Szkocja, to jednak interwencja francuska wzbudziła w nich zapał wojenny, skierowany przeciw Francuzom.
Kryzys, jaki dotknął rycerstwo europejskie podczas krucjat i ataków tatarskich sprawił, że w kolejnej wielkiej wojnie upatrywano źródło dochodów, nadzieję odmiany życia, kariery wojskowej czy administracyjnej.
Przedstawione wydarzenia zaowocowały trwającym 116 lat konfliktem Anglii i Francji. Przyczyny tej wojny nie były czysto polityczne; zbrojne działania miały także inne podstawy zaistnienia. Do wybuchu wojny przyczyniły się ingerencje obu państw w strefy wpływów polityczno - gospodarczych drugiego państwa czy kwestie sporne o granice.
Przełomowość wojny stuletniej i jej niezwykłe znaczenie zadecydowały o tym, iż rok 1453 jest często uznawany na Zachodzie za symboliczny kres średniowiecza. Skutki wojny stuletniej, bezpośrednie i pośrednie obserwujemy w wielu dziedzinach życia Francji i Anglii. Tak jak przyczyny konfliktu, można je pogrupować w kategorie: społeczno - gospodarcze, polityczne oraz następstwa w sztuce wojennej czy w kulturze.
Francja wyszła z wojny dotkliwie okaleczona. Liczba ludności spadła o około 50 %, zmniejszając się o 14 mln: bogate prowincje północne i wschodnie zostały oderwane od kraju.
Francję, jak również Anglię wyniszczyła epidemia „czarnej śmierci”, która przetoczyła się przez Europę w latach 1347-1350. Dżuma zabiła 1/3 mieszkańców Europy Zachodniej. W Anglii zanotowano 1,4-2 mln zgonów, a we Francji aż 8 mln. Do tak wysokiej śmiertelności na pewno przyczyniło się zubożenie społeczeństw i w efekcie nastąpiła ich większa podatność na zachorowania.
Poza tym, na północy Francji sytuację skomplikował krótki, lecz gwałtowny bunt chłopski w 1358 r., który przeszedł do historii pod nazwą „żakeria”. Spowodował umocnienie nieufności i pogardy dla poddanych wśród szlachty. Wystąpienie to stanowiło swoistego rodzaju ostrzeżenie dla feudałów. Zwykły chłop przestał być obserwatorem zdarzeń. Żakeria była reakcją na postępujące zubożenie ludności. Straty wojenne były znaczne szczególnie wśród rycerstwa. Wiele francuskich rodów możnowładczych i rycerskich wygasło, ich miejsce zajęła nowa szlachta i arystokracja. Podobny charakter miały inne konflikty społeczne we Francji: powstanie Étienne'a Marcela, rewolta maillotins w 1382 r., bunt rzeźników pod wodzą Jeana Caboche czy walki między skłóconymi stronnictwami burgundczyków i armaniaków.
Także w sferze ustrojowej Francji zaszły istotne zmiany. W czasie wojny stuletniej mieszczaństwo francuskie usiłowało uzyskać wpływ na rządy państwa. Pierwsze reformy na większą skalę wywalczyć się udało w 1357 r. Jednakże później słabło znaczenie Stanów Generalnych, czego przejawem było uchwalanie kolejnych podatków, związanych z potrzebami wojny. W celu wykupienia króla Jana Dobrego z niewoli angielskiej, uchwalono (1360) podatek konsumpcyjny aide royale pobierany od wina i innych napojów (od 1435 r. uznany za podatek stały), podymne i podatek solny (1369 r.), taille royale jako podatek stały na utrzymanie armii (1439 r.). Wprawdzie w 1413 r. opracowany przez paryski uniwersytet Ordonance Cabochienne wprowadzał reformy sądowe, skarbowe i administracyjne, lecz próby mieszczaństwa zmierzające do ograniczenia władzy królewskiej spełzły na niczym. Wprowadzenie stałych podatków i utworzenie stałej armii umożliwiły królowi coraz większe uniezależnianie się od Stanów Generalnych. Władza królewska zaczęła nosić znamiona absolutnej. Potęga władzy królewskiej znalazła swój wyraz w praktyce likwidacji apanaży. Szczególnie zwierzchnicy księstwa Burgundii prowadzili własną politykę, nierzadko sprzeczną z interesami państwa. Od 1484 r. parlament francuski nie był zwoływany przez 70 lat.
W następstwie wojny Anglia straciła wszystkie posiadłości na terenie Francji, z wyjątkiem Calais. Miasto to, choć wielkie centrum handlu wełną, nie rekompensowało kolosalnego wysiłku wojennego. Zniszczenia spowodowane wypadami Francuzów na południowe wybrzeża Anglii, walkami powstańców walijskich i najazdami Szkotów, powstaniami chłopskimi i walkami wewnętrznymi - wszystko to w sumie nie przyniosło takich strat gospodarczych jak działania wojenne we Francji. Generalnie wojna zrodziła nawyk łatwego bogacenia, gwałtu i samowoli.
Nadzieje polujących na łupy znalazły swój wyraz w trwającej w II poł. XV w. wojnie Dwóch Róż (1455-1485). Walkę o władzę pomiędzy rodami: Lancasterami (róża czerwona), a Yorkami (róża biała), zakończył Henryk Tudor, potomek Lancasterów po kądzieli, który objął tron jako Henryk VII.
W epoce wojen późnośredniowiecznych na wyspie praktycznie zanikła pańszczyzna. Chłopi, oczynszowani dzierżawcy, bogacąc się (głównie na hodowli owiec), przechodzili do stanu szlacheckiego, tworząc w jego obrębie nową grupę, tzw. nową szlachtę (gentry). Bogaciło się mieszczaństwo dzięki przemysłowi włókienniczemu oraz rozwojowi angielskiego handlu. Wojna przyniosła więc wymianę elit politycznych. Ponad stuletnie zmagania wzmacniały mobilność społeczną i sprzyjały migracjom. Równocześnie można zaobserwować upadki wielkich fortun możnowładczych i rycerskich. Dobra ziemskie - podstawa ich egzystencji, znaczenia i prestiżu - konfiskowała jedna lub druga strona walcząca. Także niejednokrotnie dobra rodowe z powodu okupów za pojmanych w niewolę rycerzy uległy rozpadowi lub przechodziły w inne ręce.
Potrzeby wojenne zmusił króla Edwarda III do ustępstw na rzecz parlamentu; utrwalił się podział na dwie Izby - Lordów (będąca zarazem najwyższym sądem Anglii) i Gmin. Przy wyborach do niższej izby parlamentu wprowadzono cenzus majątkowy, co przetrwało do 1832 roku.
W czasie wojny stuletniej zaszły ogromne zmiany w dziedzinie taktyki wojennej, uzbrojenia i organizacji wojska. Walki przyniosły zastosowanie prochu do celów militarnych. Pod Crécy Anglicy skorzystali z artylerii, wspierając swe oddziały „ogniem” z 3 armat. Główny efekt polegał na płoszeniu koni i zasnuwaniu pola bitwy kłębami dymu, co działało deprymująco na morale przeciwnika. Było to jedno z wcześniejszych zastosowań dział w polu; dotychczas używano ich w ograniczonym zakresie podczas oblężeń. Ulepszana z roku na rok artyleria odegrała poważniejszą rolę w walkach o wyzwolenie Normandii w latach 1450-1453. W bitwach obok natarcia ciężkozbrojnej konnicy stosowano też bardziej statyczną technikę walk: obronę w polu za umocnionym częstokołem i fosami. Przyniosło to zwycięstwo Anglikom pod Crécy (1346), a Francuzom w 1452 r. pod Castillon.
W następstwie wojny upadł mit rycerstwa jako głównej siły militarnej, skutecznie zastąpionego w obu krajach armią zawodową, karną, uzbrojoną w nowoczesną broń, odpowiednią do nowych taktyk walki. Przykładem tego był starcie pod Crécy, które pokazało, jak zdyscyplinowana i wyszkolona piechota angielska w szyku spieszonym i wyposażona w długie łuki może skutecznie stawić czoła rycerstwu francuskiemu.
Dla uczczenia tryumfu pod Crécy Edward III ustanowił Order Podwiązki, rycerskie bractwo, w skład którego weszli skupieni wokół króla arystokraci. Francuzów bitwa pod Crécy niewiele nauczyła i jest to konstatacja zdumiewająca (bitwy pod Poitiers w 1356 r. i pod Azincourt w 1415 r., gdy angielskie armie dokonały rzezi wojsk francuskich). W wyniku wojny stuletniej Francja została zmuszona do utworzenia stałej armii. Reformy wojskowe Karola V, a przede wszystkim Karola VII, wprowadziły regularną armię i utwierdziły w ten sposób praktykę służby wojskowej jako rzemiosła.
Wojna przyspieszyła i zintensyfikowała kształtowanie nowożytnych państw: angielskiego i francuskiego. Wielką rolę w kształtowaniu odrębności narodowej Francuzów odegrała Joanna d'Arc, la Pucelle d'Orleans. Ogromne propagandowe znaczenie odbicia Orleanu z rąk Anglików, dzięki któremu lud uwierzył, iż Bóg popiera sprawę delfina Karola, sprawiło, iż rok 1429 był punktem zwrotnym w historii wojny stuletniej. Przestała być ona wojną dwóch władców, stała się wojną dwóch narodów. W Anglii poczucie świadomości narodowej znalazło wyraz we wprowadzeniu języka angielskiego jako urzędowego w parlamencie; język angielski stał się też językiem piśmiennictwa (Geoffrey Chaucer, William Langland itp. ).
Wojna stuletnia zmieniła oblicze Europy Zachodniej. Jej przełomowy charakter znajduje wyraz w następstwach, jakie obserwujemy nie tylko po zakończeniu wojny, ale także już podczas jej trwania. Będąc wyrazem schyłkowości feudalizmu, wspomagana przez wyraźnie zmienioną mentalność społeczeństwa, przyspieszyła przemiany społeczno-gospodarcze i przygotowywać zaczęła grunt pod nadchodzący z południa renesans. Zmieniła dotychczasowe postrzeganie świata, przyczyniła się do wprowadzenia innowacji w dziedzinie wojskowości i oręża, a także do rozbudzenia poczucia odrębności narodowej w obu krajach. Konflikt wpłynął na zmiany organizacji władzy. We Francji ewaluowało to w kierunku absolutyzacji, zaś w Anglii - do wzmocnienia roli Parlamentu.
Bibliografia:
Literatura:
Baszkiewicz Jan „Historia Francji”; wyd. II; Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978.
Davies Norman „Europa. Rozprawa historyka z historią”; przekład: Elżbieta Tabakowska; Wydawnictwo Znak, Kraków 1998.
Koranyi Karol „Powszechna historia państwa i prawa”; tom III; Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1966.
Manteuffel Tadeusz „Historia Powszechna. Średniowiecze”; wyd. VII, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994.
Potkowski Edward „Crécy - Orlean 1346-1429”; Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1986.
„Wielka historia świata” tom X 1350-1492; Wydawnictwo Pinnex, Kraków 2002.
Zientara Benedykt „Historia powszechna średniowiecza”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1973.
Zins Henryk „Historia Anglii”; wyd. II; Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979.
Strony internetowe:
E. Potkowski „Crécy - Orlean 1346 - 1429”; Wydawnictwo MON, W-wa 1986; str. 23-24. K. Koranyi „Powszechna historia państwa i prawa”; tom III; PWN, W-wa 1966; str. 126.
B. Zientara „Historia powszechna średniowiecza”; Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, W-wa 1973; str. 440.
N. Davies „Europa. Rozprawa historyka z historią”; Znak, Kraków 1998; str. 456. Czasem też nazywa się ją drugą wojną stuletnią, podkreślając konflikt angielsko - francuski z lat 1152-1259.
Rytm wojny nie pozwalał mieszkańcom Francji, gdzie toczyły się wszystkie działania wojenne po wygranej floty angielskiej pod Sluis (1340), żyć w spokoju. Trwały walki lokalne, zamieszki, napady i potyczki; odbywały się przemarsze wojsk, połączone z rabunkami i grabieżą ludności. Żołnierze często w okresach „zawieszenia wojny” zamieniali się w pospolitych bandytów; grabiono też z powodu nieotrzymania regularnego żołdu.
B. Zientara; op. cit. str. 438.
E. Potkowski; op. cit. str. 18.
Tamże; str. 19.
B. Zientara; op. cit. str. 439.
http://draby.pl/dziejow_opisanie/wojna_stuletnia/wojna_stuletnia_tlo_spoleczne.html Nastroje Anglików w czasach wojny stuletniej ilustruje najlepiej wypowiedź księcia Exter. Przedstawiając Parlamentowi korzyści, jakie przyniesie Anglii podbój Francji, stwierdził on, że jest to "(…)kraj urodzajny, wesoły, zasobny w pieniądze, posiadający bogate i wspaniałe miasta, niezliczone zamki, ponad osiemdziesiąt obficie zaludnionych prowincji, (...) opływających we wszystko klasztorów (...)".
N. Davies; op. cit. str. 461. B. Zientara; op. cit. str. 453. Anna Wańko w rozdziale „Anglia i Francja-wojna stuletnia” w: „Wielka historia świata” (tom III, Pinnex, Kraków 2002) na str. 38 pisze o 12 mln.
N. Davies; op. cit. str. 448.
Nazwa od określenia "Jacques Bonhomme" - "poczciwy Jakub", przezwiska, które arystokraci nadali chłopom.
J. Baszkiewicz „Historia Francji”; wyd. II; Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1978; str. 153.
N. Davies; op. cit. str. 458. Maillotins to przydomek nadany paryżanom, którzy w XIV w. zbuntowali się przeciw systemowi podatkowemu; pochodzi od średniowiecznej broni (maillot), którą się posługiwali.
Tamże, str. 131. Ówczesny ordonans przewidywał: zbieranie się Stanów Generalnych dwa razy do roku, kontrolę podatkową, wprowadzenie przedstawicieli stanów do Rady Królewskiej, reformę administracji etc.
Wojna stuletnia sprawiła, iż zmalało znaczenie dotychczasowych ośrodków handlu, czego wyrazem był upadek wielkich targów, zgłasza szampańskich; zamiast dróg lądowych na północ uczęszczanym szlakiem handlowym stała się droga morska przez Gibraltar i Atlantyk.
K. Koranyi; op. cit. str. 141. Na południu Francji wprowadzony został jako podatek gruntowy obciążający tylko ziemie, które nie były lennami, ale płacić go musiał każdorazowy posiadacz tych ziem bez względu na status prawny. Poza tym wprowadzono pogłówne, najbardziej znienawidzone poprzez ludność, które było jedną z przyczyn Wielkiej Rewolucji Francuskiej w 1789 r.
W latach 1403-05 przez Anglię przetaczały się powstania szlachty angielskiej i walijskiej. Za wsparcie Kościoła w walce z buntownikami król zapłacił prześladowaniami lollardów, zwolenników uznanego za heretyka Jana Wiklefa. Podatek przeznaczony na prowadzenie wojny z Francją, pogłówne, a także porażki we Francji oraz nienawiść do skorumpowanego rządu wywołały w 1381 r. wielkie powstanie chłopskie pod wodzą Wata Tylera, stłumione po próbie szturmu Londynu.
H. Zins „Historia Anglii”; wyd. II poprawione i uzupełnione; Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1979; str. 144.
E. Potkowski; op. cit. str. 195. Okup był w średniowieczu zgodnym z prawem zobowiązaniem, wyznaczanym zwykle według optymistycznej oceny możliwości finansowych wziętego w niewolę.
T. Manteuffel „Historia powszechna. Średniowiecze”; wyd. VII, W- wa 1994, Wyd. Naukowe PWN; str 301.
E. Potkowski; op. cit. str. 197.
http://www.historia.gildia.pl/sredniowiecze/wojna-stuletnia
http://archiwum.polityka.pl/art/pozegnanie-znbp:rycerstwem,369337.html
E. Potkowski; op. cit. str. 198. W wyniku wojny powstała nowa specjalność kupiecka - zaopatrzeniowcy armii.
N. Davies; op. cit. str. 459. W 1430 r. Joanna d' Arc dostała się do niewoli burgundzkiej, skąd sprzedano ją Anglikom. Skazana na śmierć za herezję i czary przez sąd kościelny spłonęła na stosie w 1431 r. w Rouen. Dwór Karola VII nie interweniował w tej sprawie. Zrehabilitowana w 1456 r., kanonizowana w 1920 r., dziś jest jedną ze świętych patronek Francji. Także: „Wielka historia świata” tom X 1350-1492; Pinnex, Kraków 2002; str. 36.
T. Manteuffel; op. cit. str. 305.