Część III

SPOSOBY REDUKCJI SKŁADOWANIA (ZBIERANIA, ODZYSKU, UNIESZKODLIWIANIA ODPADÓW KOMUNALNYCH ULEGAJĄCYCH BIODEGRADACJI

1. Wybrane przepisy prawne związane z gospodarowaniem odpadami komunalnymi ulegającymi biodegradacji

1.1. Ustawa o odpadach

1. Ustawa o odpadach definiuje (art. 3 ust. 3):

1) odpady ulegające biodegradacji jako odpady, które ulegają rozkładowi tlenowemu lub beztlenowemu przy udziale mikroorganizmów (art. 3 ust. 3 pkt 7),

2) odzysk jako wszelkie działania, nie stwarzające zagrożenia dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska, polegające na wykorzystaniu odpadów w całości lub w części, lub prowadzące do odzyskania z odpadów substancji, materiałów lub energii i ich wykorzystania, określone w załączniku nr 5 do ustawy (art. 3 ust. 3 pkt 9),

3) recykling jako taki odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii (art. 3 ust. 3pkt 14),

4) recykling organiczny jako obróbkę tlenową, w tym kompostowanie, lub beztlenową odpadów, które ulegają rozkładowi biologicznemu w kontrolowanych warunkach przy wykorzystaniu mikroorganizmów, w wyniku której powstaje materia organiczna lub metan; składowanie na składowisku odpadów nie jest traktowane jako recykling organiczny (art. 3 ust. 3pkt 15),

5) odpady obojętne jako odpady, które nie ulegają istotnym przemianom fizycznym, chemicznym lub biologicznym; są nierozpuszczalne, nie wchodzą w reakcje fizyczne ani chemiczne, nie powodują zanieczyszczenia środowiska lub zagrożenia dla zdrowia ludzi, nie ulegają biodegradacji i nie wpływają niekorzystnie na materię, z którą się kontaktują; ogólna zawartość zanieczyszczeń w tych odpadach oraz zdolność do ich wymywania, a także negatywne oddziaływanie na środowisko odcieku muszą być nieznaczne, a w szczególności nie powinny stanowić zagrożenia dla jakości wód powierzchniowych, wód podziemnych, gleby i ziemi (art. 3 ust. 3pkt 6),

6) odzysk energii jako termiczne przekształcanie odpadów w celu odzyskania energii (art. 3 ust. 3pkt 10),

7) termiczne przekształcanie odpadów jako:

a) spalanie odpadów przez ich utlenianie,

b) inne procesy termicznego przekształcania odpadów, w tym pirolizę, zgazowanie i proces plazmowy, o ile substancje powstające podczas tych procesów termicznego przekształcania odpadów są następnie spalane (pkt 20),

8) unieszkodliwianie odpadów jako poddanie odpadów procesom przekształceń biologicznych, fizycznych lub chemicznych określonym w załączniku nr 6 do ustawy w celu doprowadzenia ich do stanu, który nie stwarza zagrożenia dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska (pkt 21),

2. W zakresie zasad zasady gospodarowania odpadami ustawa stanowi m.in., że:

1) posiadacze odpadów zobowiązani są do (art. 7):

a) postępowania z odpadami w sposób zgodny z zasadami gospodarowania odpadami, wymaganiami ochrony środowiska oraz planami gospodarki odpadami,

b) w pierwszej kolejności do poddania odpadów odzyskowi, a jeżeli z przyczyn technologicznych jest on niemożliwy lub nie jest uzasadniony z przyczyn ekologicznych lub ekonomicznych, to odpady te należy unieszkodliwiać w sposób zgodny z wymaganiami ochrony środowiska oraz planami gospodarki odpadami,

c) unieszkodliwienia odpadów, których nie udało się poddać odzyskowi tak, aby składowane były wyłącznie te odpady, których unieszkodliwienie w inny sposób było niemożliwe z przyczyn technologicznych lub nieuzasadnione z przyczyn ekologicznych lub ekonomicznych;

2) unieszkodliwianie odpadów powinno następować po uprzednim wysegregowaniu odpadów nadających się do odzysku (art. 12);

3) odzysk lub unieszkodliwianie odpadów poza instalacjami lub urządzeniami spełniającymi określone wymagania (art. 13 ust. 1) jest zabronione, z zastrzeżeniem, że przepisu tego nie stosuje się do:

a) posiadaczy odpadów prowadzących odzysk za pomocą działań określonych jako R10 w załączniku nr 5 do ustawy (art. 13 ust. 2 pkt 1),

b) osób fizycznych prowadzących kompostowanie na potrzeby własne (art. 13 ust. 2 pkt 2),

4) spalanie zgromadzonych pozostałości roślinnych poza instalacjami i urządzeniami jest dopuszczone, jeżeli na terenie gminy nie jest prowadzone selektywne zbieranie lub odbieranie odpadów ulegających biodegradacji, a ich spalanie nie narusza odrębnych przepisów (art. 13 ust. 3);

5) upoważnia marszałka województwa do udzielenia zezwolenia na spalanie odpadów poza instalacjami lub urządzeniami, jeżeli spalanie odpadów ze względów bezpieczeństwa jest niemożliwe w instalacjach lub urządzeniach przeznaczonych do tego celu, określając w drodze decyzji miejsce spalania, ilość odpadów, warunki spalania danego rodzaju odpadu oraz czas obowiązywania tej decyzji (art. 13 ust. 4);

6) instalacje oraz urządzenia do odzysku lub unieszkodliwiania odpadów mogą być eksploatowane tylko wówczas, gdy:

a) nie zostaną przekroczone standardy emisyjne, określone na podstawie odrębnych przepisów (art. 13 ust. 5 pkt 1),

b) pozostałości powstające w wyniku działalności związanej z odzyskiem lub unieszkodliwianiem będą poddawane odzyskowi lub unieszkodliwiane z zachowaniem wymagań określonych w ustawie (art. 13 ust. 5 pkt 2).

3. Art. 14 ust. 2 plt 6 ustawy stanowi, że plany gospodarki odpadami określają instrumenty finansowe służące realizacji celów w zakresie gospodarki odpadami, zawierające następujące elementy:

1) wskazanie źródeł finansowania planowanych działań,

2) harmonogram rzeczowo-finansowy planowanych działań zmierzających do zapobiegania powstawaniu odpadów lub ograniczania ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko oraz prawidłowego gospodarowania nimi, w tym ograniczenia ilości odpadów ulegających biodegradacji zawartych w odpadach komunalnych kierowanych na składowiska,

4. Zgodnie z art. 15 ust. 7a gminny plan gospodarki odpadami obejmuje odpady komunalne powstające na obszarze danej gminy oraz przywożone na jej obszar z uwzględnieniem odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, natomiast w miastach, w których funkcje organów powiatu sprawują organy gminy - wszystkie rodzaje odpadów powstających na obszarze danej jednostki administracyjnej oraz przywożonych na jej obszar, a w szczególności odpady komunalne z uwzględnieniem odpadów ulegających biodegradacji, (art. 15 ust. 7).

5. Art. 16a ustawy zobowiązuje samorząd terytorialny do zapewnienia:

1) objęcia wszystkich mieszkańców gminy zorganizowanym systemem odbierania wszystkich rodzajów odpadów komunalnych (pkt 1),

2) warunków funkcjonowania systemu selektywnego zbierania i odbierania odpadów komunalnych, aby było możliwe ograniczenie składowania odpadów komunalnych ulegających biodegradacji (pkt 2 lit. a),

3) budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami lub przedsiębiorcami instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych albo warunków do budowy, utrzymania i eksploatacji instalacji i urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych przez przedsiębiorców (pkt 3),

4) warunków ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania (pkt 4):

a) do dnia 31 grudnia 2010 r. - do nie więcej niż 75% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji,

b) do dnia 31 grudnia 2013 r. - do nie więcej niż 50% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji,

c) do dnia 31 grudnia 2020 r. - do nie więcej niż 35% wagowo całkowitej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji

w stosunku do masy tych odpadów wytworzonych w 1995 r.;

6. Zgodnie z art. 79a ust. 1 ustawy wojewódzki inspektor ochrony środowiska, stwierdzając naruszenie przez gminną jednostkę organizacyjną lub przedsiębiorcę, o którym mowa w art. 7 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 13 września 1996 r. o utrzymaniu czystości i porządku w gminach, obowiązku w zakresie ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania, nakłada na podmiot do tego obowiązany, w drodze decyzji, opłatę sankcyjną w wysokości od 40 tysięcy do 200 tysięcy złotych, ustalając wysokość opłaty w zależności od stopnia niewykonania obowiązku, przy czym:

1) termin płatności opłaty sankcyjnej w przypadku decyzji, o których mowa w ust. 1 i 2, wynosi 14 dni od dnia, w którym decyzje stały się ostateczne (ust. 3);

2) w sprawach dotyczących opłat sankcyjnych, o których mowa w ust. 1 i 2, stosuje się odpowiednio przepisy działu III ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz. U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60, z późn. zm.⁾, z wyłączeniem art. 67, z tym że uprawnienia organów podatkowych przysługują wojewódzkiemu inspektorowi ochrony środowiska (ust. 4);

3) Termin płatności opłat sankcyjnych, o których mowa w ust. 1 i 2, może zostać 3).odroczony na wniosek podmiotów, o których mowa w ust. 1 i 2, jeżeli podejmą one działania zapewniające usunięcie przyczyny nałożenia opłaty, w okresie nie dłuższym niż 1 rok od dnia złożenia wniosku (ust. 5);

4) wniosek o odroczenie terminu płatności opłaty sankcyjnej, zawierający harmonogram realizacji działania zapewniającego usunięcie przyczyny nałożonej opłaty, powinien zostać złożony do wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska przed upływem terminu, w którym opłata powinna być uiszczona (ust. 6);

5) Decyzja o odroczeniu terminu płatności opłaty sankcyjnej ustala:

1) wysokość opłaty, której termin został odroczony (ust. 7 pkt 1),

2) opis działania realizowanego przez podmiot do tego obowiązany (ust. 7 pkt 2),

3) harmonogram realizacji działania (ust. 7 pkt 3),

4) termin odroczenia opłaty uwzględniający okres niezbędny do zrealizowania działania (ust. 7 pkt 4);

6) w przypadku terminowego zrealizowania działania będącego podstawą odroczenia terminu płatności opłaty sankcyjnej wojewódzki inspektor ochrony środowiska orzeka o umorzeniu opłaty (ust. 8);

7) jeżeli działanie będące podstawą odroczenia terminu płatności opłaty sankcyjnej nie zostanie zrealizowane w terminie, wojewódzki inspektor ochrony środowiska wydaje decyzję stwierdzającą wygaśnięcie decyzji o odroczeniu terminu płatności (ust. 9);

8) w przypadku wydania decyzji, o której mowa w ust. 9, opłata sankcyjna podlega uiszczeniu wraz z odsetkami liczonymi od dnia terminu płatności opłaty (ust. 10).

1.2. Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach

1. Art. 4 ust. 2 pkt 4 ustawy stanowi, że regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie gminy (akt prawa miejscowego zgodnie z art.. 4 ust.1 tej ustawy) określa szczegółowe zasady utrzymania czystości i porządku na terenie gminy dotyczące maksymalnego poziomu odpadów komunalnych ulegających biodegradacji dopuszczonych do składowania na składowiskach odpadów.

2. Art. 9a ust. 2 zobowiązuje prowadzącego działalność w zakresie odbierania odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości do sporządzania i przekazywania wójtowi, burmistrzowi lub prezydentowi miasta informacji dotyczącej masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji składowanych na składowisku odpadów (pkt 3) oraz masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji nieskładowanych na składowiskach odpadów i sposobów lub sposobu ich zagospodarowania (pkt. 4).

1.3. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie odzysku lub unieszkodliwiania odpadów poza instalacjami

1. Odpady o kodzie 19 05 03 - dopuszczone są do rekultywacji biologicznej zamkniętego składowiska lub jego części (tak zwanej okrywy rekultywacyjnej), przy czym grubość warstwy stosowanych odpadów powinna być uzależniona od planowanych obsiewów lub nasadzeń (L.p. 13 Załącznika);

2. Odpady o kodzie 20 02 02 - dopuszczone są do:

1. wypełniania terenów niekorzystnie przekształconych (takich jak zapadliska, nieeksploato-wane odkrywkowe wyrobiska lub wyeksploatowane części tych wyrobisk) pod warunkiem, że:

a) planowane działania są, lub będą określone, w trybie przepisów o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, w trybie prawa budowlanego, albo w drodze decyzji określającej zakres, sposób i termin zakończenia rekultywacji zgodnie z przepisami ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. - Prawo ochrony środowiska lub ustawy z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych,

b) wypełnienie odpadami prowadzi się do rzędnych przyległych terenów nieprzekształco-nych z zastrzeżeniem, że warstwę powierzchniową o grubości od 1 do 1,5 m należy formować w sposób zapewniający jej funkcję glebotwórczą lub w sposób odpowiadający docelowemu przeznaczeniu terenu;

2) utwardzania powierzchni terenów, do których posiadacz ma tytuł prawny, z tym, że utwardzanie to nie powinno zakłócać stanu wody na gruncie - zgodnie z art. 29 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. - Prawo wodne (Dz.U. z 2005 r. Nr 239, poz. 2119 i Nr 267, poz. 225) (L.p. 5);

3) do rekultywacji biologicznej zamkniętego składowiska lub jego części (tak zwanej okrywy rekultywacyjnej), przy czym grubość warstwy stosowanych odpadów powinna być uzależniona od planowanych obsiewów lub nasadzeń (L.p. 13 Załącznika).

3. Odpady o kodzie 20 01 08 − dopuszczone są do:

1) skarmiania zwierząt futerkowych, zwierząt w ogrodach zoologicznych, cyrkowych, gadów i ptaków drapieżnych innych niż zwierzęta z ogrodów zoologicznych i zwierzęta cyrkowe, zwierzyny dzikiej, której mięso nie jest przeznaczone do spożycia przez ludzi, psów z uznanej hodowli, sfor psów gończych, larw owadów (much) będących przynętą wędkarską lub karmą dla ryb - zgodnie z zasadami skarmiania poszczególnych gatunków zwierząt ^, (L.p. 3);

2) skarmiania zwierząt w schroniskach dla zwierząt domowych - zgodnie z zasadami skarmiania poszczególnych gatunków zwierząt, z tym, że odpady przed podaniem zwierzętom powinny zostać przegotowane (L.p. 4).

1.4 Rozporządzeniu Ministra Środowiska w sprawie sporządzania planów gospodarki odpadami

1. * 4 rozporządzenia stanowi, że „Gminny plan gospodarki odpadami, obejmujący wszystkie rodzaje odpadów komunalnych, w szczególności odpady komunalne ulegające biodegradacji, odpady opakowaniowe oraz odpady niebezpieczne zawarte w odpadach komunalnych, określa:

1) aktualny stan gospodarki odpadami, w tym:

a) rodzaj, ilość i źródła powstawania wszystkich rodzajów odpadów komunalnych,

b) rodzaj i ilość odpadów poddawanych poszczególnym procesom odzysku,

c) rodzaj i ilość odpadów poddawanych poszczególnym procesom unieszkodliwiania,

d) istniejące systemy zbierania odpadów,

e) rodzaj, rozmieszczenie oraz moc przerobową instalacji do odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych,

f) wykaz podmiotów prowadzących działalność w zakresie odbierania, zbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów,

g) identyfikację problemów w zakresie gospodarowania odpadami,

uwzględniając podstawowe informacje charakteryzujące z punktu widzenia gospodarki odpadami obszar, dla którego jest sporządzany plan gospodarki odpadami, a w szczególności położenie geograficzne, sytuację demograficzną, sytuację gospodarczą oraz warunki glebowe, hydrogeologiczne i hydrologiczne, mogące mieć wpływ na lokalizację instalacji gospodarki odpadami;

2) prognozowane zmiany w zakresie gospodarki odpadami, w tym również wynikające ze zmian demograficznych i gospodarczych;

3) cele w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi z podaniem terminów ich osiągania,

4) działania zmierzające do poprawy sytuacji w zakresie gospodarki odpadami, w tym:

a) działania zmierzające do zapobiegania powstawaniu odpadów,

b) działania zmierzające do ograniczenia ilości odpadów i ich negatywnego oddziaływania na środowisko,

c) działania wspomagające prawidłowe postępowanie z odpadami w zakresie zbierania, transportu, odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych,

d) działania zmierzające do redukcji ilości odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych na składowiska odpadów;

5) rodzaj i harmonogram realizacji przedsięwzięć oraz instytucje odpowiedzialne za ich realizację;

6) sposoby finansowania, w tym instrumenty finansowe służące realizacji zamierzonych celów, z uwzględnieniem harmonogramu uruchamiania środków finansowych i ich źródeł;

7) system monitoringu i oceny realizacji zamierzonych celów pozwalający na określenie sposobu oraz stopnia realizacji celów i zadań zdefiniowanych w planie gospodarki odpadami, z uwzględnieniem ich jakości i ilości.”/-/

1.5. Rozporządzenie Rady Ministrów zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska

Jednostkowe stawki opłat za umieszczenie na składowisku odpadów komunalnych ulegających biodegradacji, zawierających składniki ulegające biodegradacji lub pochodzące z przetworzenia tych odpadów, dla lat 2005÷2008, zestawione są w Tab. 1.1.

Tab. 1.1. Zestawienie jednostkowych stawek opłat za umieszczenie na składowisku wybranych rodzajów odpadów, sporządzone dla lat 2005÷2008.

Kod	Grupy, podgrupy i rodzaje odpadów	Jednostkowa stawka zł/Mg
				2005	2006	2007	2008
1	2	3	4	5	6
19 05	Odpady z tlenowego rozkładu odpadów stałych (kompostowania)
19 05 01	Nieprzekompostowane frakcje odpadów komunalnych i podobnych	0	0	0	15,00
19 05 02	Nieprzekompostowane frakcje odpadów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego	13,69	14,17	14,47	15,00
19 05 03	Kompost nieodpowiadający wymaganiom (nienadający się do wykorzystania)	8,84	9,15	9,34	15,00
19 05 99	Inne niewymienione odpady	8,84	9,15	9,34	15,00
19 12	Odpady z mechanicznej obróbki odpadów (np. obróbki ręcznej, sortowania, zgniatania, granulowania) nieujęte w innych grupach
19 12 01	Papier i tektura	16,27	16,84	17,19	75,00
19 12 06*	Drewno zawierające substancje niebezpieczne	47,73	49,40	15,71	75,00
19 12 07	Drewno inne niż wymienione w 19 12 06	16,27	16,84	17,19	75,00
19 12 08	Tekstylia	14,87	15,39	15,71	75,00
20	Odpady komunalne łącznie z frakcjami gromadzonymi selektywnie
20 01	Odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie (z wyłączeniem 15 01)
20 01 01	Papier i tektura	24,57	25,43	25,96	75,00
20 01 08	Odpady kuchenne ulegające biodegradacji	24,57	25,43	25,96	75,00
20 01 10	Odzież	14,87	15,39	15,71	75,00
20 01 11	Tekstylia	14,87	15,39	15,71	75,00
20 01 38	Drewno inne niż wymienione w 20 01 37	24,57	25,43	25,96	75,00
20 01 99	Inne niewymienione frakcje zbierane w sposób selektywny	14,87	15,39	15,71	75,00
20 02	Odpady z ogrodów i parków (w tym z cmentarzy)
20 02 01	Odpady ulegające biodegradacji	24,57	25,43	25,96	75,00
20 03	Inne odpady komunalne
20 03 01	Niesegregowane (zmieszane) odpady komunalne	14,87	15,39	15,71	75,00
20 03 02	Odpady z targowisk	14,87	15,39	15,71	75,00

1.6. Ustawa o nawozach i nawożeniu

1. Użyte w ustawie określenia oznaczają m.in.:

1) nawozy organiczne- nawozy wyprodukowane z substancji organicznej lub z mieszanin substancji organicznych, w tym komposty, a także komposty wyprodukowane z wykorzystaniem dżdżownic. (art. 2 ust. 1 pkt. 5).

2) wprowadzenie do obrotu (art. 2 ust. 1 pkt 13):

a) oferowanie w celu zbycia, sprzedaż oraz inną odpłatną albo nieodpłatną formę zbycia nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin przez producenta - w przypadku nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, wyprodukowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

b) przywóz na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, przeznaczonych na potrzeby własne.

2. Zgodnie z art. 4 i art. 7 ustawy nawozy oraz środki wspomagające uprawę roślin są wprowadzane do obrotu na podstawie uzyskanego pozwolenia (art. 4 ust. 1) , które wydaje na czas nieokreślony (art. 7), w drodze decyzji, minister właściwy do spraw rolnictwa wydaje (art. 4 ust. 2) na podstawie wniosku m.in. producenta (art. 4 ust. 3), do którego dołącza się (art. 4 ust. 4):

1) wyniki badań nawozu albo środka wspomagający uprawę roślin,

2) opinie (art. 4 ust. 6) upoważnionych jednostek organizacyjnych, wydanych na podstawie przeprowadzonych badań, potwierdzających, że nawóz:

a) jest przydatny do nawożenia gleb, w tym dostarczania roślinom składników pokarmowych, wpływając na wzrost plonu lub na stan odżywienia roślin w sposób istotny lub na poprawę jakości plonu lub cech użytkowych roślin, lub zwiększenie żyzności gleb lub stawów rybnych,

b) spełnia minimalne wymagania jakościowe, określone w przepisach wydanych na podstawie ustawy, oraz deklarowane wymagania jakościowe,

c) nie zawiera zanieczyszczeń w ilości przekraczającej ich dopuszczalne wartości określone w przepisach wydanych na podstawie art. 10 pkt 5,

d) nie stanowi zagrożenia zdrowia ludzi i zwierząt lub środowiska,

3) projekt instrukcji stosowania i przechowywania - dla nawozu albo środka poprawiającego właściwości gleby, albo stymulatora wzrostu,

4) odpis z Krajowego Rejestru Sądowego albo zaświadczenie z ewidencji działalności gospodarczej, a w przypadku prowadzenia działalności w formie spółki cywilnej - również umowę tej spółki,

przy czym Minister właściwy do spraw rolnictwa odmawia, w drodze decyzji, wydania pozwolenia na wprowadzenie do obrotu nawozu albo środka wspomagającego uprawę roślin, jeżeli z dołączonych do wniosku dokumentów nie wynika, że nawóz albo środek wspomagający uprawę roślin spełniają ww wymagania (art. 4 ust. 9).

3. Pozwolenie na wprowadzenie do obrotu nawozu albo środka wspomagającego uprawę roślin, zawiera (art. 6):

1) nazwę nawozu albo środka wspomagającego uprawę roślin, imię i nazwisko oraz miejsce zamieszkania i adres albo nazwę oraz siedzibę i adres producenta - dla nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, wyprodukowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

2) określenie wymagań jakościowych,

3) instrukcję stosowania i przechowywania nawozu albo środka poprawiającego właściwości gleby, albo stymulatora wzrostu, sporządzoną w języku polskim.

4. Jeżeli pozwolenie na wprowadzenie do obrotu nawozu albo środka wspomagającego uprawę roślin, zostało cofnięte to producent - w przypadku nawozu lub środka wspomagającego uprawę roślin, wyprodukowanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej - wycofuje nawóz albo środek wspomagający uprawę roślin z obrotu w terminie 3 miesięcy od dnia, w którym decyzja o cofnięciu pozwolenia stała się ostateczna, lub natychmiast, jeżeli zostanie ujawnione, że nawóz lub środek wspomagający uprawę roślin zagrażają zdrowiu ludzi lub zwierząt lub środowisku.

5. Art. 22 ustawy zobowiązuje ministra właściwego do spraw rolnictwa do określenia, w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw środowiska oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia, w drodze rozporządzenia:

1) szczegółowego sposobu stosowania nawozów,

2) jednostek organizacyjnych upoważnionych do prowadzenia szkoleń z zakresu stosowania nawozów.

Projekt. tego rozporządzenia z dnia 30 sierpnia 2007, dostępny jest na stronach BIP Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi i podany jest w Załączniku 0.5_Wybrane projekty rozorządzeń.

1.7. Rozporządzenie Ministra Środowiska w sprawie procesu odzysku R10

1. Odpady ex 19 05 03, stosuje się pod łącznym spełnieniem następujących warunków:

1) odpady są stosowane równomiernie na całej powierzchni gleby,

2) rozprowadzanie na powierzchni ziemi odbywa się tylko do głębokości 30 cm,

3) odpady można stosować wyłącznie na terenach zdegradowanych, pasach zieleni wzdłuż dróg i autostrad itp.,

4) dawkę odpadów ustala się dla każdej partii odpadu osobno, a wielkość dawki odpadów zależy od ich jakości i zapotrzebowania roślin na fosfor i azot;

5) grunty, na których odpady maja być stosowane, podlegają badaniom obejmującym oznaczanie w reprezentatywnej próbce tego gruntu odczynu pH oraz zawartości metali ciężkich (ołowiu, kadmu, rtęci, niklu, cynku, miedzi i chromu) wyrażonej w mg/kg s.m.,

6) badania gruntów, na których odpady są stosowane, wykonuje się raz na 5 lat,

7) reprezentatywną próbkę gruntu do badań uzyskuje się przez zmieszanie 25 próbek pobranych w punktach regularnie rozmieszczonych na powierzchni nie przekraczającej 5ha, o jednorodnej budowie i jednakowym użytkowaniu,

8) próbki pobiera się z głębokości 25 cm albo z głębokości, co najmniej 10 cm, jeżeli powierzchniowa warstwa gleby jest mniejsza od 25 cm,

9) skład chemiczny stosowanych odpadów nie powinien przekraczać wartości:

a) wielkość cząstek − 0÷40 [mm],

b) zawartość szkła i ceramiki − nie więcej niż 2,0 [%],

c) zawartość metali ciężkich − nie więcej niż [mg/kg suchej masy]: kadm − 25, chrom- 800, miedź − 800, nikiel − 200, ołów − 800, cynk − 2500, rtęć − 25,

10) wprowadzenie odpadów do gleby nie może spowodować przekroczenia standardów określonych rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi, nawet przy długotrwałym stosowaniu,

11) odpady są stosowane w taki sposób i w takiej ilości, aby ich wprowadzanie do gleby nie spowodowało przekroczenia w niej dopuszczalnych wartości metali ciężkich (Cr, Pb, Cd, Hg, Ni, Zn, Cu) określonych w załącznikach nr 2 i 3 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych,

12) w celu określenia dawki odpadów możliwej do stosowania na glebach prowadzone są przez wytwórcę odpadów badania w laboratoriach posiadających certyfikat akredytacji lub certyfikat wdrożonego systemu jakości w rozumieniu ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności,

13) materiał po procesie kompostowania odpadów pochodzenia zwierzęcego spełnia wymagania zawarte w przepisach rozporządzenia (WE) nr 1774/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczonych do spożycia przez ludzi.

2. Odpady ex 20 02 01 stosuje się pod łącznym spełnieniem następujących warunków:

1) odpady są stosowane równomiernie na całej powierzchni gleby,

2) odpady zostały rozdrobnione,

3) odpady są stosowane poza okresem wegetacji roślin (nie dotyczy odpadów 02 01 07
i ex 03 03 01),

4) odpady przykrywa się lub miesza z glebą, z wyjątkiem ich stosowania na użytkach zielonych oraz plantacjach wieloletnich,

5) rozprowadzanie na powierzchni ziemi odbywa się tylko do głębokości 30 cm,

6) najwyższy poziom zwierciadła wód podziemnych znajduje się nie głębiej niż 1,5 (nie dotyczy odpadów 02 01 07 i ex 03 03 01),

7) odpady są stosowane na glebach, na których nie są przekroczone wartości dopuszczalne stężenia substancji określonych w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi,

8) odpady są stosowane w taki sposób i w takiej ilości, aby ich wprowadzanie do gleby nie spowodowało przekroczenia w niej dopuszczalnych wartości metali ciężkich (Cr, Pb, Cd, Hg, Ni, Zn, Cu) określonych w załącznikach nr 2 i 3 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 1 sierpnia 2002 r. w sprawie komunalnych osadów ściekowych, nawet przy długotrwałym stosowaniu,

9) odpady o kodach 02 01 07 i ex 02 03 01 mogą być stosowane tylko na terenach leśnych, terenach zieleni miejskiej, w ogrodach, parkach itp.,

10) odpady o kodzie ex 20 02 01 mogą być stosowane wyłącznie w miejscu ich powstania,

11) w celu określenia dawki odpadów możliwej do stosowania na glebach prowadzone są przez wytwórcę odpadów badania w laboratoriach posiadających certyfikat akredytacji lub certyfikat wdrożonego systemu jakości w rozumieniu ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. o systemie oceny zgodności.

1.8. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu

1. Rozporzadzenie określa:

1) szczegóóówy zakresbadań nawozów oraz wymagania dotyczące opinii umozliwiajacych stwierdzenie spełnienia warunków niezbędnych do wydania zezwolenia na wprowadzenie nawozu do obrotu (§1 pkt 1);

2) jednostki organizacyjne upoważnione do przeprowadzenia badań nawozów lub wydawania opinii, o których mowa w pkt. 1 (§1 pkt 2);

3) szczegółowy zakres dokumentacji dotyczącej nawozów, niezbędnej do przeprowadzenia badań i wydawanuia opinii (§1 pkt 3);

4) wymagania dotyczące treści instrukcji stosowania i przechowywania nawozów, niezbędnej do skutecznego i bezpiecznego ich stosowania (§1 pkt 4);

5) dopuszczalne rodzaje zanieczyszczeń nawozów i ich wartości , które stanowią zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska (§1 pkt 5);

6) minimalne wymagania jakościowe nawozów wprowadzanych do obrotu na podstawie zezwolenia ministra właściwego do spraw rolnictwa (§1 pkt 6).

2. Dopuszczalna wartość zanieczyszczeń w nawozach organicznych i organiczno-mineralnych nie może przekraczać:

1) chromu (Cr) - 100 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 1);

2) cynku (Zn) - 1500 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 2);

3) kadmu (Cd) - 3 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 3);

4) miedzi (Cu) - 400 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 4);

5) niklu (Ni) - 30 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 5);

6) ołowiu (Pb) - 100 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 6);

7) rtęci (Hg) - 2 mg na kg suchej masy nawozu (§12 ust. 1 pkt 7);

3. W nawozach organicznych i organiczno-mineralnych:

1) nie mogą występować:

a) żywe jaja pasożytów jelitowych Ascaris sp. Trichuris sp. Toxocarasp. (§12 ust. 2 pkt 1 lit. a),

b) bakterie z rodzaju salmonella . (§12 ust. 2 pkt 1 lit. b),

2) liczba bakterii z rodziny Enterobacteriaceae, określona na podstawie liczby bakterii tlenowych, powinna wynosić mniej niż 1000 jednostek tworzących kolonie (jtk) na gram nawozu . (§12 ust. 2 pkt 2),

4. Minimalne wymagania jakościowe dla nawozów wprowadzanych do obrotu od dnia 1 czerwca 2005 r. na podstawie zezwolenia ministra właściwego do spraw rolnictwa są następujące:

1) nawozy organiczno-mineralne w postaci stałej powinny zawierać co najmniej 30% substancji organicznej w przeliczeniu na suchą masę; w przypadku deklarowania w nich azotu lub fosforu, lub potasu albo ich sumy, zawartość poszczególnych składników nie może być mniejsza niż:

a) 1% (m/m) azotu całkowitego (N) (§14 pkt 3 lit.a);

b) 0,5% (m/m) fosforu w przeliczeniu na pięciotlenek fosforu (P₂O₅) (§14 pkt 3 lit.b);

c) 1% (m/m) potasu w przeliczeniu na tlenek potasu (K₂O) (§14 pkt 3 lit.c);

2) w nawozach organiczno-mineralnych w postaci płynnej, w których deklaruje się zawartość azotu lub fosforu, lub potasu albo ich sumy, zawartość poszczególnych składników nie może być mniejsza niż:

a) 0,5% (m/m) azotu całkowitego (N) (§14 pkt 4 lit.a);

b) 0,2% (m/m) fosforu w przeliczeniu na pięciotlenek fosforu (P₂O₅) (§14 pkt 4 lit.b);

c) 0,5% (m/m) potasu w przeliczeniu na tlenek potasu (K₂O) (§14 pkt 4 lit.c);

3) nawozy organiczne w postaci stałej powinny zawierać co najmniej 40% substancji organicznej w przeliczeniu na suchą masę (30% w projekcie tego rozporządzenia z dnia 30.08.2007 r.); w przypadku deklarowania w nich azotu lub fosforu, lub potasu albo ich sumy, zawartość poszczególnych składników nie może być mniejsza niż:

a) 0,5% (m/m) azotu całkowitego (N) (§14 pkt 5 lit.a) (0,3% w projekcie tego rozporządzenia z dnia 30.08.2007 r.);

b) 0,3% (m/m) fosforu w przeliczeniu na pięciotlenek fosforu (P₂O₅) (§14 pkt 5 lit.b) (0,2% w projekcie tego rozporządzenia z dnia 30.08.2007 r.);

c) 0,3% (m/m) potasu w przeliczeniu na tlenek potasu (K₂O) (§14 pkt 5 lit.c) (0,2% w projekcie tego rozporządzenia z dnia 30.08.2007 r.);

4) w nawozach organicznych w postaci płynnej, w których deklaruje się zawartość azotu lub fosforu, lub potasu albo ich sumy, zawartość poszczególnych składników nie może być mniejsza niż:

a) 0,08% (m/m) azotu całkowitego (N) (§14 pkt 6 lit.a);

b) 0,05% (m/m) fosforu w przeliczeniu na pięciotlenek fosforu (P₂O₅) (§14 pkt 6 lit.b);

c) 0,12% (m/m) potasu w przeliczeniu na tlenek potasu (K₂O) (§14 pkt 6 lit.c).

2. Podstawowe procesy technologiczne (wprowadzenie do tematu)

2.1. Rozkład tlenowy - kompostowanie

2.1.1. Charakterystyczne cechy procesu kompostowania

Oprócz procesów biochemicznych podczas kompostowania odpadów mamy do czynienia z występującymi procesami fizykochemicznymi zachodzącymi w procesie kompostowania. Są to:

1. Mineralizacja - proces przebiega stopniowo powodując hydrolizę złożonych substancji pochodzenia naturalnego do związków prostych tj.

• węglowodany (celuloza i skrobia) ulegają hydrolizie do cukrów prostych, które utleniają się następnie do kwasów organicznych a w końcowej fazie do CO₂ i H₂O;

• białka ulegają hydrolizie i powstają aminokwasy, które podlegają dalszym procesom amonifikacji;

• w efekcie utleniania otrzymuje się ostatecznie następujące składniki mineralne: CO₂, H₂O, azotany, fosforany i siarczany;

• hydroliza lignin - trzeciego podstawowego składnika biomasy - doprowadza do powstania kwasów organicznych, a w ostateczności: CO₂ i H₂O.

Końcowym efektem mineralizacji jest powstanie prostych produktów biodegradacji, nieszkodliwych dla zdrowia takich jak: CO₂ i H₂O, NO, SO₂ i PO₃. Proces mineralizacji jest procesem egzotermicznym; wydzielana energia powoduje wzrost temperatury masy kompostowej do 70°÷80°C. Temperatura ta powoduje zniszczenie mikroorganizmów chorobotwórczych oraz do zmniejszenia ilości frakcji organicznej w finalnym kompoście.

2. Humifikacja - złożony proces syntezy związków humusowych, wartościowych, poprawiających właściwości gleby.

3. Butwienie, murszenie i zwęglanie - procesy przyczyniające się do powstania stabilnej substancji organicznej dającej wartościowy nawóz organicznych. Następuje fizyczna zmiana struktury odpadów materiał o strukturze gleby.

2.1.2. Technologie kompostowania

1. Technologie kompostowania można podzielić na trzy podstawowe grupy:

• kompostowanie w warunkach naturalnych;

• kompostowanie w warunkach sztucznych;

• kompostowanie w układzie mieszanym.

2. Stosowany jest także podział ze względu na użyty wsad do kompostowania:

• kompostowanie odpadów zmieszanych;

• kompostowanie wydzielonej frakcji odpadów organicznych.

3. Charakterystykę ogólną dla trzech ww technologii kompostowania podaje Tab. 2.1.1.

Tab. 2.1.1. Charakterystyka ogólna różnych technologii kompostowania.

Technologia	Rodzaj materiału wsadowego	Charakterystyka procesu	Czas trwania procesu i uwagi
1	2	3	4
Kompostowanie w warunkach naturalnych	Odpady organiczne roślinne i zwierzęce z gospodarstw domowych oraz odpady roślinne pozyskane np. z pielęgnacji zieleni miejskiej, targowisk warzywno-owocowych itp.	- Proces dynamiczny - pryzmy na polu kompostowym są regularnie przerzucane w celu zapewnienia dostępu tlenu i wody. - Proces statyczny - materiał kompostowa-ny zgromadzony jest na płycie, w boksach, w tunelach lub komorach, a zapewnienie właściwej ilości tlenu i wody realizowane jest za pomocą specjalnej instalacji Proces dzieli się na fermentacje intensywną i fermentację wtórną.	6 - 12 tygodni 20 dni fermentacja intensywna. 40 dni fermentacja wtórna. Stosuje się materiał strukturalny np. kora, trociny, rozdrobnione gałęzie, zrębki drzew.
Kompostowanie w warunkach sztucznych	Odpady organiczne z - gospodarstw domowych, - ogrodów i działek, - z parków i zieleńców miejskich itp., oraz - odwodnione osady ściek. Odpady miesza się z mate-riałem strukturalnym. np. korą, trocinami, zrębkami gałęzi, gotowym kompostem.	Rozdrobniony i zmieszany z materiałem strukturalnym wsad ładuje się do bioreakto-ra (specjalne kontenery zamknięte) gdzie odbywa się sterowany proces fermentacji tlenowej. Po opuszczeniu bioreaktora kompost układany jest w pryzmy gdzie następuje jego dojrzewanie. Dojrzały kompost podlega przesiewaniu.	I etap 7÷10 dni Dojrzewanie 3÷4 miesiące.
Kompostowanie w układzie mieszanym.	Odpady zmieszane	Odpady zmieszane ładowane są do biostabilizatora (np. rurowego) gdzie podlegają selektywnemu rozdrobnieniu i poddane są procesowi homogenizacji oraz początkom mineralizacji i humifikacji. Zapoczątkowany w biostabilizatorze proces prowadzony jest dalej w pryzmach na otwartym powietrzu lub w warunkach sztucznych. Końcowym etapem może być proce uszlachetniania wytworzonego kompostu.	30÷36 godzin 6÷12 miesięcy.

4. Czynniki wpływające na właściwy przebieg procesu kompostowania to:

• odpowiedni skład chemiczny materiału wyjściowego - optymalnie substancje organiczne- bez toksycznych zanieczyszczeń;

• zawartość azotu 0,8 ÷ 1,7%;

• odpowiedni stosunek węgla do azotu tzn.:

• dla materiału wyjściowego C/N = 17 - 30,

• dla gotowego kompostu C/N = 20;

• utrzymywanie właściwego wskaźnika pH = 6,5 - 7,5.

• utrzymywanie optymalnej wilgotności masy kompostowej wynoszącej 40 ÷ 50%;

• utrzymywanie właściwej temperatury w pryzmie powyżej 55°C przez okres minimum 10 dni;

• właściwe napowietrzanie pryzmy kompostowej.

2.1.3. Rodzaje kompostów i ich zastosowanie

1. Wyprodukowanie kompostu o wysokich walorach nawozowych, możliwego do użycia pod uprawy wiąże się z zapewnieniem właściwego przebiegu całego procesu kompostowania, w tym:

• zapewnienia odpowiedniego składu chemicznego odpadów,

• utrzymywania właściwej wilgotności masy kompostowej,

• właściwą regulację stosunków powietrznych w masie kompostowej,

• udział odpowiednich mikroorganizmów w procesie,

• odpowiednią temperaturę przebiegu kompostowania.

2. Komposty z odpadów komunalnych mają z reguły zbyt dużo fosforu i potasu w stosunku do ilości azotu. Fakt ten nie dyskwalifikuje jednak kompostu jako nawozu rolniczego.

W przypadku kompostów wyprodukowanych z wyselekcjonowanych odpadów organicznych nie stwierdza się ilości zanieczyszczeń dyskwalifikujących kompost jako nawóz rolniczy. Po poddaniu takiego kompostu procesowi uszlachetniania (przesiewanie i wzbogacanie w składniki nawozowe) jego ziarnistość i właściwości zbliżone będą do zasobnej w związki humusowe ziemi tzw. próchniczej.

W kompoście wytworzonym w biostabilizatorze z odpadów mieszanych nieselekcjonowanych, ilość i rodzaj zanieczyszczeń w kompoście może (ale nie musi) wyraźnie ograniczyć możliwość jego wykorzystania rolniczego, sadowniczego itp. Związane jest to z dużym prawdopodobieństwem obecności w odpadach składników niebezpiecznych, w tym metali cięzkich. W przypadkach, gdy ilości metali ciężkich w kompoście wykluczają jego zastosowanie w rolnictwie, możliwe jest jego wykorzystania do celów nierolniczych np. do rekultywacji: składowisk odpadów, szkód powydobywczych, nasypów kolejowych i drogowych, w leśnictwie itp. Graniczne zawartości metali śladowych w powierzchniowej warstwie gleb (0÷20 cm), odpowiadające pierwszemu stopniowi zanieczyszczenia w mg/kg podaje Tab. 2.1.2.

Tab. 2.1.2. Graniczne zawartości metali śladowych w powierzchniowej warstwie gleb (0÷20 cm), odpowiadające pierwszemu stopniowi zanieczyszczenia w mg/kg (wg Instytutu Upraw i Nawożenia Gleb w Puławach)

Grupa gleby Metal	Pb	Zn	Cu	Ni	Cd
1	2	3	4	5	6
a - g b - g c - g	70 100 200	100 200 300	30 50 70	30 50 75	1,0 1,5 3,0
Dopuszczalne jednorazowe ilości metali wprowadzane do gleby z odpadami w kg/ha - w nawiasie co ile lat.	10 (10)	10 (3)	5 (5)	3 (10)	0,2 (4)

a - g gleby bardzo lekkie o zawartości frakcji spławialnej 10%, niezależne od pH,

gleby lekkie o zawartości frakcji spławialnej 10÷20%,

gleby bardzo kwaśne (p 4,5) i kwaśne (ph = 4,6÷5,5)

gleby lekkie o odczynie obojętnym (pH 6,5),

b - g gleby średnie o zawartości frakcji spławialnej 21÷35%, bardzo kwaśne (pH 4,5) i kwaśne (pH = 4,6÷5,5),

gleby mineralne organiczne (6...10% substancji organicznej);

gleby ciężkie o zawartości frakcji spławialnej 35 % , bardzo kwaśne (pH 4,5);

c - g gleby średnie i ciężkie, słabo kwaśne (pH = 5,6÷6,5) lub obojętne,

gleby organiczno mineralne i organiczne (o zawartości substancji organicznej wyższej od 10%.

2.2. Rozkład beztlenowy

2.2.1. Charakterystyczne cechy procesu

Charakterystyczne cechy procesu rozkładu beztlenowego to:

• powstanie wysokokalorycznego gazu, którego podstawowym składnikiem jest metan - 70% i 30% CO₂, w wyniku zachodzących procesów redukcji bez dostępu tlenu;

• utrzymywanie temperatury procesu na poziomie 30°C÷55°C powoduje obumieranie pasożytów i bakterii.;

• odpady poddane fermentacji beztlenowej powinny być dobrze rozdrobnione i pozbawione frakcji twardej;

• w procesie fermentacji beztlenowej nie zachodzi redukcja objętości odpadów;

• fermentacji beztlenowej poddawane są najczęściej:

• odpady organiczne z gospodarstw domowych,

• zwiędłe kwiaty i inne odpady roślinne z ogrodów i działek,

• fusy z kawy i herbaty wraz z filtrami papierowymi po ich parzeniu,

• odpady z owoców,

• papierowe ręczniki kuchenne i chusteczki jednorazowe,

• osady organiczne i ścieki przemysłowe- spożywcze,

• osady ściekowe z miejskich oczyszczalni ścieków.

2.2.2. Metody rozkładu beztlenowego

Najbardziej znane metody rozkładu beztlenowego odpadów to:

• unieszkodliwianie w pryzmach energetycznych,

• utylizacja w komorach rozkładu beztlenowego (fermentacji).

2.2.1.1. Pryzmy energetyczne

1. Operacje i procesy:

• rozdrabnianie i układanie odpadów stałych w pryzmę energetyczną według ściśle określonych reguł postępowania. - pryzma jest umieszczona na podłożu naturalnym uszczelnionym warstwą gliny lub folii PEHD o grubości 2,0 ÷ 2,5 mm. Na takim podłożu układa się drenaż wód odciekowych oraz osobny układ rur do cyrkulacji wody ciepłej;

• wymuszone odsysanie w sposób ciągły biogazu powstającego w pryzmie za pomocą rur ułożonych w górnej części pryzmy lub na powierzchni warstwy zewnętrznej;

• ogrzewanie pryzmy do optymalnej temperatury ogrzaną wodą wprowadzaną do jej wnętrza przez układ rur; energia do ogrzania wody jest częścią energii pozyskanej z biogazu;

• wprowadzenia do złoża odpadów składników nawozowych takich jak: mocznik, wapno oraz innych w celu przyspieszenia procesu fermentacji.

2. Charakterystyczne cechy procesu to m.in.:

• utrzymanie stałej wilgotności i temperatury;

• równomierne rozprowadzenie drobnoustrojów rozkładających odpady w warunkach beztlenowych.

Czas dekompozycji odpadów przy użyciu metody pryzm energetycznych wynosi około 4 lat. Możliwe jest jednak skrócenie tego procesu do 1 roku. Budowa pryzmy trwa około 2 ÷ 3 miesięcy, powierzchnie zewnętrzne pryzm zagęszcza się za pomocą np. kompaktora.

3. Eksploatacja pryzmy rozpoczyna się zaraz po jej przykryciu. Wielkość produkcji biogazu po 2÷3 miesiącach wynosi tyle ile mamy na składowisku po znacznie dłuższym czasie. Energia uzyskana z biogazu pochodzącego z pryzmy energetycznej wynosi około 800 kWh z jednej tony odpadów, czyli jest ok. dziesięciokrotnie większa od uzyskanej na składowisku.

2.2.2.2. Rozkład beztlenowy w komorach

1. Fermentacji beztlenowej w specjalnych wydzielonych komorach poddawane są najczęściej organiczne odpady domowe otrzymywane w wyniku segregacji w miejscu powstawania, przy czym odpady te powinny być:

• wolne od metali i kamieni i innych frakcji ciężkich;

• wolne od tworzyw sztucznych;

• rozdrobnione.

2. Jedną z metod realizujących proces fermentacji beztlenowej w komorach jest tzw. „metoda mokra” polegająca na wytworzeniu z odpadów zawiesin o zawartości poniżej 12÷14% suchej masy, które pompuje się do komór gdzie poddawane są fermentacji. Korzystne jest wybudowanie takiego zakładu w pobliżu oczyszczalni ścieków, głównie w celu zapewnienia dopływu wody wystarczającego do uwadniania dostarczanych odpadów komunalnych.

3. Materiały dotyczące kompostowania odpadów komunalnych
wybrane z dostępnych publikacji

3.1. Trendy, perspektywy, prawo i technologie (źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 1(184) 2007 ss. 58÷60)

3.1.1. Zbiórka bioodpadów i kompostowanie w Europie

W ostatnich latach w krajach byłej „Piętnastki” wytwarza się ok. 1,6 mld ton bioodpadów rocznie, z czego ok. 3,7% (czyli 60 mln ton) zbierane jest w ramach selektywnej zbiorki w gospodarstwach do­mowych i parkach. W rozszerzonej Unii potencjał ten wzrasta do ok. 100 mln ton. Aktualnie z ilości tej ok. 11 mln ton bioodpadów kuchennych i 7 min ton od­padów zielonych ze ścinki jest kompos­towanych, a dalsze 3,5 min ton fermen­towanych w biogazowniach. W sumie mówimy tu o stopniu recyklingu docho­dzącym do 42% bioodpadów, głównie generowanych w sektorze komunalnym. W Europie udział frakcji organicznej w odpadach komunalnych waha się od 22 do 49% (średnio ok. 32%).

Docelowo redukcję tego udziału, okreś­loną w unijnej dyrektywie o składowaniu, osiągnęły praktycznie tylko te kraje, które potrafiły ustanowić efektywne systemy selektywnej zbiorki bioodpadów (Austria, Dania, Niemcy − stopień 3, Belgia, Ho­landia − stopień 2, Luksemburg, Szwecja − stopień l).

Obok przepisów, których głównym ce­lem jest ochrona gleby, środowiska i kon­sumentów, szereg krajów członkowskich implementowało systemy zewnętrznej cer­tyfikacji jakości (tzw. QSS − z niem. Qualitatssicherungssystem lub QSA − z ang. Quality System Assessment, up. ISO 9001). Systemy te służą certyfikowaniu produktów, a w niektóorych przypadkach także instalacji kompostowania, włącznie z wewnętrznym systemem zarządzania procesami. Dalszych pięć krajów człon­kowskich znajduje się na etapie wdrażania lub planowania takich systemów. Dzięki temu ok. 550 kompostowni i biogazowni o łącznym potencjale przetwarzania 6 mln ton odpadów rocznie podlega już kontroli zewnętrznej QSA.

Unijna Strategia Ochrony Gleby (IP/06/1241 z 22 września 2006 r.) zawiera m.in. wniosek, iż użytkowanie ziemi w re­jonach, w których zawartość substancji organicznych w glebie jest niższa niż 2%, powinno być koniecznie łączone z działa­niami mającymi na celu stabilizację gleby lub wręcz nieodzowne, stopniowe pod­wyższenie w niej zawartości substancji organicznych. Tabela zawiera wykaz rejonów o ziemiach z niską zawartością humu­su w wybranych krajach Europy. Należy jednak zaznaczyć, że nawet w przypadku optymalnie prowadzonej gospodarki od­padami organicznymi we wszystkich kra­jach Unii oraz przy wykorzystaniu całego potencjału bioodpadów można byłoby podnieść zawartość humusu na tych obszarach jedynie o 1÷2%. Oznacza to, ze w praktyce niemożliwe jest osiągnięcie efektu przesycenia europejskiego rynku kompostu, aczkolwiek regionalnie może być inaczej.

3.1.2 Historia dyrektywy o bioodpadach

Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku Komisja Europejska rozpoczęła prace nad dyrektywą o kompostowaniu. W rezultacie powstały dwa projekty dyrektywy o biood­padach (Biowaste Directive).

Pierwszy dokument roboczy Komisji Europejskiej, dotyczący wytycznych dla gospodarki bioodpadami, był publiko­wany już w październiku 2000 r. Poszcze­gólne kraje europejskie zgłaszały do tych wytycznych swoje uwagi. Przede wszyst­kim dotyczyły one powiązań tych wytycz­nych z wymogami ogólnych zasad gos­podarki odpadami, ogólnoeuropejskiej de­finicji jakości kompostu przeznaczanego do produkcji żywności roślinnej oraz możliwości wprowadzania podwyższonych standardów w poszczególnych krajach.

Fot. 1.1. Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku Komisja Euro­pejska rozpoczęła prace nad dyrektywę o kompos­towaniu.
W rezultacie powstały dwa projekty dyrektywy o bioodpadach.

Natomiast drugi dokument roboczy (z lutego 2001 r.) był rezultatem intensyw­nych konsultacji z poszczególnymi kraja­mi i organizacjami branżowymi na temat wytycznych i wymagań zawartych w pier­wszym dokumencie. Stanowił on już istot­ny, rozbudowany dokument techniczny odzwierciedlający reguły i doświadczenia zdobyte w krajach najbardziej zaawan­sowanych w gospodarce bioodpadami i technologiach kompostowania. Obejmu­je on merytorycznie aspekty zbiórki wa­rianty przetwarzania oraz definiuje odpa­dy, surowce, a także produkcję, transport i obrót handlowy kompostem oraz pozo­stałościami pofermentacyjnymi.

W drugim projekcie zostały jedno­znacznie zdefiniowane podstawowe cele gospodarki bioodpadami, takie jak wspieranie wszelkich metod biologicznego prze­twarzania bioodpadów oraz harmonizacja narodowych przepisów w celu osiągnięcia wysokiego standardu ochrony środowiska, zagwarantowanie tworzenia ogólnoeuropejskiego rynku kompostu (wolny obrót towarowy) oraz położenie nacisku na ochronę i polepszanie jakości gleby.

Tab.1.1. Udział gleb wyjałowionych w ogólnej powierzchni użytkowanej rolniczo w niektórych krajach europejskich¹

Kraj	% powierzchni użytkowanych rolniczo
		<2%masy org. <1,2%Corg	2-4% masy org. 1,2-2,4% Corg	< 4% masy org. < 2,4% Corg
1	2	3	4
Austria	14,4	8.2	22,6
Francja	11,6	25,4	37,0
Niemcy	41,6	8,9	50,5
Irlandia	4,6	3,0	7,6
Holandia	20,0	23.1	43,1
Estonia	_	73,2	73,2
Łotwa	_	35,1	35,1
Rumunia	62,5	11,3	73,8

Konsekwencje, wytycz­nych zawartych w dyrektywie o składowa­niu (Dz. Urz. WE L 182 z 16 lipca 1999 r.), mających na celu redukcję organiki w od­padach składowanych, opinie krajów członkowskich pozostały podzielone. Głównych punktów niezgody było kilka. Przede wszystkim zastanawiano się, czy kompost to odpad, czy produkt, a także próbowano rozróżnić odpad organicz­ny z selektywnej zbiórki i biodegrado­walną frakcję odpadów komunalnych (materiał wyjściowy do produkcji „kom­postu odpadowego” − PMB). Wątpliwości budziło tez ujednolicenie wartości granicznych dla obciążeń metalami ciężkimi, powiązanych z ogólnoeuropejską normą przydatności do rozprowadzania na powierzchni ziemi. Ponadto europej­ski katalog odpadów przez jednych uzna­ny był za odpowiedni, a przez innych − za nieodpowiedni instrument klasyfikacji odpadów do produkcji kompostu. Zdania były tez podzielone w kwestii wprowadzenia obowiązku selektywnej zbiorki u źródła.

Z projektu dokumentu bezsprzecznie jednak wynika, ze dyrektywa (jeśli kiedy­kolwiek zostanie przyjęta) będzie nakazywała selektywne zbieranie odpadów ulega­jących biodegradacji z przeznaczeniem ich do kompostowania i/lub beztlenowego rozkładu. Projekt dyrektywy stwierdza również jednoznacznie, że biologiczne przetwarzanie odpadów pozostałych po selektywnym zbieraniu odpadów ulegających biodegradacji, jeżeli spełni wyszczególnione standardy, będzie uznawa­ne za dostateczne, a pozostałość nie będzie traktowana jako odpad „ulegający biodeg­radacji" z punktu widzenia zadań wyszczególnionych w art. 5 dyrektywy o składowaniu. Oznacza to, ze w przyszłości preferowaną metodą przetwarzania wszy­stkich odpadów komunalnych ulegających biodegradacji będzie przetwarzanie bio­logiczne.

Mimo ze Komisja przyjęła uwagi i wnioski dotyczące drugiego dokumentu, zaprzestano prac nad dyrektywą o biood­padach. Zgodnie z nową doktryną Komisji („ograniczania tworzenia nowych regula­cji, gdzie to tylko możliwe”) oraz − co jest przekonujące − z decyzją o włączeniu wytycznych gospodarki osadami 'ściekowymi i bioodpadami do strategii ochrony i polepszania jakości gleby, zaist­niała konieczność całkowitej ewaluacji uzgodnionych już standardów jakości − zarówno tych dotyczących biodegra­dowalnych materiałów wyjściowych, jak i końcowych produktów.

Aktualna propozycja „Strategii ochro­ny gleby, ograniczania ilości odpadów i recyklingu” Komisji Europejskiej, rewidującej częściowo ustalenia projektu dyre­ktywy o bioodpadach, została opublikowa­na 22 września 2006 r. w Brukseli. Szczegóły dotyczące proponowanej przez Komisję „Strategii” znajdują się na stronie internetowej http://ec.europa.eu/environ-ment/soil/index.htm.

3.1.3. Inne regulacje i przepisy

BSE, pryszczyca, pomór świń − to przyczyna potrzeby zupełnie nowego zdefiniowania potencjału ryzyka na pozio­mie Europy, wynikającego z produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego (PUPZ) oraz wymogów dotyczących ich magazynowania, transportu, obróbki, administracji i unieszkodliwiania. Warto więc przyjrzeć się niektórym pod­stawowym regulacjom dotyczącym obróbki lub utylizacji PUPZ w kompostow­niach i biogazowniach oraz problemom ich wdrażania w niektórych krajach członkowskich UE.

Rozporządzenie Parlamentu Europej­skiego i Rady z 3 października 2002 r. nr 1774/2002, ustanawiające przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocz­nych pochodzenia zwierzęcego nie­przeznaczonych do spożycia przez ludzi, ma być ustanowione jako obowiązujące prawo we wszystkich krajach Unii. Fakt ten przyczyniał się (przede wszystkim w zakresie wyjątków) do dużego zamie­szania i błędnej interpretacji, szczególnie dotyczących ustanawiania instytucji mających egzekwować przestrzeganie nowych zasad.

Zasadniczo dla kompostowni i bioga­zowni przetwarzających PUPZ wymagane są zezwolenia na działalność zgodnie z art. 15 ww. rozporządzenia. Specyficzne wymagania dotyczące instalacji i produk­tów z przetwarzania PUPZ w tych instalacjach zawarto w załączniku VI tego rozporządzenia

W przypadku przepisów dotyczących przetwarzania PUPZ w kompostowniach wymagane jest rozróżnianie materiałów kategorii 2 i 3. Mają być tu uwzględnione postanowienia dotyczące wyjątków i okresów przejściowych dla materiałów katego­rii 3, a w szczególności dla odpadów kuchennych i gastronomicznych, oborni­ka, a także zawartości żołądków i jelit, mleka i siary.

Materiał kategorii 3 są to produkty uboczne pochodzące od zdrowych zwie­rząt lub ogólnie nadające się, do spożycia przez ludzi, wytwarzane w procesach produkcyjnych artykułów spożywczych, lub przeterminowane produkty spożywcze (pod warunkiem, ze me zawierają one oznak zakażenia chorobami infekcyjny­mi). Do tych zalicza się, także odpady z kuchni domowych i restauracyjnych oraz kuchni przemysłowych, o ile gromadzone są one selektywnie (również te w systemo­wych pojemnikach na bioodpady). Zgod­nie z art. 6 ust. 1 rozporządzenia (WE) nr 1774/2002, „odpady kuchenne i gastro­nomiczne” oznaczają wszystkie odpady żywnościowe pochodzące z restauracji, usług gastronomicznych i kuchni, włącz­nie z kuchniami zbiorowymi i kuchniami gospodarczymi, a także zużyty olej jadal­ny. Warto w tym miejscu zaznaczyć, ze dzięki postanowieniom zawartym w art. 6(2)(g) i 7(1) rozporządzenia odpady te są wyleczone ze szczególnych wymogów określających warunki zbiórki/od­bioru, transportu i magazynowania, a także z wymogów dotyczących zezwoleń zawartych w art. 15 i z wymogów dotyczą­cych zatwierdzenia kompostowni i bio­gazowni.

Nie odróżnia się przy tym (zwierzęcych) odpadów z restauracji i usług gastronomicznych od odpadów z kuchni prywatnych gospodarstw domowych, od­bieranych bezpośrednio lub przez systemy selektywnej zbiorki bioodpadów.

Z przyczyn technologicznych jednakże odpady o konsystencji ciekłej lub mazistej powinny być przetwarzane w biogazow­niach.

Do momentu wejścia w życie unijnych regulacji o bioodpadach „odpady kuchen­ne i gastronomiczne” kategorii 3 mogą być kompostowane lub przetwarzane w bio­gazowniach stosownie do wewnętrznych przepisów krajów członkowskich, acz­kolwiek tylko zgodnie z postanowienia­mi art. 6(2)(g) rozporządzenia (WE) nr 1774/2002. Konkretnie oznacza to, ze standard techniczny konieczny do pełnej higienizacji (w tym sterowanie proce­sem i dokumentacja) i wymogi dotyczące jakości produktu końcowego mogą być − z wyjątkiem wymogów higienizacji zawartych w załączniku VI ိ ustanawia­ne przez poszczególne kraje.

Odpady pochodzenia zwierzęcego mu­szą być kompostowane w zamkniętych systemach zwanych reaktorami. Regulacje wymagają, aby: uniemożliwić kontakt tych odpadów ze szkodnikami i robact­wem, materiał kompostowany w całej swej objętości byt poddany działaniu wymaga­nej temperatury przez odpowiednio długi czas (zakładając konieczność ciągłego monitoringu temperatury), a także by wszystkie pozostałe wymogi rozporządze­nia były spełnione.

W Austrii w wytycznych dla kompos­towania² zakłada się, ze „Pod warunkiem przestrzegania tych zasad dozwolone jest przetwarzanie tych wszystkich określonych w rozporządzeniu (WE) nr 1774/2002 odpadów zapobiegać pla­gom szkodników i robactwa oraz rozprze­strzenianiu jeszcze nieprzetworzonych, su­rowych materiałów do środowiska.”

Materiał kategorii 2, który ိ co praw­da ိ nie zalicza się do surowców o podwyższonym ryzyku (głównie ryzyko BSE), ale me wyklucza kontaminacji innymi chorobami lub lekarstwami (up. P[JPZ z innych źródeł niż produkcja żywności lub z importu z krajów spoza Europy), musi być poddawany obróbce termicznej zgodne z wytycznymi rozporządzenia.

Zgodnie z art. 5(1)(a) i art. 5(2)(e), wyjątek stanowią „obornik i treść wydzielo­ną z przewodu pokarmowego, mleko i sia­ra”. Materiały te, co prawda, zaliczane są do kategorii 2, ale za zgodą odpowied­nich urzędów są przewidziane ułatwienia w ich transporcie, magazynowaniu i prze­twarzaniu oraz końcowej utylizacji.

Trzeba zaznaczyć, ze pojecie „gnojo­wicy” odpowiada zawartej w załączniku 1 pkt 37 definicji, która określa, ze „obor­nik” oznacza odchody i/lub mocz zwierząt gospodarskich, ze ściółką lub bez, dzięki czemu gnojowica zalicza się do nawozów organicznych.

Istnieje kilka innych przepisów praw­nych wskazujących, ze preferowaną drogą gospodarki odpadami ulegającymi biodegradacji jest ich selektywne zbiera­nie z przeznaczeniem do recyklingu or­ganicznego.

Dyrektywa 75/442/EWG z 15 lipca 1975 r. w sprawie odpadów, zwana dy­rektywą ramową (Dz. Urz. WE L 194 z 25 lutego 1975 r., z poźń. zm.), sta­nowi fundament wspólnotowego prawa o odpadach. Wraz z Rezolucją Rady z 24 lutego 1997 r. w sprawie strategii Wspólnoty w zakresie gospodarki odpada­mi (Dz. Urz. WE C 076 z 11 marca 1997) określają one podstawowe cele gospodarki odpadami (zapobieganie powstawaniu odpadów, zmniejszanie ich ilości i szkodliwości, odzyskiwanie i powtórne wyko­rzystanie) oraz jednoznacznie umieszczają odzysk materiałowy przed odzyskiem ene­rgii. Z dokumentów tych wynika, że w obrębie zasady odzysku, ze względów środowiskowych, preferowany powinien być odzysk materiałowy przed odzyskiem energii.

3.2. Systemy prawne w niektórych krajach europejskich (źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 2(185)2007 ss. 54-56)

3.2.1. Wprowadzenie

Generalnie akty prawne regulujące rynek kompostu w kra­jach „starej” Unii Europejskiej można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią standardy chroniące zdrowie ludzi i środowisko, wprowadzane w związku z faktem, ze kompost jest wytwarzany z odpadów. Druga grupa standardów, wynikająca z tzw. podejścia rynkowego, skupia się głownie na jakości kompostu i jego właściwościach.

Do pierwszej grupy standardów związanych z tzw. podejściem odpadowym zalicza się normy ustawowe − standar­dy określające dopuszczalne zawartości w kompoście metali ciężkich, zanieczysz­czeń organicznych, organizmów chorobo­twórczych itd. oraz uzupełniające normy ustawowe − dodatkowe prawa i przepi­sy ukierunkowane na ochronę środowis­ka, które ograniczają wpływ metali ciężkich i składników nawozowych na gleby lub oddziaływanie emisji z kompostowni na środowisko.

W drugiej grupie zwraca się uwa­gę przede wszystkim na te właściwości kompostu, które przynoszą korzyści po­tencjalnym użytkownikom w różnych sektorach gospodarki (rolnictwo, ogrodni­ctwo, uprawa winorośli, kształtowanie krajobrazu itd.). Uzupełnieniem aktów prawnych są dobrowolne systemy zapew­nienia jakości kompostu (QSA).

3.2.2. Normy dobrowolne i ustawowe

Normy dobrowolne obowiązują w kra­jach o zaawansowanym rozwoju kompos­towania (Austria, Niemcy, Belgia i Holan­dia). Wypełniają one lukę pomiędzy dwo­ma konkurującymi podejściami: „odpado­wym” i „rynkowym”. Dobrowolne sys­temy obejmują standardy, które wychodzą poza wymagania przepisów bezpieczeń­stwa, aby jak najlepiej spełniać wymagania stawiane przez pracodawcę pod względem ochrony zdrowia i środowis­ka oraz aby osiągać jakość dostosowaną do tej pożądanej przez rynek i zapewnić sprzedaż gotowego produktu.

Normy ustawowe mogą regulować tylko podstawowy zakres właściwości kom­postu, decydujący o jego bezpiecznym wykorzystaniu (np. dopuszczalne stężenia metali ciężkich, tak jak w Holandii i w Belgii). Mogą też obejmować cały cykl za­rządzania odpadami organicznymi, w którym ustalone są wymagania odnośnie selektywnego zbierania, przetwarzania, unieszkodliwiania, analiz, monitoringu i zastosowań, tak jak w Niemczech (bez marketingu) i Austrii. W Austrii obejmują one również szczegółowe wymagania dotyczące etykietowania kom­postu. Normy ustawowe z reguły ustalają jasną i jednoznaczną kwalifikację kom­postu do klasy „produktu”, który może być sprzedawany na rynku i wykorzys­tywany bez żadnych dodatkowych ograni­czeń, lub do klasy „odpadu”, którego użytkowanie jest ograniczone i wymagać może specjalnych pozwoleń i procedur postępowania. Status prawny tych standar­dów powoduje, że nie mogą one być łatwo zmieniane.

Są kraje (np. Holandia), w których dla kompostu do rolniczego wykorzysta­nia („bardzo wysokiej jakości”) ustalono tak niskie wartości dopuszczalne stężeń zanieczyszczeń, że stają się one praktycz­nie bez znaczenia, ponieważ producenci nie mogą ich osiągnąć.

Uzupełniające normy ustawowe nie są związane bezpośrednio z jakością kompostu, ale wpływają na zarządza­nie odpadami ulegającymi biodegrada­cji. Są to akty prawne dotyczące zarządza­nia odpadami, które określają zasady gos­podarki odpadami, wymagania odnośnie segregacji u źródła i oddzielnego zbiera­nia (rozporządzenia dotyczące bioodpa­dów w Niemczech i Austrii) oraz regulu­ją zasady lokalizacji, projektowania, bu­dowy i eksploatacji instalacji, uzyskiwa­nia pozwoleń, ochrony środowiska pra­cy itd. Normy te określają też zasady na­wożenia oraz ochronę gleby i wód, któ­re obejmują ograniczenia przestrzenne, maksymalne dawki i zezwolenia na użyt­kowanie kompostu. Dobrymi przykładami są mechanizmy stosowane przez kraje członkowskie UE przy wprowadzaniu dy­rektywy dotyczącej azotanów, a także prawodawstwo (we wszystkich krajach) ograniczające obciążenie gleb metalami ciężkimi.

Ważne jest. aby te prawa były, skoor­dynowane z przepisami dotyczącymi kom­postu. Tak jest w Niemczech, gdzie rozpo­rządzenie dotyczące bioodpadów reguluje część odpadową pozyskiwania bioodpa­dów, a rozporządzenie dotyczące nawozów ိ sprawy składników nawozowych i zastosowania kompostów. Podobną spój­ność wykazują przepisy we Flandrii (Belgia) oraz tworzone we Włoszech.

Dobrowolne standardy opierają się na regulacjach ustawowych i definiują zarówno produkt, jak i jego cechy ważne dla użytkowników. Istotnym wyróżnikiem dobrowolnych standardów jest ich elas­tyczność, dużo większa niż standardów ustawowych, co może mieć istotne znacze­nie na etapie rozwoju kompostowania i tworzenia rynku kompostu.

3.2.3. Instrumenty standaryzacji i specyfikacji

Europejskie systemy zapewnienia ja­kości mają być instrumentem zarówno standaryzacji, jak i specyfikacji produktu. Jako instrument standaryzacji produk­tu zapewniają jego jakość, dzięki czemu kompost jest uznawany za „produkt”, a nie „odpad” (jeśli standardy produk­tu odpowiadają wymaganiom stawia­nym przez końcowych użytkowników). Ma to zapewnić produkcję kompostu o stałej, wysokiej i zdefiniowanej jakości, a co za tym idzie ိ jego sprzedaż na dużą skalę. Zapewnianie jakości jest pod­stawowym warunkiem sprzedaży, branżo­wych public relations i tworzenia pozy­tywnego wizerunku kompostu. Znak ja­kości stanowi gwarancję sprawdzonej, wy­sokiej jakości kompostu. Rejestrowanie parametrów prowadzenia procesu (tempe­ratury, wilgotności, napowietrzania i cza­su) jest instrumentem zapewnienia jakości i wypełnienia przepisów rozporządzenia WE 1774/2002 o higienie. Regularne ana­lizy podczas produkcji kompostu gwaran­tują wytwarzanie produktu o kontrolowa­nej jakości, natomiast standardowe anali­zy i ich dokumentacja, wykonane zgod­nie z zalecanymi metodami, umożliwiają obiektywną ocenę jakości kompostu. Wy­niki analizy kompostu stanowią podstawę dla deklaracji jakości produktu i rekomen­dacji do jego stosowania.

Ciągłe śledzenie partii materiału umożliwia identyfikowalność produktów ိ po­cząwszy od określenia ich pochodzenia, poprzez dostawy surowców do zakładów, na historii ich przetwarzania kończąc ိ zapewniając tym samym możliwość sprawdzania spełniania obowiązujących standardów. W efekcie produkuje się kompost o określonej, stałej jakości, dający się sprzedawać na dużą skalę.

Zapewnienie jakości jest też instrumen­tem specyfikacji produktu. Niektóre kie­runki zastosowania kompostu mogą wymagać produktu o specyficznych, ściśle określonych właściwościach. Zakres tych cech powinien być ustalany przy współdziałaniu ze stowarzyszeniami i organiza­cjami związanymi z końcowym jego użyciem. Specyficzne aplikacje, które mogą wymagać dodatkowych, specjalnych standardów, powinny być ustalane w koopera­cji z uznanymi ekspertami w danych ob­szarach zastosowań. Spełnianie wymagań ustawowych standardów me gwarantuje możliwości sprzedaży kompostu ိ na zbyt produktów znacząco wpływają rekomen­dacje dla stosowania kompostu, udzielane przez niezależne organizacje lub dobro­wolne stowarzyszenia użytkowników.

Dobrowolne standardy muszą być ak­ceptowane zarówno przez producentów, jak i przez użytkowników kompostu. Naj­korzystniej jest, kiedy są one powiązane z dobrze znanymi i oficjalnymi organiza­cjami normalizacji, up. z Austriackim In­stytutem Normalizacji (ONORM), Instytu­tem Certyfikacji w Holandii (KJWA) i Niemieckim Instytutem Zapewnienia Ja­kości i Certyfikacji, pracującym tez dla Luksemburga (RAL). Taką organizacją normalizującą jest także Eco-Labels.

W Szwecji i Francji nie znaleziono odpowiedniej organizacji standaryzacyj­nej i dla realizacji dobrowolnego systemu zapewnienia jakości kompostu utworzono nową instytucję w strukturze Certyfikatu Jakości ISO 9000.

W polskim prawodawstwie nie ma stan­dardów ustawowych określających klasy kompostu i odpowiednio do nich dopusz­czalne zawartości metali ciężkich, zanie­czyszczeń organicznych, zanieczyszczeń fizycznych itd. Brakuje tez dobrowolnych systemów jakości, rozwijanych przez sto­warzyszenia producentów i/lub końcowych odbiorców kompostu. Dobrze rozwinięte są natomiast określone w rozpo­rządzeniach uzupełniające normy ładunku zanieczyszczeń.

3.2.4. Polskie regulacje prawne

Nadrzędnym aktem prawnym regulują­cym zasady gospodarowania odpadami ulegającymi biodegradacji jest w Polsce Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (Dz.U. nr 62, poz. 628, z późn. zm.). Wymusza ona zgodny z zasadami ochrony środowiska odzysk odpadów ulegających biodegrada­cji, jeżeli me udało się zapobiec ich po­wstaniu (art. 5), a także ich gromadzenie i zbieranie w sposób selektywny (art. 10).

Zasady projektowania, budowy i eks­ploatacji instalacji oraz uzyskiwania pozwoleń na lokalizacje zakładów określa Ustawa z 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. nr 80, poz. 7l7). Z kolei kwestie emisji do środowiska, a więc sporządzania rapor­tów oddziaływania zakładu na środowis­ko, omówione są w Rozporządzeniu Rady Ministrów z 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogą­cych znacząco oddziaływać na środowis­ko oraz szczegółowych kryteriów związa­nych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzania raportu o oddziaływaniu na środowisko (Dz.U. nr 257, poz. 257).

Osobne przepisy regulują zasady nawożenia oraz ochronę środowiska glebowego i wodnego - a dokładniej rzecz ujmując, ograniczenia stosowania i maksymalne dawki kompostów. Są to przede wszystkim ustawa z 26 lipca 2000 r. o nawozach i nawożeniu (Dz.U nr 89, poz. 991) z roz­porządzeniami wykonawczymi, ustawa z 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (DzU nr 16, poz. 78, z pozn. zm.) i rozporządzenie Ministra Środowiska z 9 września 2002 r. w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz.U. nr 165, poz. 735).

3.2.5. Hierarchia celów

Hierarchia celów, z których wynika, ze zgodnie z zasadą odzysku i ze względów środowiskowych, preferowany powi­nien być odzysk materiałowy przed odzys­kiem energii, została przyjęta w prawie polskim. W art. 5. ustawy o odpadach zapisano, ze kto podejmuje działania po­wodujące lub mogące powodować powsta­wanie odpadów, powinien tak je planować, projektować i prowadzić, aby zapobiegać powstawaniu odpadów lub ograniczać zarówno ich ilość, jak i ich negatywne oddziaływanie na środowisko oraz zapewniać zgodny z zasadami ochrony środowis­ka odzysk (jeżeli nie udało się zapobiec ich powstaniu) i unieszkodliwianie odpadów (których powstaniu nie udało się zapobiec lub których nie udało się poddać odzys­kowi).

W pierwszej kolejności odpady powin­ny by6 poddawane odzyskowi lub unie­szkodliwiane w miejscu ich powstawania. Jeśli nie jest to możliwe, to uwzględniając najlepszą dostępną technikę lub techno­logię, o której mowa w art. 143 ustawy z 27 kwietnia 2001 r. ိ Prawo ochro­ny środowiska (Dz.U. nr 62, poz. 627, z późn. zm.), powinny być przekazywane do najbliżej położonych miejsc, w których mogą być poddane odzyskowi lub unie­szkodliwione (art. 9 ustawy o odpadach). W art. 10 ustawy o odpadach stwierdza się też, że odpady powinny być zbierane w sposób selektywny.

Zasada preferowania odzysku mate­riałowego przed odzyskiem energii zna­lazła również odzwierciedlenie w pierw­szym Krajowym Planie Gospodarki Od­padami (KPGO), w którym przyjęto kil­ka głównych zasad postępowania z od­padami. Po pierwsze, jest to zapobiega­nie i minimalizacja powstawania odpadów (co w praktyce w obrębie gospodarstwa domowego jest jednoznaczne z sortowa­niem u źródła), a po drugie ိ zapewnienie odzysku (w tym głównie recyklingu) odpadów, których powstania w danych warun­kach techniczno-ekonomicznych nie da się uniknąć. Kolejną zasadą jest unieszkod­liwianie odpadów (poza składowaniem ိ prawodawca ma tu na myśli te odpady, których nie udało się poddać recyklingo­wi, a składowanie nie eliminuje ich potencjału zagrożenia dla środowiska). Ponadto w pierwszym KPGO położono tez nacisk na bezpieczne dla zdrowia ludzkiego i środowiska składowanie odpadów, których nie da się, z uwagi na warunki techniczno ekonomiczne, poddać procesom odzysku lub unieszkodliwiania.

W Krajowym Planie Gospodarki Od­padami z 2003 r. wskazano metody bio­logiczne (kompostowanie, fermentacja i biologicznoိmechaniczne przetwarzanie) jako główne technologie odzysku i unie­szkodliwiania (poza składowaniem) odpa­dów ulegających biodegradacji, nie pre­ferując żadnej z nich. Podkreślono tez, ze zalecaną drogą pozyskiwania surowców dla kompostowania lub beztlenowego roz­kładu jest ich selektywne zbieranie. Ponadto ewidentnie preferowano kojarzenie gospodarki odpadami komunalnymi ule­gającymi biodegradacji z gospodarką ko­munalnymi osadami ściekowymi i budową wspólnych zakładów odzysku i ich prze­twarzania.

Fot. 2.1.

3.2.6. Zezwolenie na gospodarowanie odpadami

Zgodnie z ustawą o odpadach biolo­giczne przetwarzanie (jako rodzaj odzys­ku) musi mieć pierwszeństwo przed depo­nowaniem odpadów na składowisku czy in­nym ich unieszkodliwianiem (np. spa­laniem).

Zapewnienie biologicznego przetwa­rzania odpadów ulegających biodegrada­cji oraz wymagane poziomy ich odzysku do 2013 r. zostały zapisane w KPGO i planach niższych szczebli, które muszą być zgodne z planem krajowym.

Plany gospodarki odpadami nie stano­wią aktów prawa miejscowego powszech­nie obowiązujących, a więc nie są one źródłem skutków prawnych w sferze praw i bezpośrednich obowiązków dla podmio­tów i osób trzecich. Ich treść wpływa jednak w istotny sposób na wydawane przez organy administracji decyzje, na­kazy i licencje związane z gospodarowa­niem odpadami.

Zgodnie z art. 26 ustawy o odpa­dach prowadzenie działalności polegają­cej na odzysku (w tym kompostowaniu i fermentacji) odpadów wymaga posia­dania odpowiedniego zezwolenia. Zezwolenie wydawane jest w drodze decy­zji na czas oznaczony, nie dłuższy niż 10 lat.

Zwolniona od posiadania zezwolenia na kompostowanie może być osoba fizycz­na lub jednostka organizacyjna, nie będąca przedsiębiorcą, wykorzystująca odpady na potrzeby własne (art. 33 ust. 2 ustawy o odpadach).

3.3. Definicje, jakość i zastosowanie kompostu (źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 3(186)2007 ss. 36-38)

3.3.1 Wprowadzenie

W polskim prawodawstwie pojęcia „kompostowanie” i „beztlenowa obrób­ka” pojawiają się w definicji recyklingu organicznego, zamieszczonej w przepi­sach ogólnych (art. 3) ustawy z 27 kwiet­nia 2001 r. o odpadach (Dz. U. nr 62, poz. 628, z późn. zm.). Przez recykling organiczny" rozumie się obróbkę tlenową (w tym kompostowanie) lub beztlenową odpadów, które ulegają rozkładowi bio­logicznemu w kontrolowanych warun­kach, przy wykorzystaniu mikroorganiz­mów, w wyniku której powstaje materia organiczna lub metan.

Recykling organiczny stanowi jedną z form recyklingu. Generalnie jest on zaliczany do metod odzysku − proces R3 − Recykling lub regeneracja substancji organicznych, które nie są stosowane jako rozpuszczalniki (włączając kompostowa­nie i inne biologiczne procesy przekształcania). Recykling prowadzi do wykorzystania odpadów w całości lub w części poprzez rozprowadzenie na powierzchni ziemi w celu nawożenia lub ulepszania gleby lub rekultywacji gleby i ziemi.

W ustawie o odpadach podano również definicję odpadów ulegających biodegra­dacji − są to odpady, które ulegają roz­kładowi tlenowemu lub beztlenowemu przy udziale mikroorganizmów -a także definicję unieszkodliwiania odpadów. Przez takich działanie rozumie się poddanie odpadów procesom przekształceń biolo­gicznych, fizycznych lub chemicznych, określonym w załączniku nr 6 do ustawy, w celu doprowadzenia ich do stanu, który nie stwarza zagrożenia dla życia, zdrowia ludzi ani dla środowiska.

Nie ma żadnej uniwersalnej definicji kompostowania. Proces kompostowania może być zdefiniowany jako kontrolowa­ny, biologiczny rozkład i stabilizacja sub­stratów organicznych, w warunkach tleno­wych, które prowadzą do wzrostu tem­peratury materiału do zakresu termofilowego, w wyniku biologicznie produkowa­nego ciepła. Efektem procesu jest wy­twarzanie z odpadów organicznych final­nego produktu, który jest bezpieczny pod względem sanitarnym, zasobny w substan­cje humusowe i biogenne oraz wystarczająco stabilny dla magazynowania i wprowadzania do gruntu, bez szkod­liwego wpływu na środowisko.

3.3.2. Europejskie definicje

Większość terminów i pojęć związa­nych z kompostowaniem odpadów zdefi­niowano w drugim projekcie dyrektywy o bioodpadach (European Commission 2001). Proponuje ona szereg definicji.

„Bioodpady” (odpady ulegające bio­degradacji) to wszystkie odpady, które ulegają rozkładowi tlenowemu lub beztlenowemu takie jak odpady żywności. odpady ogrodowe oraz papier i karton.

„Odpady zielone i odpady drewna” są to odpady roślinne z ogrodów i parków. ścinki drzew, gałęzie, trawa, liście (z wyjąt­kiem tych z zamiatania ulic), trociny. wióry drzewne i inne odpady drewna nieprzetwarzanego z użyciem substancji zawierających metale ciężkie lub związki organiczne.

Pod pojęciem „kompostu” rozumie się materiał stabilny, bezpieczny pod kątem sanitarnym, podobny do próchnicy, bogaty w substancję organiczną i niewydzieląjący przykrych zapachów, uzyskiwany w pro­cesie kompostowania selektywnie zebra­nych bioodpadów. który spełnia wymaga­nia środowiskowych klas jakości, zawarte w aneksie III do projektu dyrektywy.

„Ustabilizowany bioodpad” to z kolei odpady stanowiące produkt mechaniczno-­biologicznego przetwarzania niesortowa­nych lub „resztkowych” odpadów komu­nalnych, a także inne przetworzone biood­pady, które nie spełniają wymagań środo­wiskowych klas jakości pierwszej lub dru­giej, zawartych w aneksie III do projektu dyrektywy.

„Kompostowanie” natomiast to autotermiczny i termofilowy rozkład biolo­giczny selektywnie zebranych bioodpa­dów. w obecności tlenu i w kontrolowa­nych warunkach, przez mikro- i makroorganizmy w celu produkcji kompostu.

„Kompostownie w pryzmach” to kom­postowanie bioodpadów umieszczonych w wydłużonych pryzmach, które są okre­sowo przerzucane w sposób mechaniczny w celu zwiększenia porowatości materiału w pryzmie oraz poprawienia jego jedno­rodności, „kompostowanie w reaktorach” oznacza kompostowanie bioodpadów w zamkniętym reaktorze, w którym proces kompostowania jest przyspieszony przez zoptymalizowanie napowietrzania, uwod­nienia odpadów^- i kontrolę temperatury proces.

Zgodnie z drugim projektem dyrek­tywy „kompostowanie przydomowe” to kompostowanie bioodpadów oraz wy­korzystanie kompostu w ogrodzie należą­cym do prywatnego gospodarstwa domo­wego, „kompostowanie in-situ” - kompostowanie bioodpadów w miejscu po­wstawania, a „kompostowanie lokalne” to działanie grupy ludzi w obrębie lokalnej społeczności w celu kompostowania bio­odpadów własnych i wytworzonych przez innych ludzi możliwie najbliżej miejsca, w którym zostały one wytworzone.

„Mechaniczno-biologiczne przetwa­rzanie” oznacza natomiast przetwarzanie „resztkowych” odpadów komunalnych, niesortowalnych odpadów komunalnych lub każdych innych bioodpadów nieodpo­wiednich dla kompostowania albo bez­tlenowego rozkładu w celu stabilizacji i zmniejszenia ich objętości, „przetwarza­nie” to kompostowanie, beztlenowy roz­kład, mechaniczno-biologiczne przetwa­rzanie lub każdy inny proces służący po­prawie stanu sanitarnego bioodpadów. Przez „selektywne zbieranie” rozumie się zbieranie bioodpadów oddzielnie od innych rodzajów odpadów w taki sposób, aby uniknąć wymieszania rożnych frakcji odpadów lub składników odpadów, połączenia lub zanieczyszczenia z innymi potencjalnie zanieczyszczającymi odpada­mi, produktami lub materiałami.

„Resztkowe odpady komunalne” to frak­cja odpadów komunalnych pozostała po selektywnym zebraniu frakcji odpadów komunalnych (takich jak odpady kuchenne i ogrodowe, opakowania, papier i karton, metale, szkło), nieodpowiednia do produk­cji kompostu, ponieważ jest ona zmiesza­na, połączona lub zanieczyszczona poten­cjalnie zanieczyszczającymi produktami lub materiałami.

„Sanitacja” oznacza przetwarzanie bio­odpadów zgodnie z aneksem II do projek­tu dyrektywy, podczas produkcji kom­postu i przefermentowanego materiału, w celu zabicia organizmów patogennych dla upraw, zwierząt i ludzi, do poziomu gwarantującego, ze ryzyko przenoszenia choroby, związane z dalszym przetwarza­niem, handlem i wykorzystaniem, będzie zminimalizowane.

„Stabilizacja” to zmniejszenie podatności bioodpadów na rozkład do takiego poziomu, ze wydzielanie odorów zostaje zminimalizowane oraz że aktywność oddychania po czterech dniach jest niższa niż 10 mg O₂/g.s.m. lub dynamicz­ny wskaźnik oddychania jest niższy niż 1000 mg O₂/kg s.m.o./h. Przez „za­nieczyszczenia” należy rozumieć kawałki tworzyw sztucznych, szkła, metali lub podobnych materiałów nieulegających biodegradacji, z wyłączeniem, piasku, żwiru i małych kamieni.

„Użyźnianie” to poprawa warunków glebowych dla wzrostu upraw, przy jedno­czesnym zapewnieniu ochrony jakości środowiska, w najszerszym rozumieniu wymagań art. 4 dyrektywy 75/442/EWG wraz z późniejszymi zmianami, kiedy przetwo­rzone lub nieprzetworzone bioodpady są rozprowadzane na powierzchni gruntu.

„Poprawa stanu środowiska” to utrzy­manie środowisk naturalnych i ich bioróżnorodności tam, gdzie mogłyby one się pogorszyć, zabezpieczenie nowych sied­lisk dla dzikiej przyrody i rozwój lub przywracanie naturalnych siedlisk dla za­pewnienia większej bioróżnorodności i zrównoważonego rozwoju, przy jedno­czesnym zapewnieniu ochrony jakości środowiska w najszerszym rozumieniu wymagań art. 4 dyrektywy 75/442/EWG wraz z późniejszymi zmianami, kiedy przetwo­rzone lub nieprzetworzone bioodpady są rozprowadzane na powierzchni gruntu.

3.3.3. Selektywne zbieranie i biologiczne przetwarzanie

Ustawa z 13 września 1996 r. o utrzy­maniu czystości i porządku w gminach zawiera przepisy dodatkowo regulujące kwestię odzysku. Gminy zostały zobowią­zane do zorganizowania systemu selek­tywnej zbiorki odpadów. Prowadzenie se­lektywnego zbierania odpadów musi być także uregulowane w uchwale rady gminy w sprawie szczegółowych zasad utrzyma­nia czystości i porządku na terenie gminy (art. 4 pkt 1a ww. ustawy). Uchwała ta może tez nakładać obowiązek selektyw­nego zbierania odpadów na właścicieli nieruchomości.

Odzysk może odbywać się tylko w miejscu wyznaczonym w trybie przepi­sów o zagospodarowaniu przestrzennym. Proces inwestycyjny instalacji biologicz­nego przetwarzania odpadów podlega więc przepisom ogólnym (ustawie o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, ustawie - Prawo budow­lane).

Instalacje oraz urządzenia do odzysku (w tym kompostownie i instalacje fermen­tacji) mogą być eksploatowane tylko wte­dy, gdy nie zostaną przekroczone standar­dy emisji, określone na podstawie odrębnych przepisów, a pozostałości powstające w wyniku działalności związanej z odzys­kiem lub unieszkodliwianiem będą pod­dawane odzyskowi lub unieszkodliwiane z zachowaniem wymagań określonych w ustawie.

3.3.4. Jakość i zastosowanie kompostu

Wyprodukowanie kompostu me gwa­rantuje jeszcze zakończenia procesu od­zysku odpadów ulegających biodegrada­cji. Ustawa o nawozach i nawożeniu wprowadziła obowiązek uzyskania zezwolenia na wprowadzanie do obrotu nawozów organicznych, w tym kompostu.

Zezwolenie wydaje minister właściwy ds. rolnictwa. Wniosek o wydanie zezwo­lenia powinien zawierać wyniki badań i opinię upoważnionej jednostki organiza­cyjnej oraz projekt instrukcji stosowania i przechowywania nawozu. Warunkiem uzyskania opinii jest przedstawienie badań, na podstawie których można stwierdzić, że nawóz jest przydatny do nawożenia roślin lub gleb bądź do rekultywa­cji gleb, nie wykazuje szkodliwego oddziaływania na zdrowie ludzi i zwierząt ani na środowisko, spełnia wymagania jakościowe i nie zawiera zanieczyszczeń powyżej wartości dopuszczalnych.

Tab. 3.1. Porównanie dopuszczalnych wartości zanieczyszczeń kom­postu metalami ciężkimi norm polskiej (Dz.U. nr 236, poz. 2369) i austriackiej w klasie A + i A (KompostVO BGBI I Nr 99/2000)

Metale ciężkie	Wartość dopuszczalna[mg/kg s.m. nawozu]
		Polska Norma	Austria − Klasa A+	Austria − Klasa A
1	2	3	4
Kadm	3	0.7 (-2 3)	1 (-2)
Chrom	100	70 (-30)	70 (-30)
Rtęć	2	0.4 (-1,6)	0,7 (-1,3)
Nikiel	30	25 (-5)	60 (+30)
Ołów	100	45 (-55)	120 (+20)
Mied2	400	70 (-330)	150 (-250)
Cynk	1.500	200 (-1.300)	500 (-1.000)

W Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 19 października 2004 r. w sprawie wykonania niektórych przepi­sów ustawy o nawozach i nawożeniu (Dz.U. nr 236, poz. 2369) ustalono dopuszczalne wartości zanieczyszczeń w nawozach or­ganicznych oraz organiczno-mineralnych. Zgodnie z tymi ustaleniami w nawozach me mogą występować żywe jaja pasoży­tów jelitowych Ascaris sp., Trichuris sp., Toxocara ani bakterie z rodzaju Sal­monella. Ponadto w przypadku nawozów organicznych wytworzonych z surowców lub produktów będących ubocznymi pro­duktami zwierzęcymi (bądź zawierających je w swoim składzie) liczba bakterii z rodziny Enterobacteriaceae, określona na podstawie liczby bakterii tlenowych, powinna wynosić mniej niż 1000 jedno­stek tworzących kolonie (jtk) na gram nawozu. Dodatkowo, w przypadku wyko­rzystywania kompostu do rekultywacji gleb, należy przestrzegać wymogów wyni­kających z ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych oraz ustawy − Prawo ochrony środowiska.

Zgodnie z ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych, rekultywacja gruntów oznacza nadanie lub przywrócenie grun­tom zdegradowanym albo zdewastowa­nym wartości użytkowych lub przyrod­niczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawę właściwości fizycz­nych i chemicznych, uregulowanie stosun­ków wodnych, odtworzenie gleb, umoc­nienie skarp oraz odbudowanie lub zbudo­wanie niezbędnych dróg. Rekultywacja powinna być planowana, projektowana i realizowana na wszystkich etapach działalności przemysłowej i zakończona w ter­minie do pięciu lat od zaprzestania tej działalności. Decyzje w sprawach rekultywacji wydaje starosta, określając m.in. osobę zobowiązaną do rekultywacji, kierunek i termin wykonania rekultywacji oraz uznając rekultywację za zakończoną.

Przepisy ustawy Prawo ochrony środo­wiska mówią, iż obowiązek rekultywacji dotyczy powierzchni ziemi, na której na­stąpiło zanieczyszczenie gleby lub ziemi albo niekorzystna zmiana naturalnego ukształtowania terenu.

3.3.5. Czekanie na sygnał

Niektóre kraje europejskie wybrały już właściwa drogę i realizują konsekwentnie z dużym powodzeniem zasadę bezkompromisowej, selektywnej zbiórki odpadów (w tym bioodpadów) jako jedynego sposobu gwarantującego zapewnienie skutecznej ochrony środowiska oraz wysokiej jakości kompostu ze wszystkimi tego skutkami dla ogólnej akceptacji społecznej oraz dla budowania rynku kompostowego. Kraje takie jak Austria, Szwajcaria, Niemcy, Holandia, Luksemburg, Katalonia (Hiszpania), Flandria(Belgia) osiągnęły bardzo wysoki poziom technologiczno-rynkowy. Inne kraje (np. Szwecja, Czechy, Słowacja) dopiero niedawno zatwierdziły znowelizowane strategie odzysku i recyklingu, więc znajdują się na początku drogi realizacji narodowych programów. Między tymi krajami pozostaje gama najprzeróżniejszych rozwiązań lub prawie całkowity ich brak. Nie najlepszym przykładem może być tu Polska, gdzie zaledwie 20% gmin wypełniło swój statutowy obowiązek przeprowadzenia do końca 2006 r. aktualizacji gminnych i związkowych programów gospodarki odpadowej, których integralną częścią − zgodnie z aktualnymi i kształtującymi się przepisami unijnymi i polskimi - powinny być zakłady biologicznej obróbki - przede wszystkim kompostownie i biogazownie.

Polska administracja, tak jak wiele innych krajów Europy, oczekuje wyraźnych sygnałów ze strony UE, dotyczących strategii zrównoważonego rozwoju, wykorzystania zasobów naturalnych, ochrony gleby i obrotu kompostem jako podstawy pracy nad długofalowymi programami inwestycyjnymi w gospodarkę odpadami.

3.4. Stan techniki kompostowania w austrii (źródła: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 4(187)2007 (ss. 30-33) i 5(188)2007 ss. 36-38)

3.4.1. Wprowadzenie

Ilość odpadów wytwarzanych w sa­mych tylko gospodarstwach domowych w Austrii to ponad 3 mln Mg, z czego ok. 0,7 mln Mg to odpady^` organicz­ne, które w większości przetwarzane są w kompostowniach. Roczna pro­dukcja kompostu klasy A+ i A dochodzi do 170 tys. Mg i stale wzrasta.

Kompostowaniu poddaje się również odpady organiczne z rolnictwa, gospo­darki leśnej, rzemiosła i przemysłu oraz oczyszczalni ścieków komunalnych.

Aktualnie w Austrii działa 16 zakładów mechaniczno-biologicznego przetwarza­nia frakcji organicznej odpadów komunal­nych i komunalnopodobnych (MBO) o łącznej przepustowości 771 tys. Mg i przetwarzających 670 tys. Mg rocznie. co daje ok. 79% obciążenia'. Rocznic w 539 kompostowniach na kompost naj­wyższej jakości (klasy A+i A) przetwarza­ne jest 1,3 mln Mg ,.czystych" odpadów organicznych (bioodpady z selektywnej zbiorki -tzw. Biotonne, odpady ze ścinki ogrodowej i z parków miejskich, odpady gastronomiczne i osady ściekowe)'. Ak­tualnie w Tyrolu powstaje kolejny, ostatni już zakład MBO. Kompostowni czystych bioodpadów i osądów ściekowych będzie przybywać, aczkolwiek podstawowy trend w tej branży to modernizacja już istnieją­cych instalacji. Chodzi tu głównie o polep­szanie możliwości kontroli przebiegu pro­cesu w celu zapewnienia optymalnej jakości produktu, zwiększenia wydajności i ograniczania emisji do środowiska.

Generalnie akty prawne regulujące rynek kompostu można podzielić na dwie grupy. Pierwszą stanowią standardy chroniące zdrowie ludzi i 'środowisko. wprowadzane w związku z faktem, ze kompost jest wytwarzany z odpadów. Druga grupa standardów, wynikająca z tzw. podejścia rynkowego, skupia się głównie na jakości kompos­tu i jego właściwościach².

Dyrektywa 75/442/EWG z I S lipca 1975 r. w sprawie odpadów' podaje minimalne wymagania dotyczące gleb i odpadów organicznych przeznaczonych do rolniczego wykorzystania. Metody obróbki odpadów pozwalające na ich rolnicze wykorzystanie zgodnie z jej przepisami obejmują zaawansowane metody obróbki (higienizacje) wsadu, polegające na osiągnięciu odpowiednio wysokiej temperatury przez odpowiednio długi czas w całej objętości przetwarzanego substratu. Zawarta w Poradniku stosowania regulacji Rozporządzenia (WE) nr 1774/2002 dotyczącego produktów ubocz­nych pochodzenia zwierzęcego (,,Guidance on apply­ing the new Animal By­Products Regulation (EC) No 1774/2002") procedury techniczne są zgodne z wytycznymi KE dla higienizacji przetwarza­nych w kompostowniach czystych odpadów kuchennych i spożywczych.

3.4.2. Najpopularniejsze technologie

W austriackich landach kompostownie są dziś w pełni integralną częścią sys­temów gospodarki odpadami. Podstawą tych systemów jest zasada selektywnej zbiórki „u źródła”. Nawet w największych aglomeracjach miejskich stosuje się oddzielne zbieranie bioodpadów w tzw. Biotonnen − kubłach (najczęściej w kolorze brązowym).

Mimo wprowadzenia na dużą skale spalania odpadów nie odchodzi się od selektywnej zbiorki biodpadów w gos­podarstwach domowych. Uznając bowiem, iż bioodpady są cennym źródłem próchnicy, doskonali się systemy zbiórki i udostępniania kompostu ludności.

Można stwierdzić, że w Austrii nastała era małych i średnich kompostowni z wy­muszonym, aktywnym napowietrzaniem kompostowanego materiału przy pomocy specjalnych systemów doprowadzają­cych lub wysysających powietrze. Epoka wielkich kompostowni bębnowych typu Dano zakończyła się przebudową ostat­niego takiego obiektu w Oberpullendorf (Burgenland) w 2002 r. Dziś krajobraz kompostowni charakteryzują takie typy instalacji jak:

• kompostownie odkryte lub pryzmowe. w których odbywa się proces dynamicz­nego kompostowania (mechanicznego przerzucania) bez lub z wymuszanym na­powietrzaniem,

• boksy, komory lub tunele, gdzie do­chodzi do procesu statycznego kompos­towania z wymuszanym napowietrzaniem w obiegu zamkniętym (np. M-U-T, Komp­tech) lub przepływie w pełni otwartym (np. Compost Systems),

• reaktory (hale) - proces dynamicznego kompostowania pryzm z wymuszonym napowietrzaniem (np. Sutco, Backhus, Compost Systems).

Do niedawna panowało powszechne przekonanie, że kompostownie są źródłem odorów. Jednak na przykładzie Austrii widać, ze nowoczesne i dobrze prowadzo­ne obiekty me wymagają hal i zadaszeń. Tutaj większość kompostowni osadów i bioodpadów to instalacje odkryte, lokali­zowane w sąsiedztwie innych obiektów i siedzib ludzkich. Najbardziej liczącymi się dzisiaj dostawcami rodzimych techno­logii kompostowania w Austrii są M-U-T z Dolnej Austrii, Komptech ze Styrii i Compost Systems z Gornej Austrii.

3.4.3. Zalety i wady systemu Kyberferm

Firma M-U-T oferuje praktycznie jeden rodzaj kompostowni komorowych, nazy­wany systemem „Kyberferm”. Instalacje tego typu to klasyczne komory kompos­towania statycznego z wymuszonym obie­giem powietrza, tłoczonego w zamkniętym systemie obiegowym, z koniecznością uzupełnienia procesu kompostowaniem dynamicznym w hali.

Bioreaktory KyberFerm to żelbetowe bunkry o objętości 100÷300 m³. W przed­niej części bioreaktora zamontowane są drzwi rolkowe oraz zapory z blach nierdzewnych, sięgające do polowy wysokości komór. Pozwalają one załadować całą komorę do ok. 2,5 m wysokości. Proces kompos­towania dzieli się na groma­dzenie odpadów oraz materiału strukturalnego, rozdrab­nianie dostarczonych odpadów, mechaniczne miesza­nie odpadów rozdrobnio­nych z materiałem struktura­lnym w celu homogenizacji wsadu oraz załadunek wsa­du do bioreaktora.

Po założonym czasie przetrzymania świeży kom­post zostaje wyjęty z bio­reaktora i układany jest w pryzmach w hali dojrzewania pośredniego. Proces dojrzewania kompostu wspomagany jest poprzez przewietrzanie przy pomocy samojezdnej przerzucarki. Przesiewanie pozwala usunąć ze świeżego kompostu elementy materiału strukturalnego i za­nieczyszczenia. Odbywa się to za­zwyczaj za pomocą sita obrotowego. W celu usunięcia resztek plastiku, me­talu i kamieni konieczne jest zastosowa­nie separatora pneumatyczno−balistyczne­go. Dojrzewanie końcowe kompostu prowadzone jest w pryzmach pod zada­szoną wiatą. Ogólnie cały proces trwa ok. 8÷10 tygodni.

Fot. 4.1. Dostawa świeżych bioodpadów z selektywnej zbiorki u źródła. Cenny materiał do produkcji kompostu klasy A+ − podstawy biologicznego rolnictwa.

Fot. 4.2. Kompostownla FOOK Frohnleiten w Styrii, Austria. Tunel kompos­towania statycznego systemu METAEROB Komptech z automatycz­nym załadunkiem bioodpadów.

Proces napowietrzania wsadu prowa­dzony jest za pomocą intensywnego od­sysania powietrza przez kanały przykryte kratami, ulokowane w podłożu betonowej lub stalowo-betonowej konstrukcji komo­ry. Zarówno krążenie powietrza w obiegu zamkniętym, jak i system zraszania wsadu ma na celu zapobieganie wysuszeniu materiału, co powodowałoby zahamowanie procesu. Czas intensywnego kompostowa­nia w bioreaktorze wynosi 7÷21 dni (średnio 14 dni). W instalacji prowadzone jest wychwytywanie wody kondensacyjnej w celu oczyszczenia z zawiesiny stałej, magazynowania i zawracania do nawilżania kompostowanego wsadu. Tak po­zyskiwana woda jest uży­wana również do oczysz­czania powietrza poproce­sowego oraz odpowiednie­go nasycenia go parą wodną przed podaniem ponow­nie do komory lub do bio­filtra. W biofiltrze następu­je oczyszczenie powietrza z niepożądanych zapachów. Napowietrzanie wsa­du w bioreaktorze odbywa się metodą odsysania inter­wałowego. Powietrze przepływa przez wsad od góry do kanałów w posadzce.

Wraz z powietrzem podawana jest również woda nasycająca wsad. Wilgotność wsadu sprzyja nasyceniu parą wodną od­sysanego powietrza, co gwarantuje opty­malne warunki pracy filtra powietrza od­lotowego. Takie rozwiązanie technolo­giczne ma zapewnić nieprzerwaną wilgotność kompostowanego materiału, co jest niezbędne do szybkiego aerobowego roz­kładu organiki.

Dzięki odsysaniu powietrza od dołu, tj. przez podłogę, w bioreaktorze powstaje podciśnienie. Pozwala to zrezygnować z uszczelnienia drzwi zamykających bio­reaktor, stosowanych np. w systemach niemieckich lub holenderskich. Odsysanie powietrza odbywa się przez specjalną rurę z systemem odgałęzień, które są umiesz­czone pod podłogą. W celu ułatwienia odbioru kondensatu główna rura odpowie­trzająca ułożona jest ze spadkiem zgod­nym z kierunkiem przepływu powietrza. Rury odsysające powietrze są wyposażone w sterowane zawory śluzowe, odcinające je od łapaczy kondensatu.

Istotnym elementem kompostowania jest gospodarka wodna w bioreaktorze. System nawilżający wpływa na przebieg procesu intensywnego kompostowania w bioreaktorze. Należy zauważyć, ze sys­tem przewietrzania odprowadza więcej wody niż jest wydzielane w procesie utleniania substancji organicznej. Po­wstający w tym systemie deficyt wilgoci musi być wyrównywany dodatkiem od­powiedniej ilości wody doprowadzonej z zewnątrz.

Wielkość zapotrzebowania wody pro­cesowej jest ustalana przez komputer ste­rujący w zależności od stopnia rozkładu substancji organicznej. Ilość dodawanej wody musi zapewnić optymalne warunki rozkładu biomasy. Każdy z bioreaktorów sterowany jest indywidualnie. Do nawilżania biomasy używany jest oczyszczony kondensat, co pozwala na prowadzenie gospodarki wodnej w obiegu zamkniętym. W skład urządzeń gospodarki wodami kondensacyjnymi wchodzą: instalacja do oddzielania części stałych i gazów z oczyszczania powietrza na mokro oraz zbiornik magazynowy kondensatu, umożliwiający jego zawracanie do nawilżania wsadu.

Do odbierania kondensatu z powietrza procesowego służą łapacze umieszczone w pojedynczych rurociągach odpowietrza­jących. Kondensat poprocesowy oraz wo­da z płukania rurociągów odprowadzana jest do wstępnego oczyszczania, a stamtąd trafia do centralnego zbiornika, gdzie przeprowadzana jest dalsza ich obróbka. Do zbiornika tego spływają również wody odciekowe z filtra biologicznego⁴.

Zaletą tej metody kompostowania jest kontrolowany i sterowany (manualnie lub automatycznie) przebieg procesu in­tensywnego kompostowania w bioreakto­rach. Proces technologiczny realizowany jest w hali.

Podstawową wadą tej technologii (oraz podobnych technologii statycznego kom­postowania w bioreaktorach komorowych) jest fakt, ze praktycznie niemożliwe jest kontrolowanie i wymuszenie równomiernego przepływu powietrza przez niejednorodny materiał oraz brak możliwości pełnej kontroli odpowiedniej wilgotności całego , materiału w komorze. Wysysa­ne kanałami w posadzce powietrze pobierane jest z przestrzeni ponad materiałem i natychmiast szuka ono sobie drogi po naj­mniejszej linii oporu. Po­woduje to powstawanie dróg przepływu strumienia powietrza i obszarów o słabym napowietrzeniu. Ob­szary o większej drożności wysychają. Próbuje się te­mu zapobiegać, zawracając nawilżone w płuczce powietrze do prze­strzeni nad materiałem. System, rejestru­jąc niedomiar wilgoci, uruchamia sprys­kiwacze, co powoduje „utopienie” materiału w rejonach o małej drożności (tworzą się tam gniazda gnilne). Dlatego też z reguły proces rozkładu w komorach tego typu należy przerwać po 14 dniach i kontynuować go dynamicznie w zamkniętej hali.

Dodatkową wadą takie­go rozwiązania jest jego wysokie uzbrojenie w sze­reg skomplikowanych urządzeń technicznych, podwyższających awaryjność systemu. Awarie tych urzą­dzeń wymagają zatrzyma­nia procesu kompostowa­nia. Prewencyjne działania konserwacyjne podwyższają koszty eksploatacyjne in­stalacji.

System komór w sys­temie Komptech-METAE­ROB jest niemal identyczny z systemem Kyberferm firmy M-U-T. Za­sadnicza różnica polega na tym, że materiał w tunelach napowietrzany jest ciśnieniowo, a przepływ powietrza następuje od posadzki do góry. System napowiet­rzania wymaga innej konstrukcji drzwi, co podraża inwestycję i wymaga intensyw­niejszej konserwacji uszczelek i całego systemu.

Fot. 4.3. Nowoczesne reaktory tunelowe typu Kyberferm firmy M-U-T w Stockerau, Dolna Austria. System Kyberferm to kombinacja techniki kompostowania statycznego w reaktorach (ok. 14 dni) z dynamicznym w hali. Dojrzewanie następuje na dużych pryzmach składowych.

Fot. 4.4. Separator pneumatyczno-balistyczny Komptech Hurrican. Jest to nie­zbędny element w procesie doczyszczania kompostu po czteroty­godniowym procesie. Separator ten pozwala oddzielić plastik, kamienie i metal od materiału strukturalnego z frakcji nadsitowej. Czysty materiał strukturalny wraca jako domieszka do pryzmy startowej.

3.4.4. Najważniejsze − napowietrzać

Na rynku austriackim oprócz znanych firm M-U-T i Komptech funkcjonuje także stosunkowo młoda firma Compost Systems. Oferuje ona całą gamę rozwiązań technologicznych − od instalacji małych, przetwarzających ok. 2 tys. Mg odpadów rocznie, do bardzo dużych, od­krytych kompostowni pryzmowych, tuneli (COMPObox) lub olbrzymich, kompletnie zamkniętych zakładów OMB. Z jednej strony budowle te charakteryzują się pros­totą rozwiązań konstrukcyjnych, z drugiej zaś − wyrafinowanym systemem napo­wietrzania pryzm lub reaktorów oraz opro­gramowaniem sterowania wszystkimi pro­cesami zachodzącymi w kompostowni (kompostowania, produkcyjnymi i admi­nistracyjnymi).

Rozwiązania technologiczne ujęte są pod wspólną nazwą COMPOnent, suge­rującą, że chodzi tu o system składający się z rożnych komponentów, umożliwiających modułowe i etapowe rozbudowywa­nie zakładu me tylko w kierunku stop­niowego powiększania możliwości przero­bowych, ale także sukcesywnego podno­szenia standardu wyposażeniowego. Dzięki temu COMPOnent nadaje się do pod­noszenia standardu technologicznego ist­niejących już kompostowni bez konieczności ich kompletnej przebudowy.

Sercem systemu COMPOnent są rury napowietrzania. Betonowe konstrukcje o owalnym przekroju, często stosowanym w kanalizacji w celu przyspieszania spływu 'ścieków, wyposażone są w szereg dysz napowietrzania ssącego lub ciśnieniowego. Zostały one tak skonstruowane i osa­dzone w rurach, że zapewniają pełną przepustowość mimo małego przekroju (dzięki niemu powietrze jest r6wnomiernie roz­prowadzane na całej długości przewodu dochodzącego do 100 m, nawet wtedy, gdy ułożona jest tylko część pryzmy). W efekcie możliwe jest układanie pryzmy startowej nawet przez dwa tygodnie bez niebezpieczeństwa zagniwania materiału i potrzeby jej mechanicznego przerzucania.

W kompostowniach dynamicznych typu COMPOnent ilość przerzuceń materiału maszyną jest ograniczona do minimum (zasadniczo jest to jedno przerzucenie na tydzień). Mając na uwadze, ze koszt energii spożytkowanej na jedno przerzuce­nie równy jest kosztom pobierania energii elektrycznej wentylatorów napowietrzania wszystkich pryzm przez cztery tygodnie (czyli całości procesu intensywnego kom­postowania), łatwo wyobrazić sobie, gdzie następuje efektywne obniżenie kosztów eksploatacyjnych w tego rodzaju instalacjach. Zastosowanie przerzucarki bocznej typu Seiringer Trac Turn, Topturn X lub Sideturn firmy Komptech powoduje „wędrówkę" pryzm do miejsca, w którym następuje kolejny etap obróbki, up. prze­siewanie i doczyszczanie kompostu tub mieszanie substrat6w i konfekcjono­wanie kompostu.

Całość kontroli procesów kompostowa­nia odbywa się za pomocą sond bezprze­wodowych, mierzących praktycznie bez przerwy wszystkie istotne parametry pro­cesu. Odpowiedni program tworzy wizua­lizacje przebiegu procesu oraz prowadzi pełną administrację i dokumentację histo­rii przetwarzania odpadów na produkt od momentu jego powstania u źródła do odbioru przez użytkownika. Tego ro­dzaju administracja jest częścią księgowo­ści, bez której niemożliwe byłoby ustale­nie efektywności ekonomicznej zakładu oraz jego konkurencyjności na rynku. Nie­bagatelnym aspektem jest fakt pełnej kont­roli parametrów biologicznych przetwa­rzanego materiału jako podstawy certyfi­kacji jakości kompostu i jego pełnej higie­nizacji w całej objętości wsadu.

Fot. 4.5. Kompostownia tunelowa Compost Systems w Tyrolu. Tylko odpowiedni system napowietrzania umożliwia przeprowadzenie całego czterotygodniowego procesu bez konieczności mechanicznego przerzucania

3.4.5. Jakość kompostu i jego zastosowanie

Źródłem kreowania tzw. dobrowolnych norm jakościowych jest w Austrii Austria­ckie Stowarzyszenie na Rzecz Jakości Kompostu (KGVO), które propaguje sto­sowanie i rozwój rynku kompostu. Zada­niem tej organizacji jest rozpowszechnia­nie w społeczeństwie informacji na temat tej metody przetwarzania odpad6w orga­nicznych oraz doradztwo i koordynacja działań jej członków w zakresie produkcji kompostu, wyboru odpowiednich techno­logii i kontroli jakości produkowanego materiału w celu uzyskania znaku jakości kompostu, tzw. Kompostgutesiegel. Dal­szym celem Stowarzyszenia jest pomoc w zakresie wykorzystywania kompostu, działania promocyjne oraz reprezentowa­nie interesów swoich członków przed urzędami i osobami trzecimi.

Fot. 4.6. Hala reaktora dynamicznego kompostowania z napowietrzaniem pryzm w systemie COMPOnent frmy Compost System. Reaktor o wymiarach 16 x 100 m pozwala przetwarzać ponad 24 tys. Mg bioodpadów rocznie.

Do chwili założenia Stowarzyszenia t 1995 r.) kwestia zapewnienia jakości kompostu regulowana była przez austriac­kie normy ONORM, a przepisy odnośnie stosowania kompostu, dotyczące dopusz­czalnej jakości oraz ilości, wprowadzane były przez większość krajów członkowskich za pomocą rozporządzeń i ustaw o ochronie gleby. Jednak wszystkie te akty prawne dotyczyły kompostu wytwarzane­go z całości odpadów i nie zapewniały produktu o stałej, precyzyjnie i przejrzyście zdefiniowanej jakości, jaki można otrzymać z odpowiednio wyselekcjonowa­nego i przygotowanego materiału.

Fot. 4.7. Przerzucarka boczna Seininger Track Turn. Doskonałe rozwiązanie, pozwalające na wykorzystanie traktora do różnych prac w kompostowni i rolnictwie oraz na usługowe zastosowanie urządzenia w okolicznych kompostowniach.

Kompost z czystych ma­teriałów biologicznych, ta­kich jak ścinka ogrodowa i bioodpady z selektywnej zbiórki „u źródła", jest doskonałym materiałem wyjściowym do produkcji kom­postu najwyższej klasy A+ (umożliwiającej zastoso­wanie go do produkcji żywności ekologicznej). Prawo austriackie uzależnia jakość kompostu nie tylko od zawartości za­nieczyszczeń w produkcie końcowym, ale także od pochodzenia materiałów wsa­dowych. Zastosowanie osadu ściekowego jako materiału wsadowego wyklucza możliwość certyfikacji produktu w klasie A+. Natomiast kompost klasy A znajduje zastosowanie w rolnictwie, które me aspiruje do miana ekologicznego.

Kompost odpadowy, czyli wyproduko­wany z FOOK (frakcji organicznej od­pad6w komunalnych), jest zazwyczaj zanieczyszczony, np. stłuczką szklaną (choć w odpadach resztkowych w Austrii praktycznie nie ma szkła). Pozwala to na wykorzystanie go m.in. do re­kultywacji składowisk i terenów zdegra­dowanych.

Fot. 4.8. Odpowiedni nasad do samojezdnej przerzucarki Komptech Top Turn 50 X umożliwia przerzucanie pryzm na bok. Pozwala to na optymaliza­cję logistyki transportu materiału wewnątrz zakładu.

Dzięki zawartości organicznych sub­stancji odżywczych, żywych organizmów i mineralnych elementów śladowych oraz luźnej strukturze i zdolności do wchłaniania i wiązania ogromnej ilości wody (10-krotność swojej suchej masy) kompost tworzy w glebie i innych rodzajach ubogie­go, jałowego podłoża optymalne warunki dla rozwoju roślin, mikroorganizmów i pożytecznych zwierząt. Dobrej jakości kom­post może być stosowany zarówno jako element mieszanki w podłożach do hodow­li kwiatów (ziemia kwiatowa), produkcji trawników lub warzyw inspektowych, jak i jako aktywny biologicznie filtr powierz­chniowy dla dezodoryzacji powietrza pro­cesowego (szczególnie kompost odpado­wy, produkowany z FOOK). Kompost (też ten nieco gorszej jakości) znajduje za­stosowanie w rekultywacji powierzchni zdegradowanych. Ze względu na swoje właściwości może być wykorzystywany także przy budowie obiektów sportowych (boisk, pól golfowych, stoków narciar­skich itp.) oraz przy rewitalizacji wyjałowionej ziemi na terenach o krótkim okresie wegetacyjnym lub malej ilości opadów.

Fot. 4.90. Stacja przesiewania surowego kompostu w kompostowni firmy Seiringer, Wleselburg, Dolna Austria. Po czterech tygodniach intensywnego procesu kompost przesiany jest przez sito 0-20 mm. Tak przesiany materiał poddawany jest dojrzewaniu w pryzmach przez następne 2-4 tygodnie.

3.4.6. Nie więcej niż 50 km

Jedynym problemem optymalnego wy­korzystania kompostu w rejonach, gdzie jego zastosowanie miałoby największy wpływ na poprawę jakości gleby i wydajności plonów, jest kosztowny transport. Zakłada się, że maksymalna, ekono­micznie uzasadniona odległość dla trans­portu kompostu luzem, przeznaczonego do celów rolniczych lub rekultywacji, to ok. 50 km od miejsca jego wytwarzania.

Fot. 4.10. System napowietrzania pryzm w kompostowni osadów ściekowych przy oczyszczalni Traismauer, Dolna Austria

Kompost konfekcjono­wany w worki o pojemności 25 i 50 litrów sprze­dawany jest z powodze­niem w supermarketach i dużych sklepach ogrodni­czych, aczkolwiek także w tej formie zasięg dy­strybucyjny ogranicza się do danego regionu.

Natomiast kompost w for­mie ziemi kwiatowej w do­niczkach (najczęściej jedno­razowych z tworzywa sztu­cznego) może być eksportowany nawet do odległych krajów.

Planując kompostownię, powinno się już od początku prowadzić rozpoznanie i kształtowanie przyszłego rynku zbytu. Nawiązywanie kontaktów z producentami kwiatów i warzyw czy z rolnikami ekologicznymi oraz współpraca z instytucjami samorządowymi to podstawowe elementy każdego biznesplanu tego rodzaju inwestycji jako podstawa do przyznawania kredytów i dotacji.

3.5. Czym jest kompost? (źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 6(189)2007 ss. 36-38)

3.5.1. Wprowadzenie

Kompost jest najtańszym, najłatwiej dostępnym oraz odpowiednim dla wszyst­kich uprawianych roślin nawozem orga­nicznym. Syntetyczne nawozy mineralne dostarczają uprawianym roślinom związki gotowe do pobrania, jednak te nigdy ich w pełni nie wykorzystują, przez co istnieje niebezpieczeństwo gromadzenia się w roślinie nadmiaru szkodliwych dla zdrowia człowieka azotanów lub przedostawanie się ich do wód gruntowych. Natomiast kompost stale dodawany do gleby zwięk­sza w niej zawartość próchnicy, poprawia­jąc jakość słabych gleb.

Charakteryzując kompost, trzeba zwrócić uwagę na jego wilgotno9b (wg normy jest to 25÷50% wody), wyrażaną w pro­centach zawartość substancji stałych (tzw. suchą masę, kompostu) oraz zawartość substancji organicznych (głownie jest to Hose związków węgla i czystego węgla organicznego - C_org - w suchej masie kompostu).

Przyroda zna dwa rodzaje przetwarza­nia biomasy: rozkład bez obecności tlenu, czyli anaerobowy, nazywany gniciem, i rozkład z udziałem tlenu, czyli aerobowy, zwany także próchnieniem. W procesie kompostowania chodzi przede wszystkim o proces próchnienia, gdyż tylko on za­pewnia całkowity rozkład biomasy.

3.5.2. Cztery etapy próchnienia

Proces naturalnego próchnienia lub tech­nicznie kontrolowanego kompostowania dzieli się na cztery podstawowe etapy. W pierwszym - tzw. fazie rozpadu - przy pomocy grzybów i bakterii łatwo rozkładalne substancje organiczne ulega­ją rozpadowi na elementy podstawowe. Ten proces, dzięki ogromnej aktywności mikroorganizmów, charakteryzuje się uwalnianiem energii w formie ciepła. Przy odpowiedniej masie kompostowany materiał w ciągu kilku dni nagrzewa się do 50÷70°C (w pryzmach napowietrza­nych nawet do 90°C). Wysoka temperatu­ra jest bardzo istotnym elementem w pro­cesie kompostowania, gdyż powoduje obumieranie praktycznie wszystkich na­sion i zarodków chwastów oraz pasożytów. Ten tzw. gorący proces trwa, w zależności od składu kompostowanego materiału, od trzech do pięciu tygodni.

W kolejnej fazie - przetwarzania - główną role odgrywają grzyby. Prze­twarzają one trudno rozkładalne materiały, takie jak lignina i celuloza, a następnie zaczynają przemieniać rozłożone białka na azotany. W efekcie temperatura spada i kompost zapada się. W tej sytuacji rozpoczyna się etap trzeci − faza tworze­nia. W tym stadium biorą udział przede wszystkim wije, stonogi i skoczogonki. Szczególnie ważne dla procesu tworzenia kompostu są czerwone dżdżownice kompostowe. Trawiąc materiał organiczny, mieszają go one z substancją mineral­ną wydalając w formie okru­chów lub gruzelków (kopro­litów), nadających typowy wygląd dojrzałego kompos­tu. Całość staje się powoli jednorodna o ciemnym od­cieniu − powstaje świeży kompost. Jest to doskonały nawóz, aczkolwiek nadają­cy się w tej formie jedynie do rozprowadzania po po­wierzchni ziemi, gdyż apli­kowanie niedojrzałego kompostu do ziemi powoduje powstawanie trucizn niebez­piecznych dla korzeni roślin oraz sprzyja rozmnażaniu się w niej szkodników. Ostat­nim etapem procesu próchnienia jest faza dojrzewania. Przechodzenie z kompostu świeżego w dojrzały jest procesem płyn­nym. Okruchy wydalane przez czerwone dżdżownice wiążą skutecznie zakumulo­wane w nich substancje odżywcze. Powoli dżdżownice kompostowe opuszczają swo­je rewiry i na ich miejscu pojawiają się zwykle dżdżownice, które dzięki trawie­niu i ryciu rozluźniają materiał, nadając mu wygląd żyznej gleby typu czarnoziem. Jest to dojrzały kompost, wspaniały nawóz lub składnik ziemi ogrodowej.

Fot. 5.1. Surowce składające się na pryzmę kompostu. Decydujący o spontanicznym zapoczątkowaniu procesu i jego prawidłowym ^­przebiegu jest odpowiedni dobór składników i ich proporcji.

3.5.3. Co może być kompostowane?

Kompostowane mogą być praktycznie prawie wszystkie organiczne resztki i od­pady powstające w przyrodzie, parkach i ogrodach, kuchni domowej i gastronomii. w produkcji i przetwórstwie spożywczym (włącznie z hodowlą, produkcją i przetwórstwem mięsa), a także osady ściekowe up. W procesie tym mogą być wykorzys­tywane nawet bogate w C_org frakcje zmie­szanych odpadów komunalnych.

W celu uzyskania odpowiedniej mie­szanki w pryzmie kompostowej, a co za tym idzie - stworzenia idealnych warunków dla tego procesu - ważny jest taki dobór składników, aby nie dopuścić do nadmiaru niektórych z nich. Przykładowo skórki pomarańczy dają się kompostować w niedużych ilościach, ponieważ zbyt duży ich udział w pryzmie opóźnia proces kompos­towania i obniża jakość produktu. Niektóre czynniki odgrywają szczególną rolę w pro­cesach prawidłowego biologicznego roz­padu, up. stosunek węgla do azotu.

W pierwszej fazie kompostowania uak­tywniają się grzyby i bakterie. Aby orga­nizmy te mogły się rozmnażać, konieczny jest odpowiedni stosunek węgla organicz­nego do azotu (C_org : N). Części zielone roślin są bogate w azot, natomiast części zdrewniałe − w węgiel. Najmniej azotu zawierają opadłe liście, siano, słoma, troci­ny, najwięcej − odpady pochodzenia zwierzęcego. Odpowiedni stosunek węg1a do azotu występuje w świeżo skoszonej trawie i w roślinach uprawianych na zielo­ny nawóz, których przed kwitnieniem. Nadmiar węgla zwalnia rozkład materii organicznej. Jeżeli więc brakuje azotu. to musi być dodany do kompostu. Naj­lepsze do tego celu są takie materiały jak obornik (w tym kurzy), gnojówka lub mączka kostna. Jeśli skład pryzmy jest prawidłowy, proces kompostowania zaczyna się spontanicznie, bez tzw. dodat­ków startowych.

Oczywiście nie wystarczy sam fakt, ze w pryzmie znajdują się odpowiednie składniki w prawidłowych proporcjach. Konieczne jest ich dokładne wymieszanie. Jeśli pryzma jest formowana metodą nakładania grubych warstw poszczególnych komponentów, trudno oczekiwać sponta­nicznego rozpoczęcia i prawidłowego przebiegu procesu. W kompostowniach stosuje się specjalne maszyny rozdrabnia­jąco−mieszające lub nagromadzony na pły­cie kompostowni materiał miesza się, prze­rzucarką do kompostu w trakcie pierw­szego tzw. przejazdu startowego.

Dla podtrzymania życia pożytecznych mikroorganizmów konieczny jest dostęp tlenu do kompostu. Brak tlenu powoduje beztlenowy rozpad (gnicie) i wydzielanie przykrych zapachów. Dlatego tez jest bar­dzo istotne, aby przez odpowiednie napo­wietrzanie pryzmy zapewnić dostęp tlenu do całej objętości kompostowanego materiału. Takie napowietrzenie można osiągnąć przez zapewnienie luźnej struktury materiału (dodanie gałęzi, wiórów itp.), przerzucanie mechaniczne powodujące jego rozluźnienie tub wdmuchiwanie powie­trza do pryzmy (ewentualnie wysysanie powietrza spod kompostu).

Ostatnim, niezmiernie istotnym czyn­nikiem jest odpowiednie nawilżenie surowców. Gdy wilgotność jest zbyt wyso­ka, woda gromadząca się w porach wypie­ra tlen, a kompost zaczyna gnić i cuch­nąc. Gdy jednak wilgoci jest zbyt mało, w suchej pryzmie ustają procesy rozkładu. Zadaniem każdego kompostującego jest właśnie stworzenie optymalnych warunków rozkładu tlenowego, odpowiednie dotlenienie, utrzymanie określonej wilgot­ności i temperatury.

Magazynowany w pryzmach statycz­nych kompost powinien być chroniony przed nadmierną penetracją wody desz­czowej, która na dłuższą metę wypłukuje cenne składniki nawozowe. Przykrycie plandeką chroni nie tylko przed deszczem, ale także przed wyschnięciem w czasie gorącego lata.

3.5.4. Historia i tradycje kompostowania

Pomyśl utylizacji odpadów przez kom­postowanie ma już kilka tysięcy lat. Już ponad 4 tys. lat temu w Chinach zauważono, ze w produkcie powsta­łym w procesie kompostowania zawarte są elementy odżywcze korzystne dla wege­tacji roślin. Gromadzono tam obornik, odpady organiczne z gospodarstw domo­wych, ogrodów i pot z przeznaczeniem do kompostowania i nawożenia.

Już w 1917 r. magistrat miasta Augs­burg zarządził pod groźbą kary, aby mieszkańcy gromadzili odpady kuchenne w celu wykorzystania ich jako karmy dla zwie­rząt. Był to zalążek „biotony” i pierwsza prawna regulacja nakazująca gromadzenie takich odpadów. Także w PRL−u istniały zalążki selektywnej zbiórki bioodpadów − w latach 70. zbierano przysłowiowy dziś suchy chleb dla konia, czyli resztki żywności do skarmiania zwierząt.

W XIX i XX w. tradycja nawożenia kompostem została wyparta przez nawożenie sztuczne. Dopiero w ostatnich la­tach XX w. kompostowanie i nawożenie naturalne znów zaczęło nabierać znacze­nia, szczególnie w dynamicznie rozwija­jącym się rolnictwie i ogrodnictwie eko­logicznym.

W ostatnich dziesięcioleciach w rozwiniętych społeczeństwach uprzemysłowionych państw zachodnich wiedza o na­turalnych procesach w przyrodzie i obie­gu materii w znacznym stopniu zosta­ła zatracona. Stąd bierze się głęboko zakorzeniona nieufność i uprzedzenie do kompostowania, kompostu i natural­nych nawozów, postrzeganych jako wy­raz prymitywizmu i braku skuteczności. Badania praktycznego zastosowa­nia kompostu, szczególnie w rolnictwie ekologicznym wykazują jednak zupełnie co innego.

To, ze rośliny nawożone kompos­tem lepiej rosną i przynoszą większe plo­ny, dzisiaj nikogo już chyba nie dziwi, ale to, ze spryskiwane kompostem kultury nie cierpią na plagi grzybów, szkodników i innych chorób typowych dla monokul­turowych upraw wciąż jeszcze budzi nie­ufność. Tymczasem kompost jest nawo­zem „żywym”, bogatym w mikroorga­nizmy, które po kontakcie z powierzchnią spryskiwanych roślin tworzą chroniące je kolonie w postaci cieniutkiej błony organicznej, koegzystującej z rośliną. Każda roślina wydziela typowe tylko dla sie­bie substancje, które powodują dopaso­wanie się, flory bakteriologicznej z „kom­potu kompostowego”. Ta żywa błona jest najlepszą zaporą dla agresywnych zarazków i wirusów ze świata zewnętrznego, a jednocześnie stymuluje system immunologiczny samej rośliny.

Fenomen ten pozwala nie tylko zrezygnować z drogich nawozów sztucznych, ale także ze stosowania pestycydów, her­bicydów i innych dyskusyjnych środków chemicznych o wielu ubocznych działaniach na ekosystem.

3.5.5. Kompost a prawo polskie

Temat kompostowania odpadów or­ganicznych w Polsce i w innych krajach Unii Europejskiej, zastosowania kom postu w rolnictwie, ochrony i polepsza­nia gleb, produkcji czystej żywności bio­logicznej jest nadal aktualny i stale obecny w polskich mediach branżowych.

Fot. 5.2. Magazynowanie składników strukturalnych, koniecznych do utrzymania odpowiedniej porowatości pryzm kompostu. Gałęzie nie tylko są nośnikiem strukturalnym, ale takie zapewniają odpowiedni stosunek węgla do azotu. Ligniny (drewno) rozkładają się powoli i mogą być wykorzystywane ponownie po odsianiu (frakcja 0/25).

Jak to często bywa w polskiej polityce gospodarki odpadami, uwidacznia się pa­ranoiczne podejście do kompostowania i kompostu. Z jednej strony od czasu akcesji do Unii Europejskiej mówi się bez końca o konieczności redukcji od­padów organicznych w odpadach depono­wanych na składowiskach, o odzysku su­rowców wtórnych i recyklingu, a z drugiej - nieświadomi konsekwencji swojego działania i nieprzygotowani merytorycz­nie urzędnicy i parlamentarzyści przekreślają szansę nie tylko zrównoważonego rozwoju gmin polskich, ale przede wszyst­kim korzystania z ogromnych środków funduszy unijnych.

Czasem nie sposób uniknąć wrażenia, że takie nieodpowiedzialne działania pol­skich ustawodawców są konsekwencją nie tylko braku podstawowego zrozumie­nia zagadnienia, ale także uginania się, pod naciskiem lobbystów, którzy zara­biają na bieżącej i przyszłej katastrofie ekologicznej kraju. Kwestia kompostu i je­go klasyfikacji jako nawozu naturalnego jest tylko jednym z przykładów braku elementarnej wręcz przedmiotowej wie­dzy u decydentów.

Polskie prawo ogólnie wskazuje kom­postowanie jako preferowaną metodę re­cyklingu odpadów organicznych i bar­dzo dobitnie artykułuje takie preferencje, zgodnie z duchem unijnej polityki w tym zakresie'. Mimo tego określone w ustawie o nawozach i nawożeniu parametry klas kompostu i jego przydatności jako nawozu naturalnego przekreślają pozostałe polskie prawodawstwo w zakresie gospodarki od­padami i ochrony środowiska. Polega to na absurdalnym ustanowieniu limitu zawartości węgla organicznego w kom­poście pierwszej klasy na poziomie mini­mum 40% s.m. Chyba jedynie autor te­go nonsensu wie, skąd się wzięły takie wartości. Kompostowanie to nic inne­go jak proces rozpadu i mineralizacji sub­stancji organicznych. Dojrzały kompost jest raczej ziemią niż organiką. Masa dojrzałego kompostu jest jednolita, trud­no w niej odróżnić szczątki roślin, z któ­rych powstała. W pełni dojrzały kompost ma jednorodną konsystencje, ciemną barwę i zapach przypominający woń ściółki leśnej. Po wzięciu do ręki nie brudzi palców, ma odczyn zbliżony do obojęt­nego (pH 6,5÷7) i nie występują w nim dżdżownice.

Najwyższej jakości kompost A+ (pro­dukowany w Austrii i Niemczech) po mniej więcej trzech do sześciu mie­siącach poddawania procesom rozpadu i dojrzewania wykazuje zawartość węgla organicznego na poziomie ok. 20−28%. Kompost surowy, zawierający jeszcze drewno głownie w postaci nierozłożonej ligniny i wykazujący zawartość węgla organicznego na poziomie ok. 40% s.m. lub więcej, nie nadaje się do nawożenia wewnątrz gleby. Stosowanie niedojrzałego kompostu do ziemi daje zamiast nitratu amoniak, zamiast sulfatu sulfid, czyli tru­cizny − i sprzyja rozmnażaniu się, szkod­ników. Można go stosować wyłącznie po­wierzchniowo!

Najważniejszą cechą kompostu jest nie to, ile procentowo węgla organicznego zawiera, ale to, ze wprowadza do gleby życie biologiczne: grzyby i bakterie. Raz w ten sposób ożywiona ziemia nie po­trzebuje dodatkowego nawożenia i jej żyzność pozostaje utrwalona na wiele lat. Życie w ziemi żywi się samoistnie, czer­piąc z minerałów zawartych up. w glinie. Niebagatelnym aspektem staje się dziś także w Polsce fakt, że kompost wiąże wodą. Zapobiega to wysychaniu gleby w okresach upałów i suszy, które w ostat­nich latach zadziwiająco często nawiedzają kraj.

Ustawa o nawozach i nawożeniu określa górną dawkę nawozów naturalnych sto­sowanych w ciągu roku na poziomie 170 g azotu na 10 m² upraw, co w przypad­ku obornika wynosi ok. 35 kg na 10 m². W praktyce oznacza to, ze kompost stosuje się w ilo9ci ok. SO litrów na 1 m² w ogrodnictwie lub 20÷50 t na hektar w rolnictwie na rok.

Azot rozprowadzany na polach w po­staci nawozów sztucznych lub surowych nawozów organicznych nie jest w calo9ci wykorzystywany przez rośliny. Pozostała część ulatnia się do atmosfery lub ulega wymywaniu do wód gruntowych. Wymyty azot wpływa negatywnie na jakość wód powierzchniowych i podziemnych. Szczególne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwie­rząt stwarzają nitrozoaminy, które mają silne działanie toksyczne i rakotwórcze. Związki azotu przedostające się do głęb­szych poziomów wodonośnych, degra­dują najcenniejsze zasoby wody pitnej, stanowiące istotne rezerwy również dla przyszłych pokoleń.

Zgodnie z aktualnym prawem, właśnie najlepszy, dojrzały kompost jest dys­kwalifikowany do klasy II lub niżej, w związku z czym nie może on być stosowany jako nawóz naturalny i pozo­staje odpadem.

W konsekwencji nikt w Polsce nie jest zainteresowany inwestycją w kompostow­nię, której rola ogranicza się, do pomnażania kosztów przetwarzania odpadów na odpady. Co prawda, sama redukcja organiki na składowiskach byłaby już po­prawieniem ogólnej sytuacji ekologicz­nej, ale komercyjne prowadzenie zakładów w oparciu o prywatnych inwestorów lub współinwestorów w ramach PPP po­zostaje nadal niemożliwe. Brak lub od­suwanie w nieskończoność inwestycji w tę część infrastruktury gospodarki od­padami, dla której właśnie przewidziana jest pomoc unijna, hamuje napływ środków inwestycyjnych tam, gdzie są one potrzebne najbardziej − do gmin.

3.6. Właściwości i wpływ kompostu na gleby i rośliny (źródło: Jerzy^. Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 7(190)2007 s s. 28-29)

3.6.1. Wprowadzenie

To, że rośliny nawożone kompostem lepiej rosną i przynoszą większe plony, dzisiaj nikogo już chyba me dziwi, ale to, ze spryskiwane kompostem („kom­pot kompostowy”) kultury są zdrowsze niż te traktowane intensywna chemią i ma­nipulowane genetycznie, wciąż jeszcze budzi niedowierzanie. Tymczasem kom­post jest nawozem „żywym”, bogatym w mikroorganizmy, które po kontakcie z powierzchnią spryskiwanych roślin i gle­by tworzą chroniące je kolonie w postaci cieniutkiej, koegzystującej błony orga­nicznej. Ta żywa błona jest najlepszą zaporą dla agresywnych zarazków i wiru­sów ze świata zewnętrznego, a jednocześnie stymuluje system immunologiczny spryskanych roślin.

3.6.2. Właściwości i jakość substancji organicznych kompostu

W procesie kompostowania substancje organiczne rozkładane są w warunkach tlenowych przez mikroorganizmy na CO₂ i H₂O oraz produkty pośrednie. Te ostatnie są dalej przetwarzane przez inne grupy mikroorganizmów, przez co zmienia się stosunek węgla do azotu (C : N) z począt­kowego 25÷35 do ok. 17 : 1.

Skład i właściwości składników orga­nicznych kompostu różnią się zasadniczo od gleby. Kompost ze ścinki zielonej i odpadów kuchennych odnośnie węgla organicznego (C_org), azotu całkowitego (N,), pH, węglanów, potencjału wymiany kationów (PWK), stężenia soli, chlorków i siarczanów wykazuje znacznie wyższe wartości niż gleba. Zatem wprowadzanie do ziemi ustabilizowanych związków or­ganicznych musi wpływać na zmianę, składu substancji organicznych w glebie. Jednocześnie zjawisko wzrostu zawartości węgla w stosunku do azotu da się wyjaśnić tym, ze kompost zawiera znacznie więcej zdrewniałych struktur roślinnych niż resztki korzeni i płodów rolnych trafia­jących do gleby. Kompost wzbogaca przy tym glebę w substancje dopasowujące się biochemicznie do lokalnych warunków panujących w miejscu aplikacji.

W znacznej większości badanych przy­padków nawożenie kompostem pro­wadzi w powierzchniowej warstwie gleby do wzrostu na wiele dziesiątek lat zawartości C_o, oraz N,. Istnieje ścisły związek między nawożeniem kompostem a wzros­tem zawartości węgla organicznego w gle­bie, aczkolwiek wartości te są rożne w zależności od rodzaju gleby, klimatu, rodzaju uprawy i zmianopłodu oraz od ilości i jakości stosowanego kompostu.

Stosowanie kompostu na ziemi upraw­nej prowadzi z reguły do podwyższenia lub stabilizacji wartości pH gleby. W zależności od jakości kompostu (np. kompost z udziałem stabilizowa­nych wapnem osadów ściekowych) można zaoszczędzić ogromne ilości nawozów wapniowych.

W większości przypadków PWK znaj­dujących się w glebie rozłożonych sub­stancji organicznych jest znacznie wyższy niż samych minerałów ilastych. Wzboga­canie w takie substancje przede wszystkim lekkich słabosorpcyjnych gleb przez nawożenie kompostem prowadzi do godnego uwagi podniesienia PWK. Jednoczesne podnoszenie PWK i wartości pH gleby wzbogaca glebę w kationy zasadowe.

Równolegle do wzrostu zawartości sub­stancji organicznych, wartości pH, zawartości wapnia, ilości biomasy i wzrostu jej aktywności obserwuje się wzrost two­rzenia się i trwałości agregatów glebo­wych. Nawożenie kompostem już po sto­sunkowo krótkim czasie (< 3 lata) wpływa na popraw stabilności agregatów. Stoso­wanie dojrzałego kompostu daje lepsze rezultaty i wyższą trwałość agregatów niż kompostu surowego (świeżego). Rów­nolegle do wzrostu trwałości agrega­tów glebowych zmniejsza się gęstość gleby. Wszystkie ponad trzyletnie próby wykazały wyraźną tendencję w kie­runku rozluźniania gleby i poprawy jej porowatości.

Praktycznie każde badania wykazują ogromny wzrost chłonności i wiązania wody w glebach nawożonych kompostem, zwłaszcza jałowych i lekkich. Gleby cięższe i z natury wilgotne wykazują wydłużone okresy przejściowe, a wręcz zmniejszenie zawartości wody, co można wytłumaczyć rozluźnianiem struktur mineralnych ułatwiających infiltrację. Ma to ogromne znaczenie szczególnie w epoce postępujących zmian klimatu (wydłużone okresy suszy). Wszystkie ba­dania wykazały wzrost odporności nawożonej kompostem gleby na erozję, zarówno wodną (wypłukiwanie), jak i wietrzną (wywiewanie).

Stwierdzono także, że poletka doświadczalne nawożone kompostem charaktery­zują się bardziej zrównoważoną sytuacją termiczną niż wzbogacane nawozami sztucznymi. Fakt ten da się wytłumaczyć rosnącą porowatością gleby i tworzeniem obszarów buforowych. Ciepło wolniej wnika do wnętrza gleby, ale także znacznie dłużej w niej pozostaje. W klimatach o dużych wahaniach temperatury między dniem i nocą lub w rejonach zagrożonych przymrozkami przygruntowymi może mięć to ogromne znaczenie dla ostatecz­nych plonów.

W trakcie dziewięcioletnich badań skutków nawożenia kompostem średnia z pięciu obszarów kontrolnych wykazała wzrost ilości powietrza w glebie o 15% w stosunku do obszarów nienawożonych. Trudno jednak na tej podstawie stwierdzić, czy zawartość gazów w glebie jest jedynie wynikiem wzmożonej aktywności mikroorganizmów, czy tez następuje intensyfi­kacja wymiany gazowej z atmosferą.

3.6.3. Wpływ kompostu na kondycję roślin

Z dostępnej literatury i z badań o nawożeniu kompostem w warunkach polowych trudno wyłonić jasny obraz jednoznacz­nych rezultatów. Niejednokrotnie autorzy takich badań zadowalają się faktem bra­ku nieurodzaju, interpretując to jako pozytywny wpływ kompostu na wydajność plonów.

Badania wpływu nawożenia kompos­tem z obornika były najczęściej prowadzo­ne pod kątem unieszkodliwiania tego ro­dzaju odpadu pod etykietą ekologii. Najwięcej literatury na ten temat pochodzi z Ameryki Północnej i Azji. Wynika z niej, że długotrwałe, masowe nawożenie tego rodzaju produktem prowadzi nie­uchronnie do przedawkowania substancji odżywczych w glebie, szczególnie azotu i jego związków wypłukiwanych następnie do wód gruntowych.

Pięcioletni eksperyment na wypłukiwanie azotu wykazał, że pod względem ilości wypłukiwanego azotu kolejność nawozów jest następująca: nawozy sztuczne > kom­post z obornika > kompost z odpadów kuchennych > próba zerowa > kompost ze ścinki zielonej i trocin.

Na podstawie danych zbieranych w cztero- bądź pięcioletnich badaniach efektów nawożenia kompostem wy­pracowano symulacje oddziaływania na okres 50 lat (duński model symulacji N „DAISY"). Zróżnicowane stosowanie kompostu na rozmaitych glebach wykazało ogromne różnice efektów na glebach lekkich i piaskowych oraz znacznie mniej­sze na glebach ilastych. Wysokie plony i niskie zawartości azotanów uzyskano przy nawożeniu 10 Mg kompostu na hektar na rok, a także orientującą się ilością azotu (N_min) dawkę 20 kg N na hektar dla zbóż ozimych (ogólna norma z ustawy o nawo­zach i nawożeniu: 170 kg N/ha, co daje, w zależności od rodzaju kompostu, 20-50 Mg kompostu/ha).

Trzeba jednak dodać, ze intensywność nawożenia kompostem pozostaje w ocenie stosującego nawóz rolnika, który musi uwzględniać jakość gleby, zmiany pło­dów oraz obowiązującą prawem miarę dawkowania.

Stopień mineralizacji jest jednym z najważniejszych kryteriów jakości kompostu. W przypadku kompostów używanych do masowego nawożenia w rolnictwie, głownie w celu polepszania jakości gleby, bardzo istotnym wskaźnikiem jakości jest także zawartość organicznych pozostałości rozkładu, takich jak niskomolekularne kwasy tłuszczowe.

Przeprowadzane eksperymenty z tra­wami na poletkach i próby inkubacyjne prowadzone w skali roku w temperaturach gleby od 5÷14°C wykazały większy przyrost suchej masy trawy i znacznie wyższą dynamikę, mineralizacji substratu kompostowego, a przez to buforowy wpływ na zmiany biochemicznej charak­terystyki własnej nawożonej dojrzałym kompostem gleby. W przypadku nawożenia gleby, której taka charakterystyka może mieć istotny wpływ na walory smakowe produkowanych płodów (up. wi­nogrona do produkcji jakościowego wina), jest to niezmiernie istotny aspekt.

Przyswajalność azotu kompostowego przez rośliny pozostaje bez zmian, czyli ok. 7%, niemniej trwałość związków zmineralizowanych znacznie ogranicza lub spowalnia migrację azotanów do wody gruntowej.

Efekty wprowadzania do gleby sub­stancji organicznych zalezą me tylko od ilości, ale przede wszystkim od jakości stosowanego nawozu. Dobrym wskaźnikiem może tu być udział C_org w glebie, którego zawartość rośnie przez nawożenie substancją organiczną, w bezpośredniej zależności od jej ilości i jakości. Okazuje się, że w miarę przybywania w glebie rozpuszczalnego w gorącej wodzie C_org rośnie także zawartość azotu organiczne­go. Być może właśnie tego rodzaju stwierdzenia doprowadziły do błędnej interpretacji polskiego prawodawcy, wy­magającego 40 procentowej zawartości C_org w kompoście.

Wszystkie badania wykazały, że aero­bowo przetwarzany na kompost osad ściekowy znacznie lepiej wpływa na życie mikroorganizmów glebowych niż osad stabilizowany anaerobowo. Przyrost bio masy tych mikroorganizmów jest szybszy i większy, a jej redukcja trwa znacznie dłużej. Wniosek z tego jest taki, ze efekty nawożenia gleby substancją organiczną pochodzącą z procesów przetwarzania tlenowego (kompostowanie) są znacznie trwalsze od efektów nawożenia substan­cjami przetwarzanymi w procesach ana­erobowych (stabilizacja w oczyszczal­niach ścieków, biogazowniach itp.).

Wprowadzanie organicznego nawozu do gleby rożnie wpływa na różne organi­zmy − w zależności od ładunku i rodzaju nawozu. Przykładowo kompost stymuluje raczej rozwój populacji organizmów tleno­wych, odpowiedzialnych w głównej mie­rze za rozkład celulozy.

Kompost przyspiesza też redukcję or­ganicznych ksenobiotyn w glebie. Nawożenie gleby substancją organiczną polep­sza stopień redukcji trafiających do ziemi pestycydów i wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w zależności od ich reaktywności i ich wpływu na mikroorganizmy.

Jako ze w makrofaunie gleby dżdżownice stanowią najbardziej istotną grupę organizmów glebotwórczych, stosowanie kompostu musi być oceniane w tym wy­padku nadzwyczaj pozytywnie. Ilość dżdżownic w bardzo dużym stopniu zależy od rodzaju uprawy ziemi i zawartości humusu. Nawożenie kompostem przyczy­nia się do znacznego wzrostu populacji dżdżownic na danym terenie. Tak też na polach pszenicy nawożonych kompos­tem znajdowano największą ilość dżdżownic, a ich wymiary wybiegały znacznie ponad przeciętną. Ilość dżdżowniczej biomasy na daną przestrzeń malała ze zmianą nawożenia w kombinacji z nawozami sztucznymi − do najmniej­szej na polach uprawianych wyłącznie konwencjonalnie, bez dodatków nawozów organicznych.

Interakcja pomiędzy kompostem a zdrowiem roślin jest wielostronna i kom­pleksowa. Zalicza się do niej niszczenie organizmów chorobotwórczych podczas procesu kompostowania, wpływ na interakcje roślin, zarazków i szkodników z kompostem, a także produkcję i stosowa­nie kompotu kompostowego i wyciągów kompostowych w celu ochrony liści roślin przed zakażeniami. Praktycznie wszystkie bakterie, grzyby i wirusy chorobotwórcze w trakcie procesu kompostowania ulegają wyniszczeniu.

Istnieje wiele przykładów, także w prak­tyce rolniczej, ze stosowanie kompostów chroni rośliny przed chorobami. Oczywiście me każdy kompost ma jednako­we działanie hamujące rozwój chorób, co znacznie ogranicza szerokie zastosowa­nie tej metody zwalczania plag. Istnieje więc konieczność pewnego unormowania procesu kompostowania, czego nie da się osiągnąć wyłącznie metodami technicz­nymi. Oczywiście wybór odpowiedniej technologii ułatwia otrzymanie odpo­wiedniej jakości substratu, niemniej konieczna jest tez odpowiednia wiedza kompostujących.

W pełni dojrzały kompost ma jedno­rodną konsystencję, ciemną barwę i za­pach przypominający won ściółki leśnej, a po wzięciu do ręki nie brudzi palców. Dobrze przygotowany, dojrzały kompost, który powstał w dobrych warunkach tleno­wych, me zawiera siarczków. Świeży kompost zawiera azot amonowy, a dojrzały − azot azotanowy. Jego odczyn jest zbliżony do obojętnego (pH 6,5÷7).

Wiedza na temat kompostu i skutków jego stosowania pogłębia się z dnia na dzień. Powstają szkoły kompostowania, gdzie prowadzi się, szkolenia uświadamiające, jak kompostować, jak stosować kompost i jak kierować efektami w zależności od miejsca, czasu i rodzaju kultury rolniczej.

Kompostownictwo, o ile można użyć tego słowa, dopiero zaczyna być gałęzią stosowanej nauki rolniczej. Stereotyp inżyniera prowadzącego kompostowanie frakcji biologicznej w zakładzie utylizacji odpadów, z którego wychodzi masa kom­postopodobna nadająca się jedynie na składowisko, powoli zaczyna odchodzić w nie­pamięć. „Kompostownik” jako osoba działająca na rynku kompostów rolni­czych będzie wkrótce wysoko cenionym specjalistą z dyplomem. Mimo gigan­tycznych opóźnień w tej dziedzinie zagospodarowania surowców biologicz­nych w Polsce presja polityki unijnej w zakresie recyklingu biomasy rokuje nadzieję szybkiej zmiany macoszego podejścia polskich władz do tematu gospo­darki bioodpadami.

3.7. Rodzaje kompostowni ­(źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 8(191)2007 ss. 52-54)

3.7.1. Wprowadzenie

O właściwościach kompostu decydują jakość składników, pochodzenie biomasy i stopień jej zanieczyszczenia niepożądanymi substancjami (metalami ciężkimi, plastikiem, szkłem itp.) oraz kompozycja pryzmy lub wsadu, wyrażana stosunkiem węgla do azotu (C : N = 30 : 1) i gęstością, która nie powinna przekraczać 0,7 Mg/m³. Ponadto na jego właściwości mają wpływ tez warunki procesu i jego przebieg: napo­wietrzenie, wilgotność maksymalna i mi­nimalna temperatura oraz homogenizacja materiału. Temperatura zależy od przebie­gu procesu, który jest sterowany ilością tlenu (napowietrzanie) i wilgotnością (zra­szanie). Musi ona osiągnąć odpowiednią wysokość przez odpowiednio długi czas, aby zapewnić higienizację;, czyli obumar­cie organizmów patogennych (bakterii, wirusów, grzybów) oraz nasion chwastów. Zbyt wysoka temperatura zabija także te mikroorganizmy, które stanowią o jako­ści kompostu w okresie jego dojrzewania i nawożenia nim. Ich obumieranie pozo­stawia pole do działania grzybom, które czynią kompost bezwartościowym. Istotne jest tez dojrzewanie i składowanie kom­postu. Odpowiednia jakość kompostu jako nawozu zależy od stopnia jego dojrzałości. Nadmierne wysuszenie materiału zatrzy­muje procesy dojrzewania, a nadmierna ilość wody powoduje zagniwanie materiału i wypłukiwanie substancji odżywczych. By uzyskać kompost o odpowiedniej jakości, nie można zapomnieć o mechanicz­nym doczyszczaniu go. Zawartość frakcji obcej, czyli np. kamieni, kapsli i gwoździ, stłuczki szklanej czy kawałków plastiku, decyduje o tym, jak i gdzie taki kompost może być stosowany. Prawidłowo prowadzo­ne kompostowanie jest procesem oddzielania frakcji, np. w przypad­ku opakowań kartono­wych rozkładalny pa­pier oddziela się od folii plastikowej lub alumi­niowej, od zabrudzo­nych resztkami żywności opakowań odpada przetworzona biomasa. Przesiany i uwolnio­ny od obcych frakcji kompost może być kon­fekcjonowany lub używany do produkcji zie­mi kwiatowej.

Rys. 7.1. Odkryta, dynamiczna kompostownia pryzmowa z napowie­trzaniem negatywnym i pozytywnym

Instalacje planuje się odpowiednio w zależności od rodzaju biomasy, jaką będą przerabiać, od lokalizacji obiektu i od wymogów stawianych końcowemu produktowi przez odbiorców. Zasadniczo rozróżnia się statyczne, dynamiczne lub mieszane (dwa tygodnie statycznie, w tunelu i dwa-trzy tygodnie dynamicznie, w hali) procesy kompostowania, w in­stalacjach odkrytych lub zamkniętych, a także kompostownie pry­zmowe, kontenerowe, tu­nelowe lub reaktorowe (halowe). Kompostownie dynamiczne mogą, ale nie muszą mieć systemu napo­wietrzania, gdyż odpowie­dnie dotlenienie materiału można zapewnić, przerzucając materiał mecha­nicznie, natomiast kompo­stownie statyczne muszą mieć systemy wymuszo­nego napowietrzania.

Rys. 7.2. Schemat napowietrzania pozytywnego (ciśnieniowego). W przypad­ku tego rodzaj u napowietrzania najwyższa temperatura panuje w zewnętrz­nych peryferiach pryzmy.

3.7.2. Kompostownie pryzmowe, odkryte

Kompostowanie dynamiczne oznacza, że materiał kompostowany jest mecha­nicznie przerzucany, przy czym pryzma może pozostawać na tym samym miejscu (przerzucanie przez przerzucarkę do tyłu) lub może „wędrować” po placu (prze­rzucanie na bok). Pryzmy mogą być trójkątne, trapezowe lub półokrągłe, przejezd­ne lub nieprzejezdne. Pryzmy przejezdne to takie, które przylegają do siebie pod­stawami, a przerzucarka najeżdża na pryzmę frontalnie. Nieprzejezdne natomiast to takie, które są od siebie oddzielone „ulicą” umożliwiającą przejazd traktoro­wi z maszyną u boku.

Najprostszym i najbardziej efektyw­nym rozwiązaniem jest kompostownia pryzmowa, dynamiczna z pozytywnie i negatywnie napowietrzanymi pryz­mami przejezdnymi. Daje ona możliwość najlepszego wykorzystania prze­strzeni, najkrótszego czasu komposto­wania, największej oszczędności energii i maksymalnego skrócenia przebiegu maszyn (rys. 1).

Napowietrzanie pozytywne polega na wdmuchiwaniu powietrza pod pryzmę, (Rys. 7.2). Powietrze przeciska się przez materiał i nawilżone uchodzi bezpośrednio do atmosfery. Napowietrzanie negatywne polega na wysysaniu powietrza spod pry­zmy (Rys. 7.3). Powietrze atmosferyczne przenika do pryzmy i nawilżone odpro­wadzane jest kanałami przez biofiltr do atmosfery. Kondensująca w kanałach woda procesowa wychwytywana jest w syfonach i gromadzona w zbiorniku. Napowietrzanie negatywne eliminuje emisje zapachów i mikroorganizmów do atmosfery oraz wód procesowych do otoczenia.

Odkryte, dynamiczne kompostownie pryzmowe można zastosować do przerobu czystych, zbieranych selektywnie odpa­dów biologicznych (odpadów biolo­gicznych z gospodarstw domowych, odp­adów kuchennych z gastronomii i hotelarstwa oraz odpadów roślinnych z przemysłu przetwórstwa spożywczego, z rolnictwa , ogrodnictwa, z parków, lasów i dróg). Ponadto metoda ta pozwala na kompostowanie osadów ściekowych z komunalnych oraz z niektórych przemysłowych oczyszczalni ścieków, a także pozostałości z procesów fermentacji anaerobowej (np. z biogazowni). Aby taka instalacje prowadzić, trzeba zapewnić minimum 3 tys. ton wsadu rocznie

Rys. 7.3. Schemat napowietrzania negatywnego (podciśnieniowego). W przypadku tego rodzaju napowietrzania najwyższa temperatura panuje w środku pryzmy.

3.7.3. Kompostownie dynamiczne, pryzmowe, zakryte (reaktorowe)

Konieczność odizolowania procesu od środowiska, najczęściej podyktowana wymogiem ograniczenia emisji lub kon­taktu potencjalnie skażonego i niebez­piecznego dla zdrowia ludzi i zwierząt wsadu z nosicielami chorób (głównie ptac­two i gryzonie), decyduje o budowie kom­postowni zakrytych. Najprostszą forma zakrytej, pryzmowej kompostowni dyna­micznej jest kompostownia w hali (tzw. reaktorowa). Hale mogą być konstruk­cjami stalowo-betonowymi zaopatrzony­mi w system wysysania powietrza nad­pryzmowego poddawanego oczyszczaniu i dezodoryzacji przed wyemitowaniem do atmosfery. Napowietrzanie pryzm pole­ga na intensywnym przerzucaniu materiału przerzucarką. Z reguły pryzmy pozostają na tym samym miejscu. Wymaga to za­stosowania albo samojezdnej przerzu­carki najazdowej przerzucającej kompost do tylu albo automatów przerzucających. Są to kosztowne rozwiązania o wysokiej awaryjności, związanej z faktem pracy urządzeń w agresywnej atmosferze hali.

Zastosowanie systemu napowietrzania negatywnego pod pryzmami pozwala uprościć nie tylko obróbkę materiału w ha­li, ale także jej całą konstrukcję. Zastoso­wanie plandekowych dachów z polietyle­nu (Rys. 7.4) zasadniczo eliminuje niebezpieczeństwo korozji konstrukcji, a brak ruchomych części w hali gwarantuje bezpieczną eksploatacje reaktora. Przez wysy­sanie powietrza powstające w hali podcienienie umożliwia ruch powietrza jedynie w kierunku wnętrza hali. Pozwala to na zastosowanie prostych konstrukcji bram, które nie muszą być szczelne.

Zakryte, pryzmowe kompostownie dy­namiczne to najczęściej instalacje o prze­robie od 10 do 120 tys. ton wsadu rocznie. Przyjmują przede wszystkim frakcje or­ganiczną że zmieszanych (resztkowych) odpadów komunalnych lub komunal­nopodobnych. Kompostuje się tu czyste odpady biologiczne pochodzące z selek­tywnej zbiórki, osady ściekowe z komu­nalnych lub niektórych przemysłowych oczyszczalni i pozostałości z pro­cesów fermentacji anaerobowej (np. z bio­gazowni) w miejscach wymagających drastycznej redukcji emisji do otoczenia. Przyjmuje się tu do kompostowania także odpady zawierające resztki zwierzęce, np. z ubojni, hodowli lub masarni.

3.7.4. Kompostownie statyczne, tunelowe lub tzw. boksy

Kompostowanie statyczne oznacza, że kompostowany materiał nie jest prze­rzucany mechanicznie w celu napowie­trzenia, co wymaga systemu wymuszone­go napowietrzania (rys. 7.5 i 7.6). Tutaj rozróżnia się systemy ciśnieniowe i podciś­nieniowe. Dziś w technologii tunelowej dominują systemy ciśnieniowe z wysysa­niem powietrza pro­cesowego, co uprasz­cza konstrukcję, bram i uszczelek. Więk­szość systemów sto­suje zamknięte syste­my obiegu powietrza z uzdatnianiem (osu­szanie i nawilżanie), aczkolwiek istnieją już prostsze rozwią­zania o znacznie większej wydajności, po­zwalające na prowa­dzenie procesu przez cały czas jego trwa­nia, bez potrzeby me­chanicznego przemie­szczania materiału.

Rys. 7.4. Zakryta, dynamiczna kompostownia pryzmowa w hali (reaktorowa) wyposażona w system negatywnego napowietrzania pryzm. Przykład instalacji o mocy przerobowej ok. 18 - 20 tys. Mg wsadu rocznie.

Niezmiernie istot­ne jest zapewnie­nie odpowiednio ma­lej gęstości materiału i jego homogeniza­cja. Stąd system ten najlepiej nadaje się na kompostowa­nie frakcji organicz­nej odpadów komu­nalnych, której gęstość oscyluje wokół 0,6 Mg/m³. Wysysane spod wsadu powiet­rze, mieszane z powietrzem nadkom­postowym, odprowadzane jest poprzez płuczkę do biofiltra i oczyszczone tra­fia do atmosfery. Odcieki odprowadzane są do zbiornika.

Rys. 7.5. Tunelowa kompostownia statyczna z systemem napowietrzania negatywnego

Rys.7.6. Schemat systemu negatywnego napowietrzania wsadu w tunelu

Statyczne kompostownie tunelowe to instalacje przyjmujące do 25 tys. Mg wsadu rocznie. Składają się na niego czys­te odpady biologiczne pochodzące z selek­tywnej zbiorki w miejscach wymagają­cych drastycznej redukcji emisji do oto­czenia, osady ściekowe z komunal­nych lub niektórych przemysłowych oczyszczalni, pozostałości z procesów fermentacji anaero­bowej (np. z biogazo­wni), frakcja organi­czna że zmieszanych (resztkowych) odpa­dów komunalnych lub komunalno-podobnych oraz odpady zawierające resztki zwierzęce, np. z uboj­ni, hodowli czy wy­tworni wędlin i półproduktów gastrono­micznych. W przypa­dku małych kompostowni tunelowych zamiast tuneli wyposażonych w system odsysania powietrza stosuje się tunele ciśnieniowe z membraną półprzepuszczalną typu Goretex.

Znane też w Polsce kompostownie tzw. kontenerowe w krajach o rozwiniętym rynku kompostowym i obowiązującym za­kazie deponowania odpadów o wartości opalowej powyżej 61ub 7 tys. kJ/kg aktual­nie uważane są za rozwiązania przestarza­łe, niegwarantujące stałej jakości kompos­tu i uniemożliwiające zmiany reżimu od­padowego na produktowy.

3.7.5. Inne rodzaje kompostowni

Oprócz wyżej wymienionych istnieje oczywiście cała gama przeróżnych typów kompostowni: bębnowe (typu Dano, Hot Rot), kompostownie wieżowe lub siloso­wo-komorowe itp. Niemniej nie jest celo­we wnikanie w istotę tych rozwiązań tech­nicznych, gdyż są one bez istotnego zna­czenia w aspekcie masowego, ekonomicz­nie uzasadnionego przetwarzania biood­padów na jakościowy produkt, czyli kom­post klasy A+/A (wg nomenklatury au­striackiej).

3.8. Kompost a kompost kompostowy w kontekście praktycznej ochrony roślin
(źródło: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 9(193)2007 ss. 38-40)

3.8.1. Wprowadzenie

Wytwarzanie i stosowanie kompotu kompostowego zalicza się do nowej, coraz dynamiczniej rozwijającej się gałęzi praktyki ogrodniczo-rolniczej, która czerpie wiedzę nie tylko z prak­tyki stosowania, ale coraz częściej również z naukowych badań i eksperymentów. Jest to młoda nauka, stąd pełno w niej sprzeczności, szczególnie w relacjach nienaukowo podchodzących do tematu praktyków-ogrodników.

Kompot kompostowy, fachowo defi­niowany jako „płynny ekstrakt z kompos­tu”, zdobywa sobie coraz większą akceptację w środowisku zarówno ogrodników­ amatorów, jak i producentów komercyj­nych na całym świecie. Związane jest to z jego właściwościami odżywczymi i stymulującymi życie bakteriologiczne gleby.

Chwali się też jego właściwości ­związane z pobudzaniem odporności roślin na zakażenia oraz zdolność wypierania szkodliwych dla roślin kolonii bakterii, grzybni i szkodników, szczególnie z po­wierzchni liści. Nie bez znaczenia jest ponadto możliwość znacznej redukcji aplikacji chemicznych środków ochrony roślin do spryskiwania i nawozów sztucz­nych, a w konsekwencji związanej z tym redukcji kosztów.

Nie dziwi zatem fakt, że nieustannie przybywa zarówno zagadnień, jak i środków finansowych na prowadzenie badań naukowych w tym kierunku. Rodzi się współczesny przemyśl kompotu kompostowego w odniesieniu do za­sad i technologii wytwarzania technicz­nie zdefiniowanych i unormowanych ekstraktów.

3.8.2. Podstawowy mankament

Dotychczas podstawową bolączką był brak norm, co do podstawowego surowca, czyli kompostu, oraz metod pozyskiwania ekstraktu. Jedni są zdania, że ekstrahowa­nie powinno odbywać się~ przy czynnym napowietrzaniu roztworu kompostu w celu stwarzania idealnych warunków rozwoju tychże właśnie tlenowych mikroorganizmów w kompocie, inni z kolei twierdzą, że proces ten powinien przebiegać w wa­runkach anaerobowych (w pojemnikach z wodą bez czynnego napowietrzania). Niektórzy badacze uważają, że w celu uniknięcia tworzenia się toksycznych metabolitów należy zapewnić obecność tlenu w ekstrakcie¹. Inni z kolei twier­dzą, że napowietrzanie nie jest konieczne² i że kompot wytworzony w warunkach aerobowych jest mniej skuteczny od kom­potu anaerobowego³.

Dotychczas publikowane recepty wy­twarzania kompotu mówiły o wymiesza­niu kompostu z wodą w stosunku 1:2 i „naciąganiu” przez okres nawet do 48 godzin. Pozostający po odcedzeniu kompost może być zastosowany ponownie i tak długo, aż powstający wywar straci pożądaną koncentracje.

Pierwsze znane próby komercyjnego wytwarzania kompotu na skalę przemysłową przeprowadzono w Stanach Zjed­noczonych, gdzie w 1997 r. powstały napowietrzane systemy produkcji ekstrak­tu. Obecnie na tym rynku istnieje kilka systemów wytwarzania kompotu, oferują­cych zakres i przepustowość dopasowaną do rosnącego dynamicznie popytu.

Napowietrzane systemy ekstrakcji kom­potu są projektowane pod kątem wydoby­cia trudno rozpuszczalnych, organicznych substancji odżywczych, a także zapew­nienia optymalnych warunków podtrzy­mania życia i wzrostu populacji pożytecznych bakterii tlenowych pochodzących z surowca, czyli z kompostu. Praktycznie wszystkie receptury produkcji kompotu zakładają jako źródło substancji organicz­nej, mikroorganizmów i odżywek świeży kompost lub vermikompost (wytwarzany przez dżdżownice). Jakość tak powstające­go kompotu jest bezpośrednio związana z jakością stosowanego kompostu. Nie­stety, nie ma obowiązującej technicznej normy dotyczącej kompostowego surow­ca, stąd trudność kwalifikacji produkowa­nego kompotu oraz jego skuteczności w planowanej aplikacji. Jest to podsta­wowy mankament w rozwoju jakichkol­wiek strategii rynkowych, pozwalających na większą skalę konkurować z „konwen­cjonalnymi” środkami nawożenia i sprys­kiwania roślin na bazie chemii.

Oferowane na rynku systemy produkcji kompotu różnią się wyglądem, ale bazują na podobnych rozwiązaniach technicz­nych: pojemnik, sito lub cedzak na kom­post oraz system napowietrzania. Stosunek ilości wody do kompostu jest różny w za­leżności od systemu − od 2:1 do 5:1. Uzyskany kompot zazwyczaj różni się koncentracją, a jego rozcieńczenie uzależnia się od planowanej aplikacji. Typowy okres „warzenia” kompotu to 24 godziny. Nie nadaje się on do przechowywania, nie może być zbytnio schładzany ani zamrażany oraz nie zaleca się gromadzenia go w plastikowych, szczelnych pojemni­kach. Najlepiej, gdy jest aplikowany natychmiast po wyprodukowaniu. Większość komercyjnych systemów produkcji kompotu zaleca stosowanie dodatków odżywczych, mających na celu pobudza­nie wzrostu populacji bakterii w kom­pocie. Ich skuteczność jest jeszcze przed­miotem szacowania użytkowników oraz tematem zaawansowanych eksperymen­tów naukowych.

Kompot kompostowy ma te same pozy­tywne atrybuty, co kompost, ale jest zu­pełnie innym produktem. Odmiennie niż kompost, może być aplikowany bezpośrednio na powierzchnie roślin, dostarczając pożywienia i tworząc środowisko dla powstawania kolonii pożytecznych mikroorganizmów, tzw. antagonistów, na powierzchni liści. Właśnie ten fakt uważa się za najbardziej istotny w interpretacji właściwości antyepidemicznych kompotu. Kompot aplikowany bezpośrednio do zie­mi powoduje w niej gwałtowny wzrost aktywności biologicznej i jest chętnie stołowany, gdy ograniczone są możliwości nawożenia suchym kompostem. Oczywiste ładunek elementów odżywczych w porównaniu do nawozu kompostowego aplikowanego powierzchownie jest wielo­krotnie większy. To, co przez długi czas jest wypłukiwane i uwalniane z kompostu, w kompocie jest do natychmiastowej dys­pozycji roślin. Trudno założyć jednak, że całość tego ładunku mogłaby być wykorzystana przez rośliny, co tworzy zagrożenie eutrofizacji wód podskórnych.

Stąd odpowiednie dawkowanie, szczególnie w okresach wzrostu młodych roślin (głównie do czasu pierwszych kwiatów) oraz kombinacja nawożenia suchym kom­potem i kompotem dają sprawdzone lub oczekiwane pozytywne wyniki z za­kresu wzrostu roślin, ich kondycji, wielkości plonów i odporności na choroby.

Dotychczas przeprowadzono już wiele naukowych eksperymentów i badań dotyczących skutków stosowania kompotu.

3.8.3. Kompost a pobudzanie odporności

Komposty nie tylko chronią rośliny przed-glebowymi organizmami chorobotwórczymi, ale także polepszają ich stan zdrowia. Rosnące na kompoście rośliny Arabidopsis znacznie rzadziej ulegają in­fekcji przez Pseudomonas syringae niż te rośliny, które hodowane są na torfie^4,5. Komposty w glebie mogą wzbudzać w roślinach odporność przeciw­ko zarazkom. W przypad­ku jęczmienia stwierdzono wyższą odporność na Erysi­phe graminis⁶, a w przy­padku ogórków na antraknozę^4,5. Przeprowadzone próby z rozdwojonym korze­niem, gdzie tylko jedna jego część miała kontakt z kompostem, pokazały, że wzbudzał on odporność roślin ogórkowych na zakażenia Phytium ultimum. To wzbudzające działanie zanika po sterylizacji kom­postu^4,5.

Również wyciągi z kom­postu wykazują właściwości pobudzania odporności roślin^4,5. W tych przypadkach mechani­zmy pobudzania wykazały odporność na sterylizację termiczną.

Różne wyciągi z kompostu i nawożenie kompostem gleby chroni jęczmień przed Erysiphe graminis f.sp. hordei. Stosując te dwie aplikacje jednocześnie, obserwuje się efekt kumulacyjny działania⁷.

Indukowana przez kompost odporność polega bardziej na wzmacnianiu reakcji obronnych roślin przeciwko patogen­nym infekcjom niż na aktywacji antago­nistów^4,5.

3.8.4. Wyciągi z kompostu a choroby liści

Wodne wyciągi kompostu mogą być stosowane do ochrony roślin przed choro­bami, tak jak konwencjonalne pestycydy lub fungicydy przez bezpośrednie oprys­kiwanie (tabela). Zasadniczo rozróżnia się wyciągi wytwarzane w obecności tlenu (jest to tzw. kompot kompostowy) i w wa­runkach beztlenowych⁸. W literaturze pa­nuje w tym względzie pewne zamieszanie, gdyż nie wszyscy autorzy rozróżniają eks­trakty aerobowe od anaerobowych, acz­kolwiek nie ma zgodności, czy działanie tych odmiennie pozyskiwanych wyciągów jest zasadniczo różne, czy też nie.

W opinii naukowców² aplikacja powin­na być przeprowadzana prewencyjnie, tzn. przed wystąpieniem objawów zakażenia. Zaleca się tez dodawanie detergentów, aczkolwiek nie powinny one mieć właściwości bakteriobójczych. Ochronne działanie kompotu na liściach zanika, gdy zostanie on zbyt wcześnie spfiukany⁹. Działanie kompotu jest raczej krótkotrwa­łe w porównaniu z powolnym, ale długotrwałym działaniem kompostu. Dlatego też zaleca się aplikacje kombinowane.

Tab. 8.1. Przykłady chorób roślin, których występowanie można ograniczyć aplikacją kompotu kompostowego obornikowego¹⁰.

Roślina	Mikroorganizmy chorobotwórcze
Winogrona	Plasmopara viticola, Botrytis cinera, Uncinula necator, Pseudopeziza tracheiphila
Ziemniaki	Phytophytora intestans
Pomidory	Phytophytora infestans; Botrytis cinera; Leveillula taurica
Buraki cukrowe	Erysiphe betae
Fasola	Botrytis fabae
Jabłonie	Venturia inaequalis
Kukurydza	Cochiobolus carborum
Sałata	Botrytis cinera
Peperoni	Botrytis cinera
Jęczmień	Erisiphe graminis
Pszenica	Tilletia caries
Groch	Phytium ultimum

3.8.5. Wybór kompostu

Często spotyka się opinie, że szczególnie efektywne są ekstrakty z kompostu. Uważa się, że takie kompoty lepiej chronią liście winogron przed Botrytis cinerae niż kompot z kompostu z wytłoków winogron lub słodzi piwnych. Podobny efekt zaobserwowano w przy­padku fasoli w tłumieniu zachorowań na Erysiphe polygoni i pomidorów w tłu­mieniu zachorowań na Phytophthora infestans⁹. Ekstrakty z kompostu że ścinki i pokosów także okazały się mniej skutecz­ne od tych z kompostu na bazie krowiego lub kurzego obornika¹¹.

Zagadnienie najkorzystniejszego kom­postu do dziś nie zostało jednoznacznie rozstrzygnięte i wciąż spotykamy się ze sprzecznymi w interpretacji teoriami. Niektórzy twierdzą¹², że kompot z kom­postu z wytłoków winogronowych jest skuteczniejszy w działaniu przeciw­ko zakażeniom peperoni przez Botrytis niż kompoty wyprodukowane z kompo­stu z obornika owczego lub mieszanki owczego z obornikiem kurzym. Te ostat­nie tracą swoje właściwości ochronne po 25−krotnym rozcieńczeniu, podczas gdy kompot z wytłoków tych właściwości nie traci.

Obok składu surowców wyjściowych me mniej istotny jest stopień dojrzałości kompostu. Długo składowane lub dojrze­wające komposty wykazują się wysokim stopniem mineralizacji i fizjologiczną sta­bilizacją, ale są mniej skuteczne niż kom­posty świeże.

3.8.6. Jakość i efektywność kompotu

Na jakość i działanie kompotu ma również wpływ czas jego naciągania. Jakość kompotu produkowanego z kompostu na bazie odpadów z pieczarkami nabiera maksymalnego stężenia po 5÷9 dniach. Z obserwacji efektów tłumienia kiełkowania zarodników konidialnych Venturia wynika, iż największą skuteczność osiąga ten kompot maksymalnie po tygodniu naciągania. Po rym czasie jakość pozosta­je bez zmian. Według opinii Elad and Shtienberg¹² minimalny czas ekstrakcji kompotu w celu pozyskania efektywnej ochrony ilości winorośli przed zakażeniem Botrytis cinerea to 10 dni i to dla kompotu produkowanego zarówno na bazie obor­nika, jak i z wytłoków.

Z kolei receptury warzenia kompotu, podawane przez praktyków nieopierają­cych się na badaniach naukowych, mówią o czasie od 48 godzin do siedmiu dni. Wszyscy są jednak zgodni, co do tego, że przechowywanie kompotu lub nadmier­ne przedłużanie okresu naciągania wpływa ujemnie na jego jakość i skuteczność. Wyklucza się także przechowywanie i produkcję kompotu w zamkniętych naczy­niach z tworzywa sztucznego.

Większość autorów podziela opinię, że poddawanie kompotu działaniu tem­peratury obniża jego właściwości tłumienia chorób roślin. Jednak niektórzy twierdzą, że właściwości tłumiące w kilku przypadkach po podgrzaniu pozostają bez zmian lub nawet są lepsze. Głównym mechanizmem tego zjawiska może być fakt, że niektóre ekstrakty bazują na nieproteinowych molekułach produkowanych przez anaerobowe organizmy.

Te sprzeczne rezultaty badań mogą wskazywać na to, że ochronne działanie kompotów kompostowych nie opiera się jedynie na zasadzie antagonistycznych mikroorganizmów tworzących kolonie, ale także na efektach wpływu wtórnie wydalanych metabolitów tych organizmów, pobudzających naturalną odporność roślin na podobnych zasadach jak to czynią znane w medycynie szczepionki na uczule­nia i organizmy patogenne.

W literaturze często opisywany jest wpływ ekstraktów kompostowych na rów­nowagę mikrobiologiczną fyllosfery. Wy­kazano też jednoznacznie związek pomiędzy aktywnością organiczną mikroorganizmów w kompotach na powierzchni szaty roślinnej a redukcją zachorowań roślin⁹. Z opisów wyników badań naukowych wy­nika, że są to efekty wypierania nieko­rzystnych populacji przez kolonie pożytecznych bakterii z powierzchni liści, ale także przez tworzenie bezpośredniego, fizjologicznego kontaktu roślin z wydzie­linami metabolicznymi organizmów za­równo aerobowych, jak i anaerobowych w kompocie. Potwierdza to fakt, że steryli­zacja przez podgrzanie niekoniecznie wy­klucza działania stymulujące naturalną odporność roślin.

3.8.7. Marginalne zainteresowanie

Komposty i kompoty kompostowe po­siadają ogromny potencjał chronienia roślin przed negatywnym wpływem pasożytniczych i chorobotwórczych organizmów. Tego rodzaju stwierdzenia bazują nie tylko na udokumentowanych badaniach nauko­wych, ale także na relacjach użytkowników praktyków że środowiska zawodo­wych rolników i że światka działkowi­czów-hobbystów.

Wiedza na temat mechanizmów od­powiedzialnych za właściwości ochronne kompotów jest -mimo rosnącego zainte­resowania - powierzchowna, a wpływ rodzajów i jakości kompostów na potencjał tłumiący kompotu nie jest w pełni zrozumiany. Aby stosowanie kompotów i kompostów w celach ochrony roślin stało się ogólnie praktykowaną metodą w rol­nictwie, z pewnością konieczne jest prze­prowadzenie jeszcze bardzo wielu badań naukowych, które pozwoliłyby zoptymalizować produkcję zarówno kompostu jako materiału wyjściowego, jak i kompotu, czyli środka do opryskiwania.

W Polsce trudno znaleźć jakiekolwiek publikacje na ten temat. Można powiedzieć, że - niestety - zainteresowanie w polskich środowiskach rolniczych i ogrodniczych naturalnymi metodami nawożenia i ochrony roślin jest ograniczone, wręcz marginalne. Zmieniająca się świadomość polskich konsumentów na temat „zdrowej żywności" nieuchronnie two­rzyć będzie rosnące zapotrzebowanie na produkcję alternatywną, uwalniającą się od politycznej etykiety „zielonych fanaberii”.

Kompot kompostowy znajduje zastoso­wanie w produkcji żywności, do czego kompost wytwarzany z odpadów zmiesza­nych z zasady nie może być stosowany. W większości krajów sam fakt pochodze­nia substratu wyjściowego do produkcji kompostu że źródeł takich jak biofrakcja z odpadów zmieszanych wyklucza możliwość produkcji kompostu najwyższej jakości (np. klasy A lub A+) − nawet, jeśli badana partia wykazuje małe skażenie metalami ciężkimi. Otrzymanie kompostu pierwszej klasy jest możliwe tylko przez budowę systemów selektywnej zbiórki bioodpadów, zarówno z rzemiosła, jak i z gospodarstw domowych.

Odzysk biofrakcji z odpadów zmiesza­nych jest wskazany, ale nie do recyklingu w celach rolniczych. Kompost odpadowy nadaje si0 do rekultywacji terenów zde­gradowanych przemysłem lub budową i do produkcji trawników dla terenów zurbanizowanych. Do tego celu kompot jest mało przydatny. Zatem recykling bio­frakcji w odpadach musi się zaczynać przed ich zmieszaniem!
Z biofrakcji zmieszanych odpadów komunalnych spo­sobem ekonomicznie uzasadnionym można odzyskać energię w postaci biogazu, ale z pewnością nie kompost do produkcji rolnej.

__________

Przypisy

1. Ingham E.: Making high quality compost tea. Part II. „BioCycle" 40(4)/1999.

2. Brinton W.F.: Investigations into liquid co­mpost extracts. „BioCycle" 37(11)/1996.

3. Cronin MJ: Putative mechanism and dyna­mics of inhibition of the apple scab pathogen. Venturia ineaqualis by compost extracts. Soil „Biology and Biochemistry" 28(9)/1996.

4. Hoitink H.A.J., Zhang W.H. i in.: Making compost to suppress plant disease. „BioCycle" 38(4)/1997.

5. Zhang W.: Compost and compost water extract-induced systemic acquired resistence in cucumber and Arabidopsis. „Phytopathology" 88(5)/1998.

6. Fuchs J.G.:. Practical use ofqualitv compost for plant health and vitality improvement. [W:] Microbiology of Composting. Berlin Heiselberg 2002.

7. Budd K., Weltzien H.C.: Phytosanitery ef­fects of' compost extracts and substrates in the hostpathogen system barley powdery mildew (E­rysiphe graminis DC f sp. hordei Mar^-chal). OT. Phytosanltare Wir'kungen von Kompo.stextrakten und- substraten im Wirt-Erreger-System Cers­te-Echter Mehltau (F.rysiphe granainis DC f.sp. hordei Marchal). Mededelingen van de Fac­ultei Landbouwwetenschappen. „Rijksuniversi­teit Gent" 53/1988.

8. Scheurell S., Mahaffee W.: Compost tea: Principles and prospects for plant disease cont­rol. „Compost Science and Utilization" 10(4)/2002.

9. Ketterer N., SchwaQer L.: Effect of compost extracts on the disease incidence and the phyllo.s­phere flora of bush bean and tomato leaves. Mededelingen van de FaculteitLandbouwweten­schappen. „Universiteit Gent" 57/1992.

10. Weltzien H.C.: Biocontrol of foliar fungal diseases with compost extracts. [W:] Microbial Ecology of Leaves. Nowy Jork 1992.

11. Nelson E.B., Boehm M.J.: Microbial mecha­nics of compost-induced disease suppression. „BioCycle" 43(7)/2002.

12. Elad Y., Shtienberg D.: Effect of compost water extracts on grey mould (Botryzis cinearea). „Crop Protection" 13(2)/1994.

3.9. Kompostownia gminna (źródła: Jerzy Gościnski, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 10(193) 2007 ss. 28-30; 11(194)2007 ss. 47-49)

3.9.1. Wprowadzenie

Jeżeli wyprodukowanego w komposto­wni, jakościowego kompostu nie można zakwalifikować jako naturalnego nawozu biologicznego pierwszej klasy (a tylko taki może znaleźć zastosowanie do produkcji żywności), to kto zagwarantuje opłacalność takiego zakładu? I druga kwestia, która ma często od­zwierciedlenie w planach gospodarki od­padami. Na przykład w Gminnym Planie Gospodarki Odpadami dla gminy Cieszyn (GPGO) można przeczytać, że Wadą tego wariantu są stosunkowo wysokie koszty związane z realizacją planowanych przed­sięwzięć inwestycyjnych, tj. budowy sorto­wni mechaniczno-ręcznej z odpowiednim wyposażeniem oraz instalacji do kompos­towania frakcji odpadów biodegradowal­nych. Im dłużej w polskich gminach domi­nować będzie przekonanie, że inwestycje infrastrukturalne są wadą lub zjawiskiem negatywnym, tym dłużej będziemy czekać na rzeczywiste polepszenie standardu życia lokalnej ludności i cywilizacyjny postęp.

3.9.2. Frakcje odpadów

Kompostownie bioodpadów w gmin­nych lub związkowych strukturach gos­podarki komunalnej to efekt jej ewolu­cji. Wprowadzanie systemów selektywnej zbiorki jako podstawowego narzędzia re­dukcji ilości odpadów i recyklingu surow­ców wtórnych nieuchronnie prowadzi do wzbogacania odpadów resztkowych w organikę.

W Austrii, gdzie selektywna zbiórka bioodpadów kuchennych i domowych jest stosunkowo dobrze zorganizowana, ilość organiki w odpadach resztkowych waha się, w granicach 30%. Nietrudno sobie wyobrazić, że w Polsce, gdzie selektywne zbieranie odpadów biodegradowalnych jest sporadyczne, w odpadach resztkowych ilość organiki przekraczać musi 40%. Przesianie tych rozdrobnionych odpa­dów na sicie bębnowym wytwarza frakcję. organiczną odpadów komunalnych (FOOK) 0÷80 mm o zawartości ok. 60% wagowych łatwo rozkładalnych substancji organicznych.

W tabeli podano średni skład morfo­logiczny odpadów komunalnych przyjęty w planie krajowym i planie dla wojewódz­twa śląskiego dla małych miast.

Tab. 9.1.Skład morfologiczny odpadów domowych i z obiektów infrastruktury [%] wg GPGO

Frakcje odpadów [%]*	Odpady domowe [%]		Odpady z obiektów infrastruktury [%]
Odpady organiczne pochodzenia roślinnego	29	33	10
Odpady organiczne pochodzenia zwierzęcego	2			_
Inne odpady organiczne	2			_
Papier i tektura	17		30
Tworzywa sztuczne	13	36	30
Materiały tekstylne	3			3
Szkło	8			10
Metale	4			5
Odpady mineralne	8			5
Frakcja drobna (do 10 mm)	14		7
Razem	100		100

* podział wg PN-93/Z-15008

Jak widać, odpady łatwo rozkładalne stanowią praktycznie tyle samo, co odpady nieorganiczne, przy czym trzeba dodać, że frakcja drobna (do 10 mm) i część frakcji nieorganicznej pozostaje po prze­sianiu w FOOK. Badania rzeczywistej morfologii w kilku innych miejscach Pol­ski wykazały, że średnia organiki w FOOK koncentruje się w przedziale 60%, zgodnie z zasadą, że im większe miasto, tym większy procent organiki w FOOK 0÷80 mm. Papier i karton, mimo że mogą być zaliczane do organiki, po przesianiu w większości pozostają we frakcji > 80mm (80+). Dotychczasowa praktyka zagospodaro­wania odpadów pozostałych po wyselek­cjonowaniu lub odsianiu surowców takich jak tworzywa sztuczne, metale, karton i papier pokazuje − z niewieloma wyjąt­kami − że trafiały one i nadal trafiają nieprzetworzone na składowiska komunal­ne, gdzie tworzą kwatery-reaktory. Spon­taniczny proces fermentacji, kłopotliwe i trujące odcieki oraz intensywna emisja metanu do atmosfery − to tylko najistot­niejsze z plejady problemów, jakie tworzą tego rodzaju składowiska.

Fot. 9.1. Kompostownie bioodpadów w strukturach gmin­nych lub związkowych to efekt ewolucji gospodarki komunalnej

Jak wiadomo, najlepszą alternaty­wą zagospodarowania bioodpadów jest ich selektywna zbiórka, kompostowanie lub fermentowanie czystej frakcji oraz kompostowanie lub fermentacja FOOK z odpadów resztkowych. Brak selekcji „u źródła" w znacznym stopniu utrudnia przetworzenie bioodpadów na użyteczny produkt końcowy, czyli recykling sensu stricto. Próby odzyskania wartościowych surowców wtórnych ze strumienia odpa­dów zmieszanych są kosztowne i w efekcie kończą się odzyskiem mocno zanieczysz­czonych frakcji o niskiej wartości hand­lowej. Warto dodać, że kompostowa­nie jest także metodą oddzielania frakcji organicznej od nieorganicznej, dającej możliwość odzysku np. czystego tworzy­wa, uprzednio mocno zanieczyszczonego organiką.

3.9.3. Metody przetwarzania odpadów

Kompostownia to instalacja stosunko­wo prosta i tania, aczkolwiek wymagająca wyrafinowanych rozwiązań technicznych w celu odpowiedniej kontroli procesów i redukcji emisji do otoczenia. Proces kompostowania jest egzotermiczny, samo­wzbudny, zapewniający higienizację sub­stratów przez działanie temperatury powyżej 60°C oraz zmianą charakteru czystego biologicznie wsadu z odpadowego na pro­duktowy. Kompostownia nie wytwarza żadnych odpadów niebezpiecznych. Pozostałości przed- i poprocesowe są nor­malnym odpadem, który może być składo­wany na zwykłych komunalnych składo­wiskach.

Kompostownie odpadów zmieszanych lub FOOK, czyli tzw. ZOMB (zakłady obróbki mechaniczno-biologicznej), mają za zadanie zredukować potencjał biolo­giczny odpadów, czyli uzyskać ich stabili­zacje chemiczną przez mineralizację oraz zredukować ich objętość i wag~ przed zdeponowaniem na składowisku. Jedyny zysk przeciwstawny kosztom przetwarza­nia odpadów w ZOMB-ach to przedłużenie czasu eksploatacji składowiska oraz obniżenie kosztów jego obsługi poeks­ploatacyjnej. Kompost odpadowy wytwa­rzany w ZOMB-ie może być częściowo wykorzystany do rekultywacji zakrytych kwater. Eksploatacja ZOMB-ów jest za­zwyczaj tańsza i praktycznie bezusterkowa w porównaniu ze spalarniami odpadów, aczkolwiek te dwie formy utylizacji się uzupełniają (spalanie odsianej frakcji lek­kiej, czyli nadsitowej, z ZOMB-ów).

Inna forma przetwarzania odpadów or­ganicznych to beztlenowa fermentacja (w środowisku wodnym) w celu pozys­kania biogazu, czyli palnego metanu (40÷60% obj. biogazu). Najczęściej ener­gia odnawialna utożsamiana jest z ener­getyką wiatrową i spalaniem biomasy, niemniej coraz częściej mówi się, także w Polsce, o biogazie nie tylko odsysanym ze starych kwater składowisk, ale wy­twarzanym w technicznie zaawansowa­nych rolniczych i przemysłowych bio­gazowniach.

Fot. 9.2. Próby odzyskania wartościowych surowców wtórnych ze strumienia odpadów zmieszanych są kosztowne i w efekcie kończą się odzyskiem mocno zanieczyszczonych frakcji o niskiej wartości handlowej.

W ostatnich latach na zachodzie Euro­py można zaobserwować ewolucję bio­gazowni z instalacji utylizujących często kłopotliwe odpady rolnicze do instalacji energetycznych, zaprojektowanych w celu maksymalizacji produkcji energii elek­trycznej z dostępnych oraz specjalnie w tym celu uprawianych roślin energetycz­nych. To, co się działo w Austrii przez ostatnie 10 lat, można określić mianem boomu inwestycyjnego w sektorze energii odnawialnej, zmieniającego rolników z dostawców żywności w producentów zielonej energii.

Koszt technologii produkcji biogazu jest znacznie wyższy od technologii wy­twarzania jakościowego kompostu. Zanim jednak podejmiemy próbę porównania kosztów inwestycyjno-eksploatacyjnych biogazowni z innymi technologiami wy­twarzania energii elektrycznej, warto zwrócić uwagę na istotny fakt, że w Polsce dla instalacji biogazowych produkują­cych energię elektryczną przyjęło się podawać wartość nakładów inwestycyj­nych w odniesieniu do mocy zainstalo­wanej, a nie zdolności produkcyjnych. To prowadzi do błędnych konkluzji przy próbach porównania technologii. W uprosz­czeniu można przyjąć, że koszt wybudo­wania elektrowni wiatrowej o mocy 1 MW wynosi 1 mln euro, natomiast biogazownia o tej mocy kosztować będzie ok. 3,5 mln euro. Sądząc na tej podstawie, że tech­nologia biogazowa jest 3,5-krotnie droższa od wiatrowej, popełnia się błąd. W rzeczywistości można przyjąć, iż w ciągu roku elektrownia wiatrowa produkuje 1,75 GWh energii elektrycznej, natomiast biogazownia 7,5 GWh − a więc ponad czterokrotnie więcej. Biogazownie wyka­zują zatem korzystniejszy wskaźnik na­kładów inwestycyjnych na osiągniętą wy­dajność mocy.

W rzeczywistości sytuacja może być jeszcze bardziej skomplikowana. Nakłady inwestycyjne zależą od wielkości instala­cji i lokalizacji, a koszty eksploatacyjne − od dostępu do substratów oraz funkcji, jaką spełnia biogazownia, a co się z tym wiąże − od stopnia zaawansowania tech­nologii wytwarzania gazu i zagospodaro­wania odpadowej energii cieplnej. Inny wskaźnik nakładów inwestycyjnych cha­rakteryzuje proste biogazownie wybudo­wane w celu przerabiania gnojowicy, inny biogazownie kofermentacyjne, a jeszcze inny poziom tego wskaźnika będą miały biogazownie typu NAWARO (z niem. nachwachsende Rohstoffe, czyli „odras­tające surowce"; chodzi tu o biomasę, głównie w formie uprawnych roślin ener­getycznych).

Z wyjątkiem biogazowni przetwarzają­cych czyste frakcje organiczne (biogazow­nie rolnicze bez odpadów pochodzenia zwierzęcego, NAWARO itp.) fermentat poprocesowy nie jest produktem, gdyż nie przeszedł procesu higienizacji. Fer­mentacja w reaktorach biogazowni prze­biega w temperaturze ok. 40°C. Do higie­nizacji potrzebne jest minimum 60°C. Dodatkowy moduł higienizacji lub kom­postowanie fermentatu pozwala zmie­nić charakter odpadowy tych substratów na produktowy.

Spalanie odpadów i technologie stoso­wane w spalarniach to temat już powszech­nie znany. Warto jedynie nadmienić, że mówiąc o zakładach utylizacji termicz­nej odpadów komunalnych, a nie odpadów niebezpiecznych, rozróżniamy spalanie klasyczne (w tym w paleniskach rusz­towych lub fluidalnych) oraz współspala­nie (czyli spalanie łączone np. z węglem w ciepłowniach lub innymi paliwami w ce­mentowniach). Kluczowym problemem nie jest sam piec, ale system filtrowania gazów odlotowych, niosących pokaźny ładunek substancji niebezpiecznych.

Spalanie odpadów, służące w pierwszej kolejności redukcji objętości odpadów, może być wykorzystywane do produkcji zarówno energii elektrycznej, jak i ciepła. Warunkiem jest jednak, że w celu wyko­rzystania ciepła muszą być one lokalizo­wane w pobliżu dużych odbiorników takiej energii. Niestety, up. w Austrii praktycznie regułą jest (może z wyjątkiem Wiednia), że takie zakłady stoją w oddaleniu od dużych aglomeracji, będących poten­cjalnym konsumentem ciepła.

Pozostałości procesu, takie jak żużel, mogą, być deponowane na składowiskach spełniających standardowe normy uszczel­nienia kwater. „Ciasto filtrowe” natomiast, ok. 5% wagowych pozostałości, jest odpadem niebezpiecznym, składowanym na specjalnych składowiskach.

Proces pirolizy polega na pośrednim podgrzewaniu odpadów zmiesza­nych bez dostępu powietrza. Rozkład i odgazowanie następuje w komorze ogrzewanej do temperatury 450-750°C. W komorze wtórnej, gdzie dostarczane jest powietrze, zachodzi dopalenie powstałych gazów.

Produktami pirolizy są gazy palne, kon­densaty wodne i oleiste oraz pozostałości stale, zawierające węgiel. Celem pirolizy jest przede wszystkim zmniejszenie ob­jętości odpadów, połączone z uzyskaniem wysoko kalorycznych produktów, takich jak gaz i koks. Gaz z pirolizy składa się z pary wodnej, dwutlenku węgla, tlenku węgla, wodoru, metanu i wyższych węglowodorów alifatycznych (C₂ do C₄) oraz tzw. smoły wytlewnej. Ta ostatnia z reguły zawiera dioksyny i furany. Gaz wytlewny zawiera nieorganiczne związki szkodliwe, takie jak HCl, HF, H₂S, HCN, NH₃ itp. oraz pyły o wysokiej zawartości metali ciężkich.

Z dotychczasowej praktyki wynika, że metoda ta jest bardziej kosztowna od metody spalania, gdyż wymaga wstępnego przygotowania odpadów oraz do­kładnego oczyszczenia uzyskanego gazu. Czas eksploatacji silników spalinowych BHKW jest stosunkowo krótki w porównaniu np. z silnikami napędzanymi gazem wysypiskowym. Odpady z tej technolo­gii są toksyczne i nie nadają się do skła­dowania z odpadami komunalnymi. W zależności od morfologii pozostałości wynoszą ok. 35% wagi wsadu odpadów, w tym do 15% wagi przypada na węgiel, a kilka procent na lotne związki orga­niczne. Zawartość metali ciężkich jest wyższa niż w żużlu ze spalarni odpadów komunalnych.

Fot. 9.3. Spontaniczny proces fermentacji, kłopotliwe i trujące odcieki oraz intensywna emisja metanu do atmosfery - to tylko najistotniejsze z plejady problemów, jakie powodują składowiska, na których deponowane są odpady komunalne z biofrakcją.

Stosunkowo duże zapotrzebowanie własne na energię w znacznym stopniu obniża sprawność systemu, ograniczając możliwości szybkiej amortyzacji.

3.9.4. Zanim powstanie kompostownia

Nieuchronnie powstająca i gromadzona frakcja organiczna odpadów musi by przetwarzana. Sens selektywnej zbiorki organiki określa bilans kosztów i przy­chodów. Po stronie kosztów znajdują się amortyzacja inwestycji i koszty eksploata­cyjne (kompostownia i system selektywnej zbiórki), a po stronie przychodów − zysk ze sprzedaży kompostu w różnej postaci, obniżenie kosztów logistyki odpadowej (np. utylizacja osadów ściekowych przez kompostowanie), składowania (pojemność kwater, waga „na bramie", opłaty marszał­kowskie) oraz kosztów rekultywacji i sa­nacji szkód ekologicznych w przyszłości.

Ważnym argumentem jest też fakt, że jakościowy kompost aplikowany jako naturalny nawóz w produkcji rolnej po­prawia trwale jakość gleby, powiększa zbiory i wiąże węgiel organiczny w ziemi, chroniąc tym samym klimat.

Na wstępie należy odróżnić pojęcia zakładu obróbki mechaniczno-biologicz­nej (ZOMB) i kompostowni gminnej. Zakłady mechaniczno-biologicznego prze­twarzania odpadów to w pierwszej kolej­ności duże i technologicznie skompliko­wane kompostownie, nastawione na neu­tralizację wielkiej ilości zmieszanych od­padów komunalnych pochodzących z du­żych aglomeracji miejskich. Natomiast gminne kompostownie zazwyczaj są obiek­tami niedużymi. Ich rodzaj i forma oraz stopień hermetyzacji zależy od wielu czynników takich jak rodzaj materiału, ilość odpadów, produkt końcowy i jego zagospodarowanie czy lokalizacja. Projektując gminną kompostownię czystych bioodpadów i odpadów zielo­nych od podstaw, trzeba uwzględnić fakt, że musi ona posiadać kilka obszarów logistycznych (Rys. 9.1). Są to obszary: przyjmowania, przygotowania i ekspedycji surowców i substratów, kompostowa­nia, magazynowania kompostu oraz kont­roli procesów i emisji. W szczegółach całość obszaru kompostowni dzieli się na obszary funkcjonalne, poczynając od wjazdu z wagą i rejestracją odpadów. Dalsze to magazyny frakcji energetycz­nych i frakcji strukturalnych, obszar przygotowania wsadu, płyta intensywnego kompostowania, obszar przesiewania, pły­ta dojrzewania kompostu, obszar przesie­wania i mieszania substratów, magazyn kompostu i gotowych produktów oraz za­budowania techniczne i administracyjno-socjalne.

Rys. 9.1. Schemat przykładowej kompostowni gmin­nej odpadów zielonych i biodegradowlanych z gos­podarstw domowych i rzemiosła: 1 - obszar przyjmowania, przygotowania i ekspedycji surowców i substratów, 2 - obszar kompostowania, 3 - obszar magazynowania kompostu, 4 - obszar kontroli procesów i emisji, A - wjazd z wagą i rejestracja odpadów, B - magazyn frakcji energetycznych, C - magazyn frakcji strukturalnych, D - obszar przygotowania wsadu, E - płyta intensywnego kompostowania F obszar przesiewania, G - płyta dojrzewania kompostu, H - obszar przesiewania i mieszania substratów, I - magazyn kompostu, J magazyn gotowych produktów, K -zabudowania techniczne i administracyjno-socjalne.

Usytuowanie tych obszarów względem siebie powinno być tak zaproje­ktowane (Rys. 9.2. i 9.3), aby do minimum ograniczyć ruch maszyn i ustanowić bez­pieczny system kontroli wód opadowych (czystych) i procesowych (skażonych) oraz innych emisji do otoczenia (pyły, hałas, odory itp.).

Rys. 9.2. Obszary gospodarki wodnej kompostowni: obszary 1 i 3 to obszary wody skażonej kontaktem z materiałem niehigienizowanym. Wody skażone nie mogą wydostawać się poza teren kompostowni są wychwytywane i odprowadzane systemem kanalików do zbiornika wody procesowej, używanej w zamkniętym obiegu do spryskiwania pryzm kompostu. Obszary 2 (wody opadowe z dachów) i 4 (wody opadowe spływające z placu dojrzałego, higienizowanego kompostu i plandeki przykrywają­cej pryzmy oraz placów manewrowych) mogą być odprowadzane do kanalizacji, do odbiorników lub wykorzystywane w obiegu zamk­niętym wraz z wodą procesową.

Rys. 9.3. Wewnętrzny przepływ materiału. Odpowiednia organizacja sekwencji płyty kompostowania pozwala na maksymalne wykorzystanie powierzchni i dyspozycyjność materiału do kolejnych etapów przetwarzania i uszlachetniania zawsze tam, gdzie się zaczyna następny etap obróbki: 1 - dostawa odpadów, 2 - hala magazynowania wstępnego i przygotowania wsadu, 3 - układanie pryzm, 4 - przerzucanie materiału i „wędrówka" pryzm po płycie, 5 - przesiewanie, 6 - dojrzewanie i magazynowanie, 7 - ekspedycja produktów i substratów

Ponieważ podstawowym zadaniem kompostowni gminnej jest recykling, czyli przetwarzanie odpadów organicznych na produkt, w tym wypadku kompost jako pełnowartościowy nawóz naturalny, najistotniejszymi aspektami eksploatacji są kontrola jakości i ekonomia.

Kontrola jakości opiera się przede wszystkim na wiedzy i doświadczeniu pracowników oraz na nowoczesnej tech­nologii kontroli naturalnych proce­sów kompostowania. Kontrola proce­sów polega na zapewnieniu optymal­nych warunków kompostowania przez regulacje, temperatury, dostę­pu tlenu, wilgotności sub­stratów i zapewnieniu wa­runków pełnej higienizacji całej objętości przetwarza­nego materiału. Odpowied­nie systemy dokumentacji tych procesów oraz pocho­dzenia i jakości komponen­tów wsadu są podstawą cer­tyfikacji jakości kompostu.­

Tylko certyfikowany kompost pierwszej jakości (klasa A/A+) jest towarem handlowym. Opłacalność kompostowni jest zapew­niona tylko wtedy gdy bi­lans przychodów i rozcho­dów jest dodatni. O tym. czy bilans jest dodatni. w pierwszym rzędzie decy­dują zyski ze sprzedaży wyprodukowanego kompostu lub produktów pochodnych (ziemia kwiatowa, gotowe trawniki itp.) oraz koszty ich wytwarzania. Jeśli pro­dukt będzie mieć zawsze określoną i wysoką jakość, kompostownia będzie w stanie uzyskać wysoką cenę u chętnie kupujących odbiorców. Koszty produkcji to przede wszystkim sprawa perfekcyjnej organizacji zakładu. Ta­bela 9.2. pokazuje zestawienie przycho­dów i rozchodów w typowej, gminnej kompostowni.

Oczywiście rozłożenie rozchodów może być bardzo różne. Koszty amortyzacji zalezą w głównej mierze od rodzaju kom­postowni. Jeśli jest to obiekt zakryty lub kompostownia tunelowa, a amortyza­cja rozłożona na stosunkowo krotki czas, to procent udziałów w kosztach będzie znacznie wyższy. Istotny jest jednak fakt, ze największy udział w kosztach przeliczo­nych na przetworzenie jednej tony od­padów na kompost mają wydatki na ener­gię i płace. Obniżenie kosztów w tych zakresach odbija się w zasadniczy sposób na kosztach wytworzenia 1 m³ kompostu. Ograniczenie ruchu maszyn i etatów pra­cowniczych to wynik perfekcyjnej organi­zacji zakładu i jego technologicznego kon­ceptu.

Tab. 9.2. Szacunkowy bilans kosztów i przychodów typowej, dynamicznej, odkrytej gminnej kompostowni pryz­mowej

Rozchody (koszty) [%]
Koszty Inwestycyjne, czyli amortyzacja instalacji i maszyn oraz odsetki kapitałowe	5
Koszt plac pracowniczych i koszty biurowe	30
Koszt energii i innych mediów (światło, ogrzewanie, konsumpcja energii elektrycznej systemów, paliwo dla maszyn), woda i kanalizacja	50
Zakup brakujących substratów (np. słoma) i materiałów produkcyjnych (no. worki do konfekcji itp.)	10
Telekomunikacja, opłaty komunalne, rejestracja pojazdów itp.	2
Zewnętrznie prowadzona certyfikacja i kontrola jakości (laboratorium, opłaty urzędowe, itp.)	2
Rezerwy kapitałowe, utrzymanie i konserwacja	1
Suma kosztów	100
Przychody [%]
Opłaty pobierane za odbiór odpadów (bonus odpadowy)	60
Przychody ze sprzedaży kompostu i mulchy	35
Przychody ze sprzedaży produktów pochodnych	5
Suma przychodów	100

Jeśli chodzi o przychody, to zysk ze sprzedaży kompostu rolnikom zazwy­czaj nie zapewni rentowności zakładu. Dopiero bonus odpadowy jest w stanie zmienić bilans na dodatni. Wdrażana w za­kładach kooperacyjnych lub własnych produkcja towarów pochodnych, np. konfekc­jonowanej ziemi kwiatowej lub ogrodo­wej, kwiatów doniczkowych, podkładów dla grzybni pieczarkowych, gotowych tra­wników lub kompotu kompostowego istot­nie przyczyniają się do pomnażania zys­ków zakładu i przedłużenia zbytu produk­tów także na miesiące jesienno-zimowe. W przypadku braku takich możliwości pozostaje jedynie podwyższenie opłat za odbiór odpadów.

W Austrii większość gminnych kom­postowni to zakłady budżetowe, aczkol­wiek te przynosz4ce zyski to obiekty finan­sowane prywatnie lub w ramach umów PPP.

3.9.5. Alternatywy dla klasycznych metod

Jeśli przyjmiemy wcześniej wymie­nione metody utylizacji bioodpadów za klasyczne, to jakie pozostają alterna­tywy? Największą zaletą kompostowni jest to, ze zamienia odpad na produkt, nie wytwarzając kłopotliwych odpadów. Największą wadą nato­miast to, ze sama komer­cjalizacja produktu nie za­pewnia rentowności pro­dukcji.

Głównym walorem bio­gazowni bioodpadów jest z kolei to, ze odzyskując z nich potencjał energety­czny w sposób neutralny dla bilansu emisji CO₂ do atmosfery, chroni się tym samym światowy kli­mat. Poza tym należy liczyć się z wysoką niestabil­nością procesów i niebezpieczeństwem „zapaści". Opłacalność takich instala­cji może zapewnić tylko odpowiednie prawo, gwa­rantujące wysokie ceny na produkowaną w bioga­zowniach „zieloną ener­gię”, oraz 80÷90-procento­we wykorzystanie odpado­wego ciepła. Biogazownie bioodpadów produkują sporo odpadu, który wymaga dalszego zagospodarowania, a więc nie są na końcu łańcucha recyklingu, a jedynie jego ogniwem pośrednim. Nie dotyczy to biogazowni rolniczych i NAWARO.

Spalarnie i ZOMB-y mają mało atutów. Ich podstawowa funkcja to redukcja poten­cjału zagrożeń i objętości odpadów przed składowaniem. Spalarnie nie produkują energii zielonej, gdyż spalane tworzywa sztuczne należy zaliczać do pierwotnych nośników energii.

Ideałem jest technologia, która zapew­nia sobie miejsce na końcu procesu recyklingu przy jednoczesnym odzysku potenc­jału energetycznego w formie „zielonej energii” i to działając w oparciu o stabilne, kontrolowane naturalne procesy biologicz­ne bez potrzeby skomplikowanych przy­gotowań wsadu i produkcji kłopotliwych odpadów. Takim „ideałem” jest techno­logia „3A” (kompostowanie −fermenta­cja −kompostowanie).

Technologią uzupełniającą procesy re­cyklingu lub unieszkodliwiania odpadów, w których powstaje frakcja lekka, może być kraking tworzyw sztucznych, czyli ich przetworzenie na olej lub benzynę. Na świecie (a także w Polsce) zostało opracowanych już kilka takich metod, przy czym najwartościowsze są te, które opanowały proces krakingu wszystkich rodzajów tworzyw sztucznych jednocześ­nie, a nawet innych organicznych związ­ków pochodzenia biologicznego.

3.10. ZOMB - jak wybrać? (źródła: Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 12(195)2007 ss. 32-34, 1(196)2008 ss. 52-54)

3.10.1. Wprowadzenie

Do tej pory nie opłacało się inwestować w cokolwiek choćby przypominającego kompostownię, ale wprowadzenie od 1 stycznia 2008 r. podwyższonej stawki opłaty środowiskowej oraz ulgowej stawki za deponowanie odpadów przetworzonych pozwoli zakładom posiadającym mechaniczno-biologicznej obróbki zaoszczędzić 60-90 zł na tonie zmiesza­nych odpadów komunalnych.

Należy zacząć od tego, co to jest Za­kład Obróbki Mechaniczno-Biologicznej (ZOMB) i czym się różni od kompostowni. W potocznym żargonie „odpadowców” przyjęła się, niestety, błędna nomenklatu­ra. Nawet uznani praktycy-fachowcy mylą pojęcie kompostu, będącego nawozem naturalnym, z kompostem odpadowym, będącym biologicznie przetworzonym odpadem. A przecież ZOMB nie jest kompostownią ani produkt z biologicznej obróbki frakcji organicznej odpadów komunalnych (FOOK) nic jest kompostem − natural­nym nawozem, lecz co najwyżej kompos­tem odpadowym.

W polskim prawie nie ma trafnej, tech­nicznej, normatywnej i opartej no nauko­wych przesłankach definicji kompostu. Próbę jego zdefiniowania zaprezentowano w „Przeglądzie Komunalnym” 6/2007. W kilku innych publikacjach też była mowa o tym, dlaczego kompost z FOOK z osadów ściekowych w wielu krajach Europy Zachodniej nie może być deklarowany jako kompost najwyższej klasy jakości (A+), mimo iż zawarty w nim zanieczyszczeń nie przekracza żadnych dopuszczalnych limitów.

Tab. 10.1. Kalkulacja wpływów „na bramie” za przyjmowanie surowych, zmieszanych odpadów komunalnych (przy założeniu, że cena składowiska to tylko 40 zł/Mg)

Odpady [rodzaj/ilość]	Oplata środowiskowa [zł]	Koszt składowania [zł]	Kwota [zł]
ZOK 38 000 Mg	75	-	2850000
		-	40	1520000
	OBD 1 000 Mg	75	-	75 000
			40	40 000
	OŚ 5 000 Mg	75	-	375 000
		-	20	100 000
Razem [zł]			4 960 000

ZOK - zmieszane odpady komunalne, OBD - odpady biodegradowalne (zielone, ścinka, trawa, liście, odpady kuchenne), OŚ - osady ściekowe.

Warto zastanowić się na czym polega zaintere­sowanie i jakie są ocze­kiwania polskich „odpadowców” związane z obróbką biologiczno-mechaniczną.

Zgodnie z nowymi przepisami. składo­wisko, które od 1 stycznia 2008 r. będzie przyjmowało surowe, zmieszane odpady komunalne, musi pobrać od każdej de­klarowanej lub ważonej tony opłatę środowiskową w wysokości 75 zł doliczanych do kosztów składowania. Natomiast przetwarzając te odpady, trzeba zapłacić tylko 15 zł przy ich deponowaniu. Czyli jeśli ktoś dysponuje środkami przetwarzaniu odpadów przed ich zdeponowaniem, „za­rabia" 60 zł. Przetwarzanie powoduje dodatkowo zmniejszenie wagi i objętości wsadu do składowiska. Będzie się więc płacić za mniej ton, a do „zysku” doliczyć można „zaoszczędzoną” pojemność składowiska, zwłaszcza jeśli jest to obiekt wybudowany wg najnowszych, obowiązujących standardów technicznych.

Rachunek jest prosty. Średnie pol­skie składowisku jest w stanie zaoszczędzić w ten sposób ok. 3÷5 mln zł rocznie. Koszt budowy nowoczesnego i w pełni wyposażonego ZOMB-u. Dwa latu zwlekania z podjęciem decyzji może więc oznaczać „przepuszczenie ZOMB-u przez palce”. To nic u wszystko. Okazuje się, że opłata środowiskowa ma być jeszcze wyższa (nawet 120 zł/Mg nieprzetworzonych odpadów). Jeśli różnica między stawką podstawowa a ulgową będzie większa niż 60 zł, to opłacalne stanie się nie tylko kompostowanie, ale też pełne sortowanie i utylizacja strumieni materiałowych powstających ze zmieszanych odpadów. Nic dziwnego zatem, że nagle inwestowanie w infrastrukturę przetwarzania odpa­dów może stać bardzo atrakcyjne!

Tab. 10.2. Zmniejszenie kosztów składowania i zastosowania stawki ulgowej opłaty środowiskowej (i to tylko dla tej części odpadów, która rzeczywiście trafia na składowiska powinny umożliwić zatrzymanie ok. 3 mln. zł rocznie, co można przeznaczyć na amortyzacje i koszty przetwarzania odpadów

Odpady [rodzaj/ilość]	Opłata środowiskowa [zł]	Koszt składowania [zł]	Kwota [zł]
FLOK 19 000 Mg	15	_	− 285 000
		_	40	− 760 000
	KO 13 000 Mg	15	_	− 195 000
		_	40	− 520 000
Razem [zł]			− 1 760 000
Przychody z opłat na bramie za odpady nieprzetworzone [zł]			+ 4 960 000
Zysk [zł]			+ 3 200 000

FLOK - frakcja lekka odpadów komunalnych, KO - kompost odpadowy.

Opierając się na przykładzie strumienia odpadów opisanym na rysunku, można pokusić się o kalkulację kwot jakie mogą stać się przychodem ZUOK-u, w konsekwencji przeznaczanym na amortyzację inwestycji i jego koszty eksploatacyjne. Warto dodać, że dotacje zewnętrzne na re­alizację projektu ZOMB-u obniżają kosz­ty amortyzacji i mogą przyczynić się do tego, że obróbka mechaniczno-biologiczna będzie przynosić właścicielowi od­padów zyski.

Nasuwa się w tym miejscu pytanie, co można uważać za przetwarzanie? Czy sortowanie odpadów? Nie. A splitting (rozdrabnianie), sortowanie i kompostowanie FOOK? Tu odpowiedź brzmi - tak. W ZOMB-ie najpierw następuje rozdrob­nienie odpadów, a następnie biologiczne przetwarzanie tej frakcji, która drogą split­tingu wzbogaca się w organikę. Czy kom­postowanie FOOK na „kupie” koło kwater jest biologicznym przetwarzaniem? W świetle prawa na pewno nie. Aby móc uznać odpady za przetworzone, trzeba prowadzić dla nich pełną ewidencję i bi­lans mas oraz dokumentację wykazującą historię każdej frakcji i każdej pryz­my, zanim trafią one na składowisko. Musi to być zatem zakład wydzielony ze składowiska, prowadzący pełną ewidencję stru­mieni materiałowych i monitoring zacho­dzących tam procesów. Plac przy kwate­rze i spychacz nie wystarczą, by uznać to za obiekt wydzielony ze składowiska. Nie uda się tą drogą zatrzymać różnicy w opłacie środowiskowej.

3.10.2. ZOMB o przepustowości 25-30 tys. Mg wsadu/rok

W ZOMB-ie odpady poddawane są obróbce mechanicznej, czyli wstępnemu rozdrobnieniu, przesianiu i selekcji. Celem tego jest optymalne przygotowanie frakcji lekkiej odpadów komunalnych (FLOK) do dalszego sortowania i odzysku wartościowych surowców wtórnych (PET, metale żelazne i nieżelazne, szkło opakowaniowe) oraz FOOK-u do obróbki bio­logicznej, czyli kompostowania, w trakcie którego następuje mineralizacja i inertyzacja organiki. Z reguły kompostowanie powinno odbywać się w dwóch równoległych procesach technologicznych − z jed­nej strony korzystających z tej samej infra­struktury technicznej, z drugiej zaś unie­możliwiających kontaminację czystej or­ganiki z odpadem zmieszanym.

W ZOMB-ie strumień odpadów pod­dawany jest wielu procesom. Do zakładu unieszkodliwiania odpa­dów komunalnych (ZUOK) trafiają stru­mienie odpadów zmieszanych, pochodzących z pojemników na odpady przy do­mach i posesjach, zmieszane odpady ze śmietników publicznych, odpady wyse­lekcjonowane „u źródła”, w tym odpady zielone i kuchenne, osady ściekowe, od­pady papiernicze i inne komunalnopodob­ne. Prawo wymaga zapobiegania kontak­towi odpadów komunalnych ze środowis­kiem, w tym z gryzoniami i ptactwem. Ma to zatrzymać ewentualne rozprzestrze­nianie się chorób i pasożytów. Najczęściej hermetyzacja polega na przyjmowaniu, magazynowaniu i obróbce odpadów w ha­lach. Odpady zielone i czyste biodegrado­walne (OBD) nie muszą być przetwarzane pod dachem.

Rys. 10.1. Schemat przepływu strumieni odpadów trafiających do ZUOK-u dysponującego instalacjami obróbki biologiczno-mechanicznej: ZOK - zmieszane odpady komunalne, OBD - odpady biodegradowalne (zielone, ścinka, trawa, liście, odpady kuchenne), OŚ - osady ściekowe, FOOK - frakcja organiczna odpadów komunalnych, FLOK - frakcja lekka odpadów komunalnych, KO - kompost odpadowy (wsad)

Po zważeniu i ewidencji na bra­mie wjazdowej odpady dostarczane do ZUOK-u trafiają do hali przyjęcia odpadów, gdzie są wyładowywane na po­sadzkę i spychane na boki hali do bok­sów, gdzie są czasowo magazynowane. Odpady wielkogabarytowe lub nietypowe dla zmieszanych odpadów komunalnych (np. chemia gospodarcza, farby, opony, zużyty sprzęt AGD i RTV) są wydobywa­ne i wstępnie selektywnie magazynowane. Z boksów magazynowych odpady poda­wane są do wolnoobrotowej rozdrabniarki, najczęściej jednowalcowej. Rozdrobnio­na frakcja trafia do sita bębnowego lub dyskowego (najczęściej o wielkości oczka 80 mm). Frakcja podsitowa (0÷80 mm) o maksymalnej dopuszczalnej gęstości ok. 0,7 Mg/m³, trafiająca grawitacyjnie do boksu pod sitem, jest frakcj4 FOOK lub tzw. balastem o podwyższonej zawar­tości substancji organicznej. Jest ona trans­portowana do hali reaktora, w której pro­wadzony jest proces intensywnego kom­postowania. Przebywa tu 4÷6 tygodni, li­cząc od momentu zakończenia formowa­nia pryzmy startowej.

Frakcja nadsitowa (FLOK) podawana jest taśmociągiem, w kontenerach lub ła­dowarką kołową do hali sortowni w celu dalszej obróbki lub transportowana bezpośrednio do kwatery składowiska.

3.10.3. Kompostowanie FOOK

Formowanie pryzmy z materiału o ziar­nistości 80 mm, o wysokości do 2,5 m i szerokości podstawy do 3,5 m oraz długości ok. 100 m trwa średnio do trzech dni. Uformowana z ok. 500 m³ materiału pryzma startowa zostaje przerzucona przy pomocy przerzucarki. Od tego momentu liczy się czas prowadzenia intensywnego kompostowania w kontrolowanych, ideal­nych warunkach, wymaganych przez ak­tywne mikroorganizmy.

Naturalny proces rozpadu i mineraliza­cji substancji organicznych w FOOK-u jest procesem egzotermicznym. Już po kilku godzinach po przerzuceniu i dotlenieniu materiału w całej jego objętości tempera­tura w pryzmie wzrasta do ok. 60÷70°C (me powinna przekraczać 80°C). Idealne warunki dla czynnych mikroorganizmów to wystarczająca ilość tlenu i wody w oto­czeniu. Przy gwałtownym wzroście tem­peratury należy zmniejszyć dopływ powie­trza np. przez zatrzymanie wentylato­rów napowietrzania. Zużycie dostępnego dla bakterii tlenu powoduje zahamowanie procesów. Jeśli mimo dotlenienia tempera­tura w pryzmie, czyli intensywność proce­su, nie wzrasta, świadczy to o braku wody lub zbytnim zagęszczeniu materiału.

Po 28 dniach, na końcu procesu inten­sywnego kompostowania, materiał jest go­towy do dalszej obróbki lub unieszkod­liwienia.

Fot. 10.1. Nowa hala ZOMB-u - linia do kompostowania FOOK

Dalszą obróbkę może stanowić odsortowanie si­tem i separatorem pneuma­tyczno-balistycznym frak­cji tworzyw sztucznych oraz pozostałych po pierw­szym przesiewaniu w ma­teriale metali żelaznych i nieżelaznych. Tworzywa sztuczne mogą być przeka­zane na linię wytwarza­nia paliwa alternatywnego, tzw. paliwa formowanego. Jeśli w zakładzie nie pro­wadzi się odzysku tej frak­cji, proces afinacji poprocesowej jest zbędny i można zaniechać przesiewania. Wówczas materiał po pod­suszeniu i stabilizacji może zostać prze­transportowany na składowisko, gdzie po­winien leżakować i dojrzewać nawet do dwóch lat przed ostatecznym zdepono­waniem w kwaterze.

3.10.4. Kompostowanie OBD

Zadaniem sekcji komposto­wania wyselekcjonowanych „u źródła” odpadów biodegradowlanych jest prze­tworzenie czystej masy organicznej na kompost pierwszej klasy. Strumień od­padów po zważeniu i ewidencji trafia na platformę punktu wyła­dunku. Po wstępnej oce­nie zapada decyzja, w któ­rym miejscu materiał zo­stanie zgromadzony. Kom­postownia wymaga spo­rych powierzchni składo­wych. Materiał organiczny rozdzielany jest z punktu widzenia jego właściwości fizycznych na strukturalny, suchy lub niskoenergetycz­ny oraz mokry lub wysoko­energetyczny. Natomiast z punktu widzenia właści­wości chemicznych wsadu rozróżnia się materiał o wysokiej zawartoś­ci węgla organicznego (C_org) i azotu (N). Kluczowym elementem w przygotowaniu materiału do kompostowania jest uzys­kanie w mieszance odpowiedniej proporcji węgla do azotu (C : N = 30 : 1). Materiał strukturalny, taki jak gałęzie, konary, pnie, niekonserwowane drewno i zdrewniale części roślin uprawnych, może być składo­wany luzem na placach nieutwardzonych lub nieuszczelnionych. Jego magazynowa­nie powinno umożliwić swobodny dostęp powietrza i naturalne przesuszanie się ma­teriału. Materiały niskoenergetyczne mogą być magazynowane w wysoko usypanych kopcach, a materiały wysokoenergetyczne - w boksach o szczelnym podłożu, unie­możliwiającym niekontrolowaną penetra­cję odcieków do otoczenia.

O ile materiał strukturalny musi być gromadzony na zapas, nawet z wielomie­sięcznym wyprzedzeniem, to materiał nis­ko-, a szczególnie wysokoenergetyczny (odpady kuchenne) musi być jak najszyb­ciej poddawany obróbce.

3.10.5. System sterujący procesem

Pełna kontrola przebiegu procesów kompostowania jest pod­stawowym warunkiem pozyskania odpowiedniej jakości pro­duktu końcowego. Kompost odpadowy powinien spełniać warunki dla deponowania w kwaterze. Substancje organiczne powinny być zmineralizowane, czyli inertne, a masa materiału charakteryzować się małą (ok. 30%) zawartością wilgoci (czyli taką, która ułatwia jej transportowanie i zagęszczanie na kwaterze składowiska).

Ważna jest kontrola parametrów czyn­ników odpowiedzialnych za optymalne warunki przebiegu kompostowania, nato­miast dokumentacja procesów zachodzących w pryzmach jest podstawowym do­wodem bilansu mas, tj. naturalnej, uwa­runkowanej przetwarzaniem utraty wagi i objętości na wypadek deponowania pozostałości po stawkach ulgowych. Przebieg procesu jest „śledzony” kontrolą temperatury materiału. Intensywność kompostowania, a co za tym idzie - temperatura materiału zależy przede wszystkim od ilości tlenu i wody koniecznych dla życia mikroor­ganizmów.

Sprawny system sterujący opiera się na kilku filarach, czyli rozwiązaniach technicznych, umożliwiających pełną kontrolę tych kluczowych parametrów w rzeczywi­stym czasie wraz z jednoczesną kontrolą emisji do środowiska i odpowiednią eksploatacją biofiltra.

­

Rys. 10.2. Zestawienie najistotniejszych składowych kosztów eksploatacyjnych zakładu mechaniczno-­biologicznego przetwarzania zmieszanych odpa­dów komunalnych:  Koszty operacyjne maszyn,  Koszty pracownicze,  Koszty energii,  Inne koszty

Odpowiedni system pełnej kontroli aerobowych procesów przetwarzania musi zapewnić redukcję emisji zapachów, przy­spieszoną mineralizację (rozpad biolo­giczny), pewność prawidłowej eksploata­cji, kompletną dokumentację, lepszą jakość kompostu odpadowego i obniżenie kosztów eksploatacyjnych.

Nowoczesny zakład powinien posiadać sprawny system wymuszonego, negatyw­nego i pozytywnego napowietrzania, zapewniającego - niezależnie od cyk­lów mechanicznego przerzucania pryzm - w pełni aerobowy przebieg procesów rozpadu substancji organicznych w opar­ciu o równomierny i rozproszony przepływ powietrza wewnątrz pryzmy. System taki powinien charakteryzować się, wysoką odpornością na mechaniczne, biologiczne i chemiczne oddziaływanie środowiska, niezatykającymi się, niekorodującymi dy­szami napowietrzania oraz równomiernym rozprowadzeniem powietrza także przy bardzo długich przewodach. Ponadto ważne jest tu jednoczesne ujmowanie i od­prowadzanie powstających w trakcie kom­postowania wód procesowych, system mo­dulowy dostosowany do wielkości instala­cji, łatwy, szybki i tani montaż oraz od­powiedni przekrój, zapewniający optymal­ne odprowadzanie odcinków procesowych.

System musi posiadać możliwość ciąg­łego pomiaru temperatury on-line i przeka­zu danych do centrali sterowania i doku­mentacji. Najlepiej śluzą temu trwale, wy­konane ze stali nierdzewnej sondy pomia­rowe, umożliwiające bezprzewodowy przepływ danych pomiarowych oraz do­wolne programowanie parametrów i re­jestrację temperatury dla każdej dawki dokumentowanego wsadu z osobna. Do­datkowo system powinien opierać się na ilustrowanym na monitorze, faktycz­nym profilu temperatury w pryzmie z podziałem od trzech do pięciu obszarów pomiaru.

System musi pozwalać na sprawne ana­lizowanie pozyskiwanych w pomiarach danych i sterowanie w zależności od prze­biegu procesu napowietrzaniem pryzm lub ich zraszaniem. Powinien tez umożliwiać natychmiastową, kontrolną wizualizację procesów kompostowania na moni­torze sterującego komputera.

Rys. 10.3. Stosunek składowych kosztów przetwarza­nia I Mg odpadów jako wskaźnik wydajności ZOMB-u:
 Inwestycje budowlane,  Inwestycje w park maszynowy,  Koszty operacyjne. Podane wartości procentowe są wartościami przybliżonymi, wygenerowanymi w oparciu o rzeczywi­ste dane pochodzące z wybranych, funkcjonujących obiektów referencyjnych i skorygowanymi rzeczy­wistą ceną pracy w Polsce.

Reasumując, każda dawka wkładu po­winna pozostawać pod kontrolą i być przejrzyście udokumentowana od momen­tu wjazdu do zakładu do momentu jego opuszczenia.

Ponadto, w celu rzeczywistej wyceny kosztów, system powinien prowadzić reje­stracje, wszelkich procesów eksploatacyj­nych zakładu i pozwalać prześledzić najważniejsze etapy przetwarzania, począwszy od ewidencji i ważenia odpadów trafia­jących do zakładu, na ekspedycji produk­tów i fakturowaniu oraz bilansowaniu mas kończąc.

3.10.6. Koszty eksploatacyjne ZOMB-u

Opisany przykładowy ZOMB oraz prowadzone w nim procesy przetwarzania zmieszanych odpadów komunalnych mają zarówno wyjaśnić zainteresowanym lai­kom, jak przebiega takie przetwarzanie, jak i uzmysłowić odpowiedzialnym decy­dentom, ze najistotniejszym kryterium jest koszt obróbki jednej tony odpadów.

Dziś nie ma potrzeby budowania „pała­ców" mechaniczno-biologicznej obróbki odpadów, jak to miało miejsce w ostatnim dziesięcioleciu minionego wieku w Euro­pie, a częściowo także w Polsce. Nacisk inwestycyjny powinien padać przede wszystkim na takie komponenty instala­cji i rozwiązań technologicznych, które mają na celu obniżenie kosztów eksplo­atacyjnych.

Warto więc, obok prostych i skutecz­nych technologii, zainwestować w odpo­wiednie systemy sterowania. monitoringu i dokumentacji, które niezależnie od zmian przepisów pozostawać będą aktualne.

Podstawowe elementy składowe kosz­tów eksploatacyjnych to (Rys. 10.2) m.in. koszty operacyjne maszyn (np. ładowarki kołowej, przerzucarki i ciągników) i ru­chomych urządzeń (np. rozdrabniarki, sit, separatorów, taśmociągów i wentylatorów) napędzanych energią ze źródeł zewnętrznych. Im mniej tych maszyn, im krótsze drogi ruchu wewnętrznego, im lepsze dopasowanie parametrów eks­ploatacyjnych, tym niższy koszt zarówno inwestycji, jak i użytkowania.

Niemałe koszty stanowią koszty pracy, czyli etaty dla osób bezpośrednio za­trudnionych z tytułu działalności zakładu. Jest to obecnie najbardziej niewiado­ma zmienna. W krajach Europy Zachod­niej stanowią z reguły ok. 50 - 60% kosztów eksploatacyjnych. Zła organiza­cja pracy, niski poziom wyszkolenia pracowników, duża ilość urządzeń wy­magających konserwacji - to główne powody nadmiernego zatrudnienia, mogą­cego prowadzić do eksplozji kosztów eta­towych.

Koszty energii to także bardzo istotny element. Zminimalizowanie jej konsump­cji bez utraty przepustowości zakładu i ja­kości procesów to podstawowe wyzwanie logistyczno-technologiczne.

Pod mianem tzw. kosztów innych kryją się niezwykle istotne wydatki na materiały biurowe, szkolenia i podnoszenie kwalifi­kacji pracowników, udziały w targach, marketing, PR i koszty reprezentacyjne. Są to pozycje, których wielkość może być łatwo regulowana i z zasady jest budżetowana raz na rok.

Indykatorem sprawności zakładu jest faktyczna cena przetwarzania jednej tony odpadów trafiających do ZOMB-u. Ry­sunek 2 obrazuje typowe proporcje składo­wych tego kosztu dla instalacji o wysokiej wydajności. Gdy suma kosztów amortyza­cji przekracza 65%, nastąpiło przeinwes­towanie w „budowlankę" lub w park maszynowy. Jeśli koszty operacyjne wy­noszą ponad 45%, to dobór osprzętowania, organizacja wewnętrzna zakładów, sterowanie procesami i robocizna są zbyt drogie.

Bez wątpienia podjęcie trafnej decyzji inwestycyjnej me jest łatwe. Każdy do­stawca systemów zachwala swoje produkty, unikając analiz wad lub porównań z innymi. Porównania takie są trudne i wymagają zarówno głębokiej wiedzy technicznej, jak i praktycznych doświadczeń eksploatacyjnych. Odpowiednie do­radztwo powinno być zlecane niezależnym inżynierom konsultantom, ale niestety konsulting tego rodzaju jest wciąż nie­chcianym dzieckiem dla polskich -min i inwestorów publicznych. Może nowa sytuacja pomoże odmienić ten stan rzeczy i przekonać mniejszych inwestorów, że wielkie rzeczy i dla nich są w zasiągu ręki. Trzeba tylko dobrze szukać!

Od 1 stycznia 2008 r. niepodejmowanie decyzji stało się jednak obarczonym finan­sowymi skutkami dylematem. O tym, ile pieniędzy może pozostać w zakładzie utylizacji odpadów dzięki ich przetwa­rzaniu, była już mowa w pierwszej części tego artykułu („Przegląd Komunalny" 12/2007). Nasuwa się jednak pytanie natu­ry techniczno-finansowej, jak - niezależnie od kosztów składowania - można uniknąć przekazywania pobranych na bra­mie pieniędzy do urzędów marszałkowskich i wykorzystać je na cel pokrycia poczynionych inwestycji i kosztów ich eksploatacji?

Przetwarzanie odpadów w ZOMB-ie powoduje zamianę ich kodów. Tab. 10.3, na przykładzie wybranych, reprezentacyj­nych, najczęściej trafiających dziś na skła­dowiska odpadów, pokazuje możliwości zamiany kodów lub zamiany ich statusu z odpadowego na produktowy (produkty końcowe i surowce wtórne do recyklingu).

Tab.10.3. W polu czerwonym znajduje się przykładowy wykaz odpadów trafiających na składowisko wraz z obowiązującą od 1 stycznia 2008 r. opłatą środowiskową. Tabela zawiera wykaz odpadów po ich obróbce w ZOMB-ie(zamiana kodów czerwonych na zielone).

Kod odpadowy	Opis odpadów	Opłaty środowiskowe zł/Mg
02 07 05	Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków	50,94 ^1
03 01 82	Osady z zakładowych oczyszczalni ścieków	50,94 ^1
15 01 01	Opakowania z papieru i tektury	75,00
15 01 03	Opakowania z drewna	75,00
17 02 01	Drewno	70,00
18 01 04	Inne odpady niż wymienione w 18 01 03	50,94 ^2)
19 08 09	Tłuszcze i mieszaniny olejów z separacji olej/woda zawierające wyłącznie oleje jadalne i tłuszcze	46,81
19 11 06	Osady z zakladowych oczyszczalni ścieków inne niż wymienione w 19 11 05	50,94 ^1)
19 12	Odpady z mechanicznej obróbki odpadów (np. obróbki ręcznej, sortowania, zgniatania, granulowania ) nie ujęte w innych grupach
19 12 01	Papier i tektura	75,00
19 12 02	Metale żelazne	75,00
19 12 03	Metale nieżelazne	75,00
19 12 04	Tworzywa sztuczne i guma	75,00
19 12 05	Szkło	75,00
19 12 07	Drewno inne niż wymienione w 19 12 06	75,00
19 12 08	Tekstylia	75,00
19 12 09	Minerały (np. piasek, kamienie)	10,24
19 12 10	Odpady palne (paliwo alternatywne)	75,00
19 12 12	Inne odpady (w tym zmieszane substancje i przedmioty) z mechanicznej obróbki odpadów inne niż wymienione w 19 12 11	60,00
20	Odpady komunalne łącznie z frakcjami gromadzonymi selektywnie
20 01	Odpady komunalne segregowane i gromadzone selektywnie (z wyłączeniem 15 01)
20 01 01	Papier i tektura	75,00
20 01 08	Odpady kuchenne ulegające biodegradacji	75,00
20 01 25	Oleje i tłuszcze jadalne	15,87
20 01 38	Drewno inne niż wymienione w 20 01 37	75,00
20 02 01	Odpady ulegające biodegradacji	75,00
20 03 02	Odpady z targowisk	75,00
19 05	Odpady z tlenowego rozkładu odpadów stałych (kompostowania)
19 05 01	Nieprzekompostowane frakcje odpadów komunalnych i podobnych	15,00
19 05 02	Nieprzekompostowane frakcje odpadów pochodzenia zwierzęcego i roślinnego	15,00
19 05 03	Kompost nieodpowiadający wymaganiom (nienadający się do wykorzystania)	15,00
19 05 99	Inne niewymienione odpady	15,00
19 08 05	Ustabilizowane komunalne osady ściekowe	14,61 ^1)

W Tab. 10.4. podany jest średni skład morfologiczny odpadów komunalnych przyjęty w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami i planie dla woj. śląskiego dla małych miast. Na podstawie tych da­nych można podjąć próbę wyliczenia, jakie środki pozostawać będą w ZOMB-ie w oparciu o splitting i przetwarzanie odpadów.

Tab. 10.4. Zakładany możliwy odzysk i wysokość opłat za pozostałości po odzysku w oparciu o skład morfologiczny odpadów domowych i z obiektów infrastruktury [96](*dla przyjętej rocznej ilości całkowitej 44 tys. Mg)

Frakcje odpadów [%]	Odpady domowe [%]	Ilość [Mg/r]	Odzysk [%]	Ilość sklado- wana [Mg/r]	Stawka opłaty [zł]	Opłaty środowis-­ kowe [zł]
1. Odpady organiczne pochodzenia roślinnego	29	12 760	95	638	75	47 850
2. Odpady organiczne pochodzenia zwierzęcego	2	880	95	44	75	3 300
3. Inne odpady organiczne	2	880	95	44	75	3 300
4. Papier i tektura	17	7 480	80	1496	75	112 200
5. Tworzywa sztuczne	13	5 720	95	286	75	21 450
6. Materiały tekstylne	3	1 320	90	132	75	9 900
7. Szkło	8	3 520	20	2 816	75	211 200
8. Metale	4	1 760	90	176	75	13 200
9. Odpady mineralne	8	3 520	40	2 112	10,24	21 627
10 Frakcja drobna (poniżej l0mm)	14	6160	10	5 544	10,24	56 771
Razem	100	44 000		13 288		500 798
A) Opłaty wynikające z faktu deponowania odpadów przetworzonych i pozostałych						zł
(1 - 4) 19778 Mg jest kompostowane = 40% redukcji wagi =11 867 Mg kompostu odpadowego (19 05 03) × 15 zł						178 005
(1 - 10) 13 288 Mg pozostałości po odzysku						500 798
Suma opłat środowiskowych						678 803
Koszt deponowania pozostałości po odzysku 13 288 Mg × 40 zł						531 520
Suma opłat i kosztów deponowania odpadów przetworzonych i pozostałości						1210323
B) Przychody wynikająe z faktu sprzedaży frakcji wartościowych						zł
5) Paliwo alternatywne 5452 Mg/r × 74 zł						403 448
7) Stłuczka zmieszana 704 Mglr × 18,8 zl						13 240
8) Metale zmieszane 1584 Mg/r × 740 zt						172 16-0
Suma przychodów						1588848
C) Opłaty wynikające z faktu deponowania nieprzetworzonych odpadów						zł
(1-8) 34 320 Mg × 75 zł						2574000
(9) 3520 Mg ×10,24 zł						36 045
(10) 6160 Mg × 60 zł						369 600
Razem opłat rocznych						2979645
Koszty składowania całości (przyjęto 40 zł/Mg); 44 tys. Mg × 40 zł						1760000
Suma opłat na bramie za przyjmowanie i deponowanie odpadów nieprzetworzonych						4739645
Roczny potencjał redukcji opłat środowiskowych wynikający z obróbki i recyklingu odpadów w ZOMB-ie						zł
• Wariant różnicy kosztów
C) Opłaty pobierane na bramie od przewoźników						4 739 645
A) Opłaty odprowadzane do UM zgodnie z ilością i kodem deponowanych odpadów						1 210 323
Zysk roczny ZOMB-u						3 529 322
• Wariant różnicy kosztów i przychodów ze sprzedaży surowców wtórnych
C) Opłaty pobierane na bramie od przewoźników						4 739 645
A) Opłaty odprowadzane do UM zgodnie z ilością i kodem deponowanych odpadów						1 210 323
B) Wpływ do kasy ze sprzedaży surowców wtórnych						1 588 848
Zysk roczny ZOMB-u						5 118 170

*zastosowano podział wg PN-93/Z 15008

Pozostaje tyko zaprosić wszystkich za­interesowanych do podjęcia prób samo­dzielnych wyliczeń w oparciu o znane, własne dane kosztów i cen surowców lokalnego rynku, którzy szukają solidnych argumentów w procesach decyzyjnych.

3.11. Dobór technologii kompostowania odpadów (Jerzy Gościński, Climacon, Austria - PRZEGLĄD KOMUNALNY 2(197)2008 ss. 52-54; 3(198)2008 ss. 34-35)

3.11.1. Trzeba wiedzieć, czego się chce

Przewymiarowanie. planowanie nie­adekwatnych do skutków środków, bez­sensowne koncepcje, sprzeczności w opi­sach technologicznych procesów oraz z `gruntu fałszywie domniemane rezultaty i efekty ekologiczne nie tylko musza prowadzić do katastrofy eksploatacyjnej, ale także mogą pociągnąć wykonawców do odpowiedzialności za niewykonanie nakreślonych założeń lub po prostu doprowadzić do unieważnienia przetargów.

Jednak, aby zamierzona inwestycja skończyła się powodzeniem, szybka i sprawna realizacja oraz bezpiecznie i wydajnie eksploatowanym zakładem, ko­nieczne jest podniesienie zarówno pod­stawowych umiejętności decydentów w zakresie dokonania odpowiedniego wy­boru. dopasowanego do prawdziwych po­trzeb i zamierzonych efektów zakładu, jak i ich gotowości do zlecania wykonania koncepcji i obligatoryjnego programu funkcjonalno-użytkowego uznanym i doświadczonym fachowcom.

Zanim przyszły inwestor rozpocznie poszukiwania adekwatnych rozwiązań musi przede wszystkim wiedzieć, czego chce. Dochodzenie do tego wniosku od­bywa się zazwyczaj na etapie intuicyjnym, wręcz emocjonalnym. opartym bardziej na tzw. chłopskim rozumie niż nit facho­wej analizie lub konsultacji.

Najpierw należy sobie zadać pytanie, co mam? Czego nie mam, a co chciałbym mieć, by poprawić poziom gospodarki odpadami w moim zakładzie? Co zrobić by poprawić rentowność, by z odpadów zrobić produkt? Jakie podjąć decyzje, aby na to wszystko znalazły się środki i to zarówno na etapie inwestycji, juk i w trakcie przyszłej eksploatacji? Zamawianie wątpliwej jakości studiów może zaowocować tym, że inwestor otrzy­ma elaborat na półkę wraz z zarzutami marnotrawstwa publicznych pieniędzy.

Pierwszym, efektywnym krokiem może być po prostu ogłoszenie zamiaru budo­wy lub zaproponowanie kilku specjalistom przygotowania wstępnej koncepcji inwes­tycji z prośbą o dokonanie odpłatnej pre­zentacji, pozwalającej porównać oferowa­ne rozwiązania i żądać szereg pytań doty­czących proponowanych technologii i ich celowości. :Mowa tu o niezależnych in­żynierach-konsultantach, a nie o przed­stawicielach handlowych renomowanych i umocowanych na rynku firm, działają­cych zazwyczaj z pozycji „siły". Warto pamiętać, że biura handlowe dostawców nigdy nie będą zainteresowane zapropono­waniem najlepszych. Najprostszych i najtańszych rozwiązań, a wręcz odwrotnie - będą zawsze usilnie przekonywać, ze jedynie ich skomasowana technika zapewni sukces. Wielkie, dominujące na rynku firmy nie będą zainteresowane takimi prezentacjami ani wchodzeniem w szczegóły ich technologicznych roz­wiązań, mogłoby to bowiem doprowadzić do zadania pytań, takich jak, po co'?" lub „do czego?". Konfrontacja konsultantów i oferentów na jednym spotkaniu umożliwiałaby także wywołanie kontro­wersyjnych dyskusji, w których padać mogą kontrargumenty niosące znaczny ładunek tajnej" informacji. Nietrudno się domyślić, że dominujący na rynku dostawcy technologii nie będą brać udziału w takich dyskusjach, licząc na prze­konującą siłę wrażeń ich poprzednich realizacji.

Dopiero zdobyta na prezentacjach pod­stawowa wiedza, oparta na dyskusjach nad celowością i sensem proponowanych rozwiązań, pozwoli przyszłemu inwestorowi na zadawanie celowych, precyzyjnych pytań eksploatatorom już działających, referencyjnych obiektów. Oczywiście, aby mieć pełną gamę adekwatnych rozwiązań niejednokrotnie konieczne _-jest udanie się za granicę -tam, gdzie rzeczywiście takie instalacje działają i się sprawdzają.­ Warto dodać, że opinie prywatnych eksploatatorów zawsze są warte dużo więcej niż oceny zakładów komunalnych, dla których obiekty budowane byty w efek­cie zbyt ogólnikowo opisanych przetargów publicznych, niejednokrotnie podobnych do wielu polskich.

Jeśli inwestor posiada odpady zielone (ze ścinki, trawy, liści) i odpady bio­degradowalne z selektywnej zbiorki lub od przemysłu, to co najlepiej z tym zrobić?

Odpady takie gwarantują możliwość wyprodukowania wysokiej jakości kom­postu nawozowego. Stosując się do od­powiednich zasad postępowania i używając stosownej technologii, można z nich wyprodukować (w tani sposób) najwyższej jakości nawóz naturalny z przeznacze­niem nawet dla rolników ekologicznych, produkujących certyfikowane produkty „bio". Kompost taki wymaga certyfikacji, czyli pełnej i udokumentowanej higienizacji. Nie może zawierać zanieczyszczeń stałych takich jak stłuczka szklana czy gwoździe. Te wymogi w zakresie jakości produktu narzucają już pewien standard techniczny wyposażenia insta­lacji z jednej strony, a z drugiej ponieważ mamy do czynienia z produktem handlowym, konieczność pełnej gwarancji najniższych możliwych kosztów przetwa­rzania.

Kompostownia takich odpadów nie mu­si być zakryta, może to być najzwyklejsza dynamiczna kompostownia pryzmowa. Podstawowym warunkiem prawidłowego działania przez cały rok i uzyskania stałej jakości kompostu jest jednak, poza od­powiednią wiedzą eksploatatora, nie­odzowny system wymuszonego, negatyw­nego i pozytywnego napowietrzania wraz z kontrola emisji w biofiltrze oraz sys­tem monitorowania i sterowania procesów zachodzących wewnątrz pryzm. Dla celów certyfikacji niezbędny jest również. system dokumentacji historii procesu i szarż wsadu.

Rynek kompostu nawozowego w Pol­sce praktycznie jeszcze nie istnieje, a z po­wodu .”chorego” prawa (które w niedalekiej przyszłości ma być uzdrowione) nie ma warunków do rozwoju. Dlatego tez dziś istotne jest zapewnienie sobie zbytu kompostu drogą niewymagającą certyfika­cji jako nawozu naturalnego do produkcji żywności. Możliwości takie otwierają producenci ziemi kwiatowej, kwiatów do­niczkowych oraz trawników. Należy jed­nak pamiętać, ze odbiorcy kompostu lu­zem powinni znajdować się w promieniu do 30 km od kompostowni. Transport kompostu na dłuższych odcinkach zagraża rentowności przedsięwzięcia, szczególnie w czasach nieprzerwanie rosnących cen paliwa.

Jeśli nie spodziewamy się odbioru kom­postu przez producentów żywności ekolo­gicznej, warto pomyśleć o poprawieniu rentowności przez dodanie tzw. bonusa odpadowego, czyli opłat pobieranych za przyjmowanie odpadów organicznych do przetwarzania. Z pewnością okoliczne oczyszczalnie ścieków (istniejące i plano­wane) będą borykać się z problemem zagospodarowania powstających w nich osadów. To, że te problemy będą coraz większe wynika z dwóch faktów: zmniejszania się powierzchni rolniczych przyjmujących osady oraz zaostrzania unijnych i polskich przepisów utrudniających aplikowanie surowych usadów bezpośrednio do gleby. Mieszanie ustabilizowanych osadów ściekowych w proporcji 1:1 z ma­teriałem strukturalnym i bioodpadami daje doskonałą mieszankę do produkcji kompostu klasy A. Zgodnie z Rozporządze­niem Rady Ministrów z 6 czerwca 2007 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (DzU nr 106, poz. 723). od 1 stycznia 2008 r. stawki za składowanie nieprzetworzonych osadów z komunalnych oczyszczalni ście­ków wynoszą - w zależności od kodów - 14,61-50,94 zł/Mg. Przetworzenie tych odpadów na produkt, czyli kompost. umożliwia nie tylko uniknięcie uiszczania opłaty marszałkowskiej wraz z opłatą za składowanie, ale także sprzedaż kom­postu za cenę, która w przyszłości. w miarę formowania się rynku, powinna osiągnąć poziom ceny nawozów sztucznych. Z doświadczeń sprawnie działających kompos­towni takich odpadów wiadomo, że z 1 Mg wsadu produkuje się ok. 1 m³ kompostu klasy A o wilgotności ok. 30%, a koszt przetworzenia 1 Mg wsadu to ok. 55zł w dużej. odkrytej, dynamicznej kompo­stowni pryzmowej (do 135 zł/Mg w mniejszych kompostowniach zakrytych. np. tunelowych). Zamiana kodów odpado­wych oraz odpadów na produkt poz­wala więc w idealnym przypadku prowadzić­ zakład w sposób komercyjny. a w każdym razie amortyzować koszt inwestycji.

Najlepszą gwarancją opłacalności kompostowni jest nie cena rynkowa pro­duktu. a tzw. bonus odpadowy, czyli wysokość opłaty pobieranej przez zakład za odbiór odpadów. Pozwala to zarówno na pozyskanie przychodu adekwatnego do kosztów deponowania na składowisku, jak i na zatrzymanie znacznej części po­branej opłaty .środowiskowej. Utylizacja osadów ściekowych przez kompostowa­nie to jeden z najlepszych, najtańszych i najskuteczniejszych sposobów rozwią­zania tego nabrzmiewającego problemu. Kto już dziś zadba o to, by mieć możliwość przetwarzania osadów na kom­post, bardzo szybko może liczyć na lawi­nowy przyrost dostaw. Oczywiście nie wszystko jest takie proste. Samych osadów, obojętnie w jakiej postaci są dostarczane, nie da się kompostować. Także nie ze wszystkich osadów otrzyma­my jakościowy kompost. Stąd konieczność szczegółowego rozważenia możliwości kompostowania przed podjęciem stosownej decyzji.

Pierwszy podstawowy problem to ma­teriał strukturalny. W dobrej kompostowni można dać sobie radę, mieszając osady z materiałem strukturalnym w proporcji 1:1 (wagowo), w kompostowni bez wymu­szonego napowietrzania proporcja ta musi wynosić ok. 1:2 lub więcej. Kłopotliwy jest też brak możliwości efektyw­nego podsuszania pryzmy w okresach słoty i obfitych opadów (niezadaszona pryzma może zamienić się bezpowrotnie w błoto).

Materiał strukturalny to przede wszystkim chrust, zrębki i trociny, słoma i suche (najlepiej zdrewniałe) chwasty lub resztki i. produkcji rolnej, np. łodygi słoneczników czy kukurydzy. Gdy osad ściekowy jest złej jakości, np. z tytułu zbyt wysokie­go ładunku metali ciężkich, cenny, roślinny materiał strukturalny można zastąpić w dużej mierze frakcją podsitową zmieszanych odpadów komunalnych. Trzeba jednak pamiętać, że stosując frakcję organicz­ną odpadów komunalnych (FOOK), warto zadbać, by nie była ona zbyt drobna czyli o ziarnistości przynajmniej 20-80 mm lub nawet 100 mm. Trzeba jednak zdawać ,sobie sprawę, że słabej jakości osad kompostowany z FOOK nadaje się jedynie do produkcji kompostu odpadowego, którego zastosowanie ogranicza się prak­tycznie do rekultywacji powierzchni składowiska.

Planując kompostownię, musimy pa­miętać, że tony dostarczanych odpadów zamieniają się w metry sześcienne, nat­omiast materiał opuszczający kompostowanie znów przeliczany jest na tony. Roz­miary kompostowni określa jednak ilość m³, jakie muszą być w niej przetwarzane w określonym czasie. Wyznacza to roz­miary budowli oraz ilość i rodzaj potrzeb­nych urządzeń i maszyn.

Zbyt małe powierzchnie i kubatury mogą spowodować niemożność osiągnięcia wytyczonych celów ekologicznych oraz konfliktowe węzły eksploatacyjne, grożące usterkami i wypadkami. Z kolei zbyt wielkie kubatury budowli i rozmiary maszyn nadmiernie podwyższają koszt przetwarzania odpadów. Nagromadzenie skomplikowanych urządzeń technicznych. teoretycznie przeznaczonych do stabiliza­cji i przyspieszania naturalnych procesów rozpadu, oznacza w rzeczywistości ob­niżenie bezpieczeństwa eksploatacji przez potencjalną usterkowość systemów oraz wysoki koszt konserwacji zarówno pasyw­ny, tj. ten związany z utrzymywaniem fachowców w gotowości, jak i aktywny, tj. taki, który jest związany bezpośrednio z wymianą zużytych części i mediów eksploatacyjnych.

Ocena kubatury odpadów przezna­czonych do kompostowania nie jest tak prosta. Mieszając różne materiały, mu­simy umieć uwzględnić ich gęstość, wilgotność, zawartość azotu lub/i węgla organicznego oraz potencjał energetycz­ny. Należy też uwzględnić przebieg pro­cesu oraz recyrkulację materiałów w systemie. Ta wiedza jest z pewnością tym czynnikiem, który decyduje nie tylko o sprawności instalacji, ale przede wszyst­kim o jakości końcowego produktu. Jed­nocześnie odróżnia ona .”kwalifikowa­nego kompostownika" od zwykłego technologa procesów przemysłowego unieszkodliwiania odpadów biodegrado­walnych.

Zebrawszy powyższe informuje o ma­teriale, jakim się; dysponuje, po wstępnej analizie sytuacji rynkowej i możliwości poniesienia korzyści finansowych można określić, co tak naprawdę będzie prze­twarzane w planowanej kompostowni, jakie będą ilości (wyrażone w Mg i w m³) i jaki produkt końcowy jest realnie możliwy.

Bez własnych doświadczeń eksploatacyjnych dokonanie trafnego wyboru technologii jest bardzo trudne. Trzeba zacząć od poszukiwania takiego konsultanta, który wykazuje się odpowiednią wiedzą, opartą na wieloletnich doświadczeniach. Fachowców takich na polskim rynku jest jeszcze niewielu. Najwięcej ich znajdziemy w krajach niemieckojęzycznych lub skandynawskich.
W rozmowach z nimi należy zaprezentować te dane i być przygotowanym na udzielenie konkretnych odpowiedzi (o jakim materiale mówimy, jakie możliwości kształtowania formy tych materiałów są jeszcze możliwe, jaka lo­kalizacja i teren są przewidziane i jaki efekt zamierza się osiągnąć). Żądając od konsultanta koncepcji, należy zaznaczyć, aby zawierała ona wstępną wycenę inwestycji budowlanej oraz nakładów na maszyny i urządzenia ruchome, a także by określała sposób kontroli procesu i certyfikacji produktu oraz kosztów przetwa­rzania wsadu (włącznie z uwzględnieniem amortyzacji). Przedstawiona koncepcja powinna odwoływać się do już eksploatowanych zakładów o podobnych wymia­rach i do rodzaju wsadu z podaniem adresów tychże referencji.

Dokonawszy pierwszego wyboru, przy­szły inwestor powinien udać się do wyszczególnionych przez konsultanta zakła­dów i w oparciu o otrzymaną koncepcję z parametrami eksploatacyjnymi zweryfi­kować te dane z rzeczywistymi wynikami eksploatacji w realnych warunkach. Rozmowa z eksploatatorami (a powinno ich być nie mniej niż trzech różnych) pozwoli szybko i precyzyjnie wyłonić sła­bości i zalety systemu oraz jego rzeczywisty koszt.

Utwierdzeni w dokonanym wyborze, możemy zlecić konsultantami opracowa­nie studium wykonalności dla projektowanego zakładu, które powinno określić inwestycję z dużą dokładnością. Opraco­wanie takie stanowić może cenny doku­ment w ubieganiu się o zewnętrzne środki inwestycyjne. Pozostaje jeszcze tylko pytanie, jak opracować dokumentację prze­targową, aby na końcu takich starań rzeczywiście mieć to co się chciało, a nie jakiś przypadkowy „dziwoląg”, myl­nie określany słowem „kompostownia".

3.11.2. Nie oszczędzać na doradztwie i koncepcji

Pozostaje jednak pytanie, jak opra­cować dokumentacje, przetargową, aby na końcu inwestycji mieć to, co się chciało, a nie jakiś przypadkowy „dziwoląg", myl­nie określany słowem „kompostownia".

Jeśli wybrana przez inwestora techno­logia jest oferowana przez wielu wykona­wców, nie ma powodu, by robić wstępną selekcję oferentów, czyli tzw. short list. Wystarczą odpowiednie progi, takie jak wadium, gwarancje, obrót i referencje. Gdy jednak mowa o bardzo specyficznych elementach technologicznych, oferowa­nych przez niewielu lub tylko jednego dostawcę, warto potrudzić się o wylonie­nie kilku potencjalnych zainteresowanych przed ujawnieniem szczegółów zamierze­nia. Dwuetapowy przetarg (nie mylić z przetargiem dwustopniowym; FIDIC) wydłuża całą procedurę, ale pozwala wy­badać kandydatów z punktu widzenia ich potencjalu technicznego, koniecznego do realizacji zadania. Wiadomo, ze prze­targ jest ważny wtedy, gdy wpłynęły nie mniej niź dwie oferty, a na krótkiej liście widnieją dane przynajmniej dwóch lub trzech kandydatów.

Trudno dać jednoznaczną odpowiedz, czy przetarg powinien być dwustopniowy, tj. najpierw na projekt i plan wykonaw­czy włącznie z uzyskaniem pozwolenia na budowę, a później na wyłonienie wyko­nawcy wg powstałej dokumentacji. Jeśli inwestorowi zależy głównie na realizacji obiektu w najlepszej, jego zdaniem, wy­branej technologii, to warto starać się o opracowanie takiej dokumentacji przez firmy inżynierskie, specjalizujące się w tym temacie, a nie przez przedsiębior­stwa budowlane, realizujące wszystko - od drogi miejskiej do wieżowców i lot­nisk włącznie. Gdy odpowiedni projekt istnieje, wykonać go może praktycznie każdy, kto umie budować. Warto jednak pamiętać, że opracowanie odpowiedniej koncepcji technologiczno-logistycznej ta­kiego zakładu wymaga lat doświadczeń, bazujących wręcz na pracy przy pryzmach, na ładowarce itp. Ilu inżynierów-budow­niczych ma pojęcie o procesach biolo­gicznych prowadzonych na skalę prze­mysłową?

Przetarg na budowę drogi miejskiej powinien być jednostopniowy. Natomiast specjalistyczne zakłady lub urządzenia (takie jak kompostownia, biogazownia czy elektrownia wiatrowa) powinny być realizowane w przetargach dwustopnio­wych. Jest to droższa i dłuższa droga do zakończenia projektu, jednak w takich projektach obowiązuje zasada, że każde tysiąc euro zaoszczędzone na doradztwie i koncepcji to 10 tys. euro dodatkowych kosztów w eksploatacji.

Jeśli inwestor jest podmiotem realizu­jącym projekt ze środków publicznych i planuje ogłoszenie publicznego prze­targu, to opracowujący koncepcję i założenia technologiczne nie może póź­niej startować do przetargu jako wyko­nawca. Jak więc zapewnić sobie, że będzie się, miało to, co się chce? Przeglą­dając ogłaszane w Internecie programy funkcjonalno-użytkowe (PFU), nie moż­na mieć wątpliwości, ze wielokrotnie są to „gotowce” podsuwane przez oferen­ta dostaw technologicznych rozwiązań, najczęściej jednej z dużych firm działa­jących na rynku. Takie PFU skutecz­nie ograniczają możliwość oferowa­nia innych rozwi4zan, opartych na od­miennych procesach technologicznych. W gruncie rzeczy nic w tym złego, jeśli się uważa, ze dokonało się, trafnego wy­boru. Jednak zbyt precyzyjne sformuło­wania, wyjęte żywcem z dokumentacji technicznej urządzeń, mogą być podstawą zgłaszania protestów ubiegającej się o zle­cenia konkurencji. W rezultacie może dojść do pomnożenia kosztów prowadze­nia przetargów przez ich wielokrotne powtarzanie, a w konsekwencji do znacznych opóźnień w realizacji obiektu, co w rze­czywistości oznacza pomnożenie strat o utracone przychody lub oszczędności. Pozostaje więc niezależny inżynier-kon­sultant. Jeśli jest to ten sam, który pomógł w dokonaniu trafnego wyboru, inwestor nie musi obawiać się zarzutu ogłasza­nia przetargu pod dyktando jednego do­stawcy. Inżynier-konsultant wie, jakie pa­rametry ekonomiczno-eksploatacyjne in­westor chce czy powinien uzyskać, a do­stawcą może być każdy, kto takie para­metry jest w stanie spełnić. Warto jed­nak podkreślić, ze największym błędem jest przekonanie wielu inwestorów, iż cena ma stanowić 100-procentowe kryterium wyboru oferty.

W przypadku kompostowni hierarchia kryteriów oceny powinna być przynaj­mniej taka, ze koszty eksploatacji stanowić będą 60% oceny oferty. Cena rozwiązań technologiczno-budowlanych jest już za­warta w cenie eksploatacji, gdyż amor­tyzacja to stosunkowo duża część tych kosztów. Poza tym inwestycja może być dotowana z funduszy ekologicznych i strukturalnych, a koszty eksploatacji - nigdy. Kryterium kosztów inwestycji powinno być rozpatrywane raczej pod kątem ich procentowego udziału w kosz­tach inwestycyjnych. Jeśli ich udział w kosztach eksploatacyjnych przekracza 30% (w przypadku dużej kompostowni) lub 50% (w przypadku małej), to wskazane jest bardzo krytyczne podejście do takiej oferty. Oczywiście jest tak, że im mniejsza kompostownia, tym większy udział inwes­tycji budowlanych w stosunku do kosztów energii i kosztów pracy. Kompostownia przetwarzająca 5 tys. Mg odpadów rocz­nie jest obsługiwana jedną ładowarką, jednym sitem i jedną osobą, dokładnie tak, jak kompostownia przetwarzaj4ca 10 tys. Mg rocznie. Ponieważ koszt eks­ploatacji przeliczany jest na jedną tonę wsadu, maleją koszty plac, energii i inwestycji w park maszynowy, a koszty inwestycji budowlanych pozostają pra­wie bez zmian, gdyż przepustowość kompostowni mierzy się ilością metrów sześciennych wsadu na metr kwadratowy­ powierzchni technologicznych na rok (m³/m²/a). Ten parametr przy określonym typie kompostowni nie powinien się znacząco zmieniać dla zakładów o różnej wielkości. Następnym kryterium oceny powinna być analiza bezpieczeństwa eks­ploatacji. Pod tą definicją kryje się fakt usterkowości systemów. Znaczy to, ze im więcej skomplikowanych, rucho­mych urządzeń technicznych w obrębie bezpośredniej obróbki odpadów, tym większe prawdopodobieństwo, ze zaistnia­ła awaria zmusi eksploatatora do wstrzy­mania procesów przetwarzania na czas naprawy tub koniecznej konserwacji. O ile kalendarz konserwacyjny pozostaje częścią planu produkcyjnego, to im więcej usterek, tym mniejsza realna przepusto­wość zakładu i związane z tym proble­my wyższych kosztów oraz zapewnienia adekwatnych powierzchni magazynowych dla odpadów. Cóż bowiem robić, jeśli odpady napływają codziennie? Dlatego też koszty eksploatacyjne powinny być kryterium przynajmniej 30% w ocenie oferty.

Ostatnie ważne kryterium powinna stanowić analiza elastyczności inwestycji. Pod pojęciem „elastyczność" rozumie się fakt łatwości dokonania takich zmian w sy­stemie technologicznym, które bez znacznych kosztów pozwolą dopasować proces i formę, do zachodzących zmian rynkowych, technologicznych i legislacyj­nych w okresie planowanej eksploatacji, a jest to niejednokrotnie od 15 do nawet 30 lat. Obowiązuje bowiem niezmienna dewiza, że to, co jest zabetonowane, jest wieczne. Przebudowa związana jest wtedy z wyburzeniem. Majątek trwały staje się gruzem i odpadem. Nabrzmiewa­jące problemy ekologiczne oraz walka ze zmianą klimatu już wkrótce mogą po­stawić pod znakiem zapytania dotychczas obowiązujące normy. 10, 15, a tym bar­dziej 301at to taki okres, który nie pozwala przewidzieć tego, co będzie, ale już dziś rysują się pewne trendy: redukcji emisji CO₂ i konsekwentnej realizacji progra­mu energii odnawialnej lub wykorzysta­nia wszelkich źródeł energii odpadowej. Te ewolucje i zmiany w znacznym stopniu dotkną eksploatatorów zakładów przetwa­rzania odpadów. Świadomość tego nie mo­że pozostawać nieuwzględniona w ocenie planowanej inwestycji. Kryterium elastyczności projektowanej instalacji powin­no stanowić pozostałe 10% oceny oferty.

Kompostownia jest kluczowym ele­mentem każdego zakładu gospodarki od­padami. Patrząc na polskie realia, można zwątpić w to stwierdzenie, gdyż klu­czowym elementem polskich zakładów jest w większości wypadków składowisko. Jeśli jednak mamy do czynienia z w pełni zorganizowanym i wyposażonym zakła­dem, umocowanym w sensownym sys­temie prawnych regulacji, to tak jest rze­czywiście. Zbiórka, transport i obróbka mechaniczna nie zmienia postaci odpadów i nie jest ich recyklingiem. Jest to czysto mechaniczne ich przemieszczanie i roz­dzielanie na frakcje mniej lub bardziej użyteczne i na zupełnie bezużyteczne, szkodliwe tub nawet bardzo niebezpiecz­ne. W kompostowni następuje rzeczywiste przeobrażenie odpadów, a dokładniej ich części organicznej. Mimo że są to przede wszystkim resztki pożywienia tub artykułów codziennego użytku, ich niekontro­lowana koncentracja w „środowisku może w znacznym stopniu zagrażać zdrowiu ludzi i środowisku. Przetworzenie tej or­ganiki na elementy składowe i ich mine­ralizacja powodują ich pełne unieszkod­liwienie, a emisje powstające w trakcie ich obróbki są łatwe do kontrolowania i w znacznie mniejszym stopniu szkodliwe dla klimatu niż w przypadku niekontrolo­wanych procesów beztlenowego rozpadu. Poza rym w kompostowni czystej organiki następuje rzeczywisty recykling, czyli za­miana odpadów na produkt.

Można zatem stwierdzić, że budowa kompostowni zawsze związana jest z po­zytywnym efektem ekologicznym. Obojęt­nie, jaka to jest kompostownia, stan koń­cowy jest lepszy od wyjściowego. W przy­padku sortowni nie zawsze można pokusić się o takie stwierdzenie, a przecież wiado­mo, ze są to dużo droższe inwestycje.

Kompostownia to nie zakład uniesz­kodliwiania odpadów, lecz zakład produk­cyjny. Mając ten fakt na uwadze, trzeba zawsze podchodzić do analizy działalności takiego obiektu, patrząc przez pryzmat ekonomii. Nie jest bez znaczenia, ile kosz­tuje przetwarzanie, ile otrzymuje się środ­ków na przetwarzanie i ile kosztuje osta­tecznie jedna tona produktu, gdyż tym się handluje. W przeciwnym razie będzie to dalej odpad. Czy warto więc inwes­tować pieniądze w coś, co ma wytwarzać odpad? Chyba nie, odpadów jest na świe­cie dosyć.

Rozporządzenie z dnia 21 marca 2006 r., Dz.U. z 2006 r. Nr 49, poz. 356;

Kompost nieodpowiadający wymaganiom (nienadający się do wykorzystania);

Gleba i ziemia w tym kamienie;

Dz.U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902 z późn. zm.;

Dz.U. z 2004 r. Nr 121, poz. 1266, z późn. zm.;

Odpady kuchenne ulegające biodegradacji;

w przypadku skarmiania zwierząt odpadami pochodzenia zwierzęcego działania te powinny uwzględniać wymagania określone przepisami weterynaryjnymi, w szczególności przepisami rozporządzenia (WE) nr 1774/2002 parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 3 października 2002 r. ustanawiającego przepisy sanitarne dotyczące produktów ubocznych pochodzenia zwierzęcego nieprzeznaczone do spożycia przez ludzi (Dz.Urz. WE L 273 z 10.10.2002 r. str. 1; Dz.Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t.37, str. 92);

uwzględnia się wymagania określone przepisami ustawy z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt (Dz.U. z 2005 r. Nr 255, poz. 2143);

Dz. U. Nr 66, poz. 620, z 2006 r. Nr 46, poz. 333;

rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 14 grudnia 2004 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz. U. Nr 279, poz. 2758); rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 20 grudnia 2005 r. w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz.U. Nr 260, poz. 2176); obwieszczenia Ministra Środowiska z dnia 4 października 2006 r. w sprawie stawek opat za korzystanie ze środowiska na rok 2007 (M.P. Nr 71, poz. 714); rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 6 czerwca 2007 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za korzystanie ze środowiska (Dz.U. z 2007 r. Nr 106, poz. 723);

Ustawa z dnia 10 lipca 2007 r., Dz.U. Nr 147, poz. 1033;

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia …….. w sprawie wykonania niektórych przepisów ustawy o nawozach i nawożeniu. (Projekt z dnia 30.08.2007 r.);

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 listopada 2007 r., Dz. U. Nr 228, poz. 1685;

Materiał po procesie kompostowania;

Lp. 36 załącznika;

Dz.U. z 2002 r. Nr 165, poz. 1359;

Dz.U. z 2002 r. Nr 134, poz. 1140;

Odpady ulegające biodegradacji z pielęgnacji terenów zielonych;

Lp. 35 załącznika;

z dnia 19 października 2004 r. Dz.U. z 2004 r. Nr 236, poz. 2369;

15

1

Tworzywa

Sortownia ręczna lub DIVITEH

Paliwa alternatywne

38 000 Mg

ZOK

Metale

1000 Mg OBO

Tworzywa wartościowe

SITO o 80 mm

Rozdrabniarka

(rozrywarka worków)

Odpad

Składowisko

≥ 80 mm (-50-80 mm)

19 000 Mg FOOK

5 000 Mg OS

1 000 Mg OBO

25 000 Mg INPUT

- 50% wagi

-30°/ objętości

13 000 Mg KO

(kompostu odpadowego)

1000 Mg OBO

5000 Mg OS

---