K. Slany, K. Kluzowa

Rodzina polska w świetle wyników NSP 2002

• Opracowanie poświęcone jest charakterystyce rodzin w świetle wyników NSP 2002 oraz jej zmiany od spisu z 1988r.

Wprowadzenie:

• NSP 2002 jest czwartym powojennym badaniem statystycznym, w którym uwzględniono problematykę rodziny (po raz pierwszy w 1970)

• We wszystkich spisach rodziny wyodrębniane były spośród ludności żyjącej w gospodarstwach domowych (zespół osób wspólnie mieszkających i wspólnie się utrzymujących), dlatego analiza wymaga osadzenia rodziny w kontekście tej kategorii.

• Pojęcie rodziny: w spisach zwykle odnosiło się do osób wchodzących w skład gospodarstw domowych i wyodrębnionych na podstawie kryt. biologicznego - dwukrotnie ('78 i '02) wyodrębniono jednak rodziny funkcjonujące w ramach gospodarstw zbiorowych (zwane obiektami zbiorowego zakwaterowania, zespół pomieszczeń zlokalizowanych w jednym lub kilku budynkach, zajętych przez jeden zakład świadczący usługi opiekuńczo-wychowawcze, opiek-lecznicze, hotelarskie bądź inne, w których zamieszkuje zwykle większa liczba osób).

• NSP 2002 rodzina: dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona, wspólnie żyjący partnerzy (kohabitanci) - osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko.

- Novum jest włączenie w jej skład osób nie pozostających w formalnym związku małżeńskim.

- Formalny status osób płci przeciwnej tworzących parę określa wprowadzone pytanie o stan cywilny prawny wg obowiązującego prawa.

- Osoby o statusie prawnym żonaty/ zamężna podzielono na:

1. pozostające w związku małżeńskim,

2. nie pozostające w związku małżeńskim, ale którego rozpad nie został usankcjonowany sądownie.

- Badano także stan cywilny faktyczny. Wyodrębniono: kawalerowie/panny, żonaci/zamężne, wdowy/wdowcy, rozwiedzeni oraz partnerzy/partnerki - nie uwzględniając ich stanu cywilnego prawnego. Wyodrębniono także kat. separowanych, która obejmowała a) separowanych prawnie i nie tworzących związków z innymi partnerami b) zamężnych/ żonatych prawnie, ale nie ;pozostające w związku małżeńskim i nie tworzące formalnych związków partnerskich z innymi osobami.

Skład rodzinny gospodarstw domowych:

• ponad 13 tys. gospodarstw domowych - 67% w miastach - od 1988 wzrosła

- przewaga udziału miejskich gosp. wynika z: a) nierównego rozkładu ludności wg miejsca zamieszkania, b) mniejszej wielkości gosp. miejskich w porównaniu z wiejskimi.

• Zdecydowaną większość gosp. stanowią gosp. jednorodzinne - tendencja ta maleje (zwłaszcza w miastach) na korzyść gosp. nierodzinnych z dominującymi gosp. jednoosobowymi.

• Skład rodzinny gosp. domowych:

a) w większości są to rodziny nuklearne

b) w co dwunastym gospodarstwie jednorodzinnym funkcjonuje rodzina rozszerzona, obejmujących także przedstawicieli starszego pokolenia, którzy nierzadko pełnią role głów rodzin (dostarczają całkowicie lub w przeważającej części środków utrzymania danemu gosp. domowemu)

c) w gosp. dwurodzinnych jest podobnie, częściej przedstawiciele starszego pokolenia niż młodszego występują w roli głów rodzin

d) w wielu rodzinach rozszerzonych (zwłaszcza miejskich) pozycja ekonomiczna starszego pokolenia jest silniejsza od pozycji młodszych pokoleń (podobnie w NSP 1988)

• Pokrewieństwo do głowy rodziny:

a) zdecydowana większość członków rodziny to dzieci i współmałżonkowie - co wskazuje na zaawansowany proces nuklearyzacji rodzin

b) obecność, w gospodarstwach wieloosobowych, osób pozostających w innych relacjach z głowami rodzin wskazuje na obecność (szczególnie na wsi) licznej kategorii rodzin rozszerzonych

c) rodziny rozszerzone różnią się w miastach i na wsi.

- W miastach - najczęściej są wnuki, na wsiach - rodzice i teściowie głów rodzin.

- Na wsi dwa razy częściej w skład rodzin rozszerzonych wchodzą krewni z linii bocznej i powinowaci głów rodzin (rodzeństwo, zięciowie, synowe). Świadczy to o utrzymaniu się na wsi tradycyjnego wzoru życia rodzinnego, opartego na rozbudowanej sieci powiązań między wspólnie zamieszkałymi krewnymi i powinowatymi.

Typy rodzin w gospodarstwach domowych:

• Wzrost liczby rodzin w skali całej Polski. Wzrost w miastach, a spadek na wsiach - a) przemieszczanie się ludności ze wsi do miast b) inkorporacja terenów wiejskich do terenów miejskich.

• Najwięcej jest rodzin typu małżeństwo z dziećmi, ale po raz pierwszy wyodrębniono ze zbioru małżeństw związki partnerskie z dziećmi i bez dzieci (w poprzednich spisach ujęte były wraz z małżeństwami). Przyczyną wyodrębnienia była chęć zbadania zjawiska poszerzającej się w wielu krajach kohabitacji.

• Wśród par posiadających dzieci zdecydowanie dominują małżeństwa (56%). Spadek w stosunku do roku 1988 - jest to wynik m.in. zmniejszenia gotowości młodych ludzi do zawierania małżeństw i opóźniania realizacji zadań prokreacyjnych.

• Liczba par bez dzieci w 2002 nieznacznie wzrosła w stos. do roku 1988,

- większość małżeństw bez dzieci stanowią starsze małżeństwa, znajdujące się w fazie „pustego gniazda rodzinnego”,

- tylko odsetek stanowią pary jeszcze nie mające dzieci, nie chcące lub nie mogące ich mieć.

• Wzrost liczby par tworzących związki partnerskie.

- Większość tych związków posiadała dzieci i mieszkała w miastach (75%),

- udział partnerów w ogólnej liczbie rodzin w Polsce wynosi 1,9% - z przewagą w miastach.

• Rodziny niepełne (monoparentalne), kategorie: a) matki z dziećmi, b) ojcowie z dziećmi.

- wzrost liczby rodzin niepełnych o 29%,

- dominują rodziny tworzone przez samotne matki.

• Udział poszczególnych typów rodzin jest zróżnicowany w różnych regionach Polski:

- województwa o najwyższym odsetku danego typu rodzin: a) małżeństwa bez dzieci - łódzkie(24,8%), b) małżeństwa z dziećmi - podkarpackie (62,1%), c) partnerzy (z dziećmi i bez) zach-pomorskie (3,7%), d) matki z dziećmi - dolnośląskie(19,8%), e) ojcowie z dziećmi - dolnośląskie (2,5%)

- na zróżnicowanie wpływają takie czynniki: a) demograficzne - struktura ludności wg wieku i płci oraz migracje, które wpływają na zasoby populacyjne i dezorganizację rodzin, b) społ-kulturowe - realizacja wzorów formowania rodziny (np. najwyższe od lat wskaźniki urodzeń pozamałżeńskich, urodzeń wśród nieletnich matek oraz rozwodów notowane w województwach pn-zach części Polski).

• W NSP 2002 po raz pierwszy w historii polskich spisów uwzględniono problematykę rodzin zrekonstruowanych (niestety bardzo wąsko).

- 107 tys. rodzin zrekonstruowanych (takich, w których min. jedno dziecko nie jest wspólnym dzieckiem małżonków/partnerów). Większość z nich tworzą osoby pozostające w formalnych związkach małżeńskich wychowujących dzieci.

- przeciętna liczba dzieci w rodzinach zrekonstruowanych jest wyższa niż w rodzinach biologicznych.

- odsetek małżonków z co najmniej średnim wykształceniem jest nieco wyższy w rodzinach biologicznych niż zrekonstruowanych

- natomiast wśród partnerów rodzin biologicznych i zrekonstruowanych odsetek ten jest prawie równy

Rodziny z dziećmi na utrzymaniu:

• NSP 2002 spisano ponad 14 245 tys. dzieci, w 1988 o 405 tys. mniej (w miastach jest więcej dzieci)

• Wyodrębniono kategorię dzieci do 24 roku życia (wiek, w którym planowo powinno się ukończyć studia), wobec których rodzice spełniali powinności ekonomiczne - 10 808 tys. (więcej w miastach).

- najwięcej dzieci w tej kat. pochodzi z rodzin pełnych - 83% ogółu dzieci pozostających na utrzymaniu, następnie kolejno: w rodzinach samotnych matek, ojców, a najmniej w rodzinach partnerów.

- Wśród rodzin utrzymujących dzieci najwięcej jest takich, które posiadają jedno dziecko 47%. Z dwojgiem dzieci jest 36% rodzin i 17% z trojgiem i więcej dzieci.

- W 1988 roku odsetek rodzin utrzymujących troje i więcej dzieci był wyższy niż w 2002 - świadczy to o utrwalaniu się przemian w zakresie dzietności rodzin polskich, zwłaszcza w populacji miejskiej

- Co szósta rodzina jest rodziną z trojgiem lub więcej dzieci, w 1988 była nią co piąta

• W 1988 57% rodzin wiejskich miało dzieci na utrzymaniu, miejskich - 63%. Na wsiach młodzież szybciej się usamodzielniała niż w miastach.

• W 2002 tendencja się odwróciła (miasta 58%, wsie 59%), co jest konsekwencją niekorzystnych zmian na rynku pracy oraz podniesienia poziomu aspiracji edukacyjnych młodzieży wiejskiej.

• W 2002 zmniejszyła się liczba dzieci pozostających na utrzymaniu (w porów. z 88). Najwyższy spadek odnotowano w rodzinach pełnych.

• Przeciętna liczba dzieci utrzymywanych wynosi w miastach 1,64, a na wsi 2,01.

• Rodziny młode - w momencie spisu matka w wieku poniżej 30 lat, a ojciec poniżej 35 lat (w przypadku rodzin pełnych brano pod uwagę oboje małżonków/partnerów)

- w 1988 stanowiły 15% ogółu rodzin w Polsce, w 2002 - 10,4% (w obu przypadkach na wsi więcej niż w miastach)

- w 2002 rodziny młode stanowiły 18% ogółu rodzin posiadających dzieci na utrzymaniu (więcej na wsi niż w mieście).

- większy udział młodych rodzin występuje w grupie partnerów oraz samotnych matek.

- 25% rodzin kohabitacyjnych to ludzie młodzi (na wsi więcej niż w mieście) - świadczy to o stopniowej ich popularności

• Struktura wieku dzieci pozostających na utrzymaniu:

- przeważają dzieci w wieku wczesnoszkolnym (od 7 lat)

- co szóste dziecko w rodzinie jest w wieku 18 - 24 lata

- rodziny młode, co jest oczywiste, w większości posiadają dzieci w wieku żłobkowym i przedszkolnym

• Sytuacja rodzin mających dzieci a stan cywilny matek:

- 78% tych rodzin - kobiety zamężne pozostające w małżeństwie

- więcej jest rodzin panien z dziećmi w miastach niż na wsi

- więcej jest rodzin kobiet zamężnych na wsi niż w miastach

- więcej jest rodzin kobiet rozwiedzionych w miastach niż na wsi - w Polsce rozwody są zjawiskiem par excellence (:)) miejskim

• przeciętna liczba dzieci utrzymywanych w rodzinach kobiet żyjących w związkach kohabitacyjnych, jest wyższa od liczby dzieci utrzymywanych przez te, które nie pozostają w związkach partnerskich.

• Rodziny partnerskie na wsi utrzymują więcej dzieci niż w miastach, ale nie można stwierdzić, czy dzieci pochodzą z aktualnego czy poprzedniego związku.

• Wyodrębnione zostały kategorie kobiet spisanych bez męża oraz zamężnych nie pozostających w małżeństwie - bez wątpienia pewna część tej grupy mogłaby być spisana jako pozostająca w związkach partnerskich, jednak część kobiet nie przyznaje się do kohabitacji, gdyż życie w związkach nieformalnych nie cieszy się w społeczeństwie polskim taką aprobatą jak w społeczeństwach zachodnich.

Rodziny według źródeł utrzymania:

• W NSP 2002 wyróżniono grupy źródeł utrzymania:

a) dochody z pracy osobiście wykonywanej, b) niezarobkowe źródło dochodów, c) inne dochody pochodzące z własności, d) pozostawanie na trzymaniu innych osób posiadających własne źródło dochodów.

• Niezależnie od typu rodziny, większość posiada własne źródło utrzymania

- kat. małżeństwa: 69% par posiada własne źródło utrzymania (więcej na wsiach niż w miastach)

- kat. partnerzy: 59% (w miastach więcej niż na wsiach)

- kat. matki z dziećmi: 88% (w miastach więcej niż na wsi)

- kat. ojcowie z dziećmi: 90% (na wsiach więcej niż w miastach)

• Rodzaj posiadanego źródła utrzymania różnicuje spisywane rodziny:

- praca (głównie najemna) częściej jest źródłem utrzymania obojga małżonków (42%) niż obojga partnerów (26%)

- w przypadku rodzin z dziećmi na utrzymaniu, to prawie co drugie małżeństwo i prawie co czwarty związek partnerski utrzymuje się z pracy obojga małżonków/ partnerów

- prawie co trzecia rodzina monoparentalna utrzymuje się z pracy, główną część stanowią wśród nich rodziny mające dzieci na utrzymaniu (55%)

- dla ponad 50% rodzin niepełnych jedyną podstawą egzystencji jest niezarobkowe źródło utrzymania

- co trzecia rodzina mająca dzieci utrzymuje się z niezarobkowego źródła dochodu

- utrzymywanymi (z reguły przez krewnych w linii prostej) są najczęściej samotne matki (10%) i samotni ojcowie (6%)

- wśród małżeństw i partnerów odsetek utrzymywanych jest znikomy

- dochody z własności nie były prawie wcale wykazywane przez spisywane rodziny

- odnotowano także rodziny o nieustalonym źródle utrzymania (ale było ich niewiele)

• Podstawy utrzymania rodzin posiadających dzieci w wieku do 24 lat:

- małżeństwa: najczęściej utrzymują się z pracy obojga małżonków (48%)

- związki partnerskie: najczęściej z posiadania własnego źródła utrzymania przez jednego z partnerów (39%)

- samotne matki i samotni ojcowie najczęściej z pracy (kolejno w 52% i 58%)

• W dotychczasowych spisach bardziej skupiano się na rodzinach funkcjonujących w gospodarstwach domowych, jednak postanowiono wrócić do badania rodzin, które wchodzą w skład gospodarstw zbiorowych - takich rodzin jest jednak ok 0,1%

• wśród nich ponad 66% rodzin mieszka w domach studenckich i hotelach pracowniczych

• 18 % w domach pomocy społecznej

• reszta w schroniskach dla bezdomnych i innych obiektach zbiorowego zakwaterowania

Wnioski końcowe (główne cechy struktury rodzin oraz charakterystyczne kierunki przemian):

• postępujący proces nuklearyzacji rodzin

• w wielu rodzinach rozszerzonych (szczególnie miejskich) pozycja ekonomiczna starszego pokolenia jest silniejsza od pozycji młodszych generacji

• na wsi nadal bardziej tradycyjne niż w miastach wzory życia rodzinnego, oparte na rozbudowanej sieci wzajemnych powiązań między wspólnie mieszkającymi krewnymi i powinowatymi

• dominujący, aczkolwiek malejący, jest udział typu rodziny jakim jest małżeństwo z dziećmi - wzrost liczby małżeństw bez dzieci i rodzin niepełnych

• wzrasta liczba związków partnerskich, w szczególności wśród ludzi młodych

• spada udział rodzin z trojgiem i więcej dzieci - rośnie liczba rodzin z jednym dzieckiem

• spada odsetek rodzin młodych

• mała liczba rodzin zrekonstruowanych, charakteryzują się wyższą przeciętną liczba dzieci niż rodzinach biologicznych

• spada odsetek rodzin utrzymujących się z pracy, a wzrasta odsetek rodzin utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych - zwłaszcza w grupie rodzin niepełnych

---