Krystyna Slany

Krystyna Kluzowa

RODZINA POLSKA W ŚWIETLE WYNIKÓW NSP 2002

Badania nad rodziną w powojennej Polsce pojawiły się w spisach powszechnych
przeprowadzonych w latach: 1970, 1978, 19888 i 2002. Pojęcia rodzina używa się z reguły

w odniesieniu do osób wchodzących w skład gospodarstw domowych na podstawie
kryterium biologicznego. Jednak w dwukrotnie (1978, 2002) wyodrębniono także rodziny

funkcjonujące w ramach gospodarstw zbiorowych.

Gospodarstwo zbiorowe: zespół pomieszczeń zlokalizowanych w jednym lub kilku
budynkach, zajętych przez jeden zakład świadczący usługi opiekuńczo – wychowawcze,

opiekuńczo – leczniczne, hotelarskie bądź inne, w których zamieszkuje zwykle większa
liczba osób.

Rodzina ( NSP 2002): dwie lub większa liczba osób, które są związane jako mąż i żona,

wspólnie żyjący partnerzy (kohabitacja) – osoby płci przeciwnej lub jako rodzic i dziecko.
Tak więc rodzina obejmuje parę bez dzieci lub parę z jednym lub większą liczbą dzieci,

albo też samotnego rodzica z jednym bądź większą liczbą dzieci.

Stan cywilny prawny: stan cywilny według obowiązującego w kraju prawa. Osoby
zamężne podzielono na: 1) pozostające w związku małżeńskim; 2) niepozostające

w związku małżeńskim – rozpad związku nieusankcjonowany decyzją sądu
Stan cywilny faktyczny: określony wtórnie, na podstawie charakteru związku, w jakim

żyje dana osoba. Wyodrębniono: 1) kawalerzy/ panny; 2) żonaci/zamężne;
3) wdowcy/wdowy; 4) rozwiedzeni/rozwiedzone; 5) partnerzy/partnerki – nie

uwzględniając ich stanu cywilnego prawnego.
Wyróżniono kategorię osób separowanych: 1) separacja prawna, niepozostawanie

w związku formalnym ani partnerskim z innymi osobami; 2) stan cywilny prawny
zamężny/zamężna, niepozostawanie w związku małżeńskim ani partnerskim.

Skład rodzinny gospodarstw domowych

Od 1988 do 2002 roku liczba gospodarstw domowych zwiększyła się o 11,4%, przy czy
w miastach o 14%, a na wsi o 6.5%. Różnica ta wypływa z: 1) faktu, że więcej ludzi

mieszka w miastach (ponad 60% ludności Polski); 2) mniejsza wielkość gospodarstw
miejskich.

TYP GOSPODARSTWA % (NSP 2002)

jednorodzinne
dwurodzinne

trzy i więcej rodzinne
nierodzinne, w tym:

jednoosobowe

69,0

4,4
0,2

26,4
24,8

Większość gospodarstw domowych stanowią gospodarstwa jednorodzinne, jednak ich

odsetek się zmniejsza (75% w 1988). Wyraźnie wzrósł udział gospodarstw nierodzinnych
(20% w 1988), wśród których dominują gospodarstwa jednoosobowe.

Zdecydowana większość członków rodzin występuje względem głowy rodziny
w charakterze dzieci i współmałżonków – świadczy to o procesie nuklearyzacji rodzin.

W rodzinach rozszerzonych w miastach kategorią najczęstszą są wnuki, zaś na wsi rodzice
i teściowe głów rodzin. Potwierdza to fakt, że w rodzinach miejskich rola głów rodzin

przypada częściej przedstawicielom starszego pokolenia, natomiast na wsi – pokolenia
młodszego.

Typy rodzin w gospodarstwach domowych

Wzrost (w odniesieniu do 1988) liczby rodzin w miastach, spadek na wsi – wynikający
z: 1) przemieszczania się ludności ze wsi do miast oraz 2) ze zmian administracyjnych

powodujących inkorporacje terenów wiejskich do miast.

Najwięcej jest rodzin typu małżeństwo z dziećmi. Pary z dziećmi (małżeństwa + partnerzy)
stanowią 56,8% ogółu rodzin – spadek o 6%. Wśród par z dziećmi zdecydowanie

dominują małżeństwa (56% wszystkich rodzin). Jest ich jednak znacznie mniej niż było,
co może być spowodowane przez: 1) zmniejszoną gotowość ludzi młodych do zawierania

małżeństw; 2) opóźnianie realizacji zadań prokreacyjnych.

Znacząco wzrosła (o 14%) liczba par bez dzieci. Większość małżeństw bez dzieci stanowią
starsze małżeństwa po opuszczeniu domu rodzinnego przez dzieci.

Nastąpił wzrost liczby par tworzących związki partnerskie, większość z nich posiadała

dzieci (56,1%) i mieszkała w miastach (75%). Związki partnerskie stanowią 1,9%
wszystkich rodzin.

Udział rodzin niepełnych zwiększył się o 29%. Dominują wśród nich samotne matki, które

stanowią 17,2% ogółu rodzin. Samotni ojcowie stanowią 2,2% ogółu rodzin, ale ich liczba
od 1988 roku wzrosła o 30%.

Udział różnych typów rodzin jest zróżnicowany w zależności od regionu Polski. Na ten fakt

wpływają czynniki demograficzne: struktura ludności wg wieku i płci oraz migracje;
a także czynniki społeczno – kulturowe: określone wzory formowania rodzin, wzory

kulturowe. Ciekawy przykład stanowią województwa północno - zachodniej Polski gdzie
wskaźnik urodzeń pozamałżeńskich, urodzeń wśród nieletnich matek oraz rozwodów są od

lat wyższe niż w pozostałych regionach kraju.

Rodzina zrekonstruowana: co najmniej jedno dziecko nie jest wspólnym dzieckiem
małżonków/partnerów. Większość z takich rodzin tworzą osoby pozostające w formalnych

związkach małżeńskich wychowujących dzieci. Przeciętna liczba dzieci w rodzinach
zrekonstruowanych jest wyższa niż w rodzinach biologicznych.

Rodziny z dziećmi na utrzymaniu

Dzieci jest mniej niż było w 1988 roku. Z ich ogółu wyodrębniono kategorię dzieci, wobec

których rodzice spełniali powinności ekonomiczne. Uznano, że powinności te odnoszą się
do dzieci do 24 roku życia. Na pierwszym miejscu wśród rodzin utrzymujących takie dzieci

są rodziny pełne (83% dzieciaków).

Odsetek rodzin posiadających dzieci na utrzymaniu jest najwyższy w grupie partnerów
(89,5%), małżonków (83%), samotnych matek (56,7%), samotnych ojców (46%).

Wśród rodzin utrzymujących dzieci najwięcej jest takich, które posiadają jedno dziecko

(46,9%). z dwojgiem dzieci 36,2% z trojgiem i więcej – 16,9%. Rodziny niepełne
najczęściej posiadają jedno dziecku na utrzymaniu. Jedynie w małżeństwach jedno dziecku

pozostaje na utrzymaniu mniej niż połowy małżeństw (42,5%). Generalnie rodziny
utrzymujące jedno dziecko dominują, szczególnie w miastach. Spada natomiast liczba

rodzin utrzymujących troje lub więcej dzieci.

Odsetek dzieci pozostających na utrzymaniu jest wyższy na wsi (59,2%) niż w miastach
(57,5%), co może być spowodowane przez: 1) niekorzystne zmiany na rynku pracy;

2) podniesie się poziomu aspiracji edukacyjnych młodzieży wiejskiej.

Rodziny młode: matka poniżej 30 roku życia, ojciec poniżej 35 roku życia. Stanowią
one 14% ogółu rodzin w Polsce – jest to wyraźny spadek w stosunku do roku 1 988

(4 punkty procentowe). Większość tych rodzin stanowią małżeństwa z dziećmi (83%)
i matki z dziećmi (15,9%). Młode małżeństwa z dziećmi stanowią 15,5% ogółu wszystkich

małżeństw z dziećmi.

25% procent rodzin kohabitacyjnych w Polsce stanowią ludzie młodzi – wskazuje to na
stopniowy wzrost ich popularności.

1) Więcej jest rodzin panien z dziećmi w miastach niż na wsi; 2) więcej jest rodzin kobiet

zamężnych na wsi niż w miastach; 3) więcej jest rodzin kobiet rozwiedzionych w miastach
niż na wsi – rozwody są w Polsce zjawiskiem par exellence miejskim.

Przeciętna liczba dzieci pozostających na utrzymaniu w rodzinach wyodrębnionych wg

stanu cywilnego prawnego kobiet wynosi 1,78, przy czym: 1,64 w miastach i 2,01 na wsi.

Rodziny według źródeł utrzymania

Źródła utrzymania: 1) dochody z pracy osobiście wykonywanej; 2) niezarobkowe źródło

dochodów; 3) inne dochody pochodzące: z własności, z najmu; 4) pozostawanie na
utrzymaniu innych osób posiadających własne źródło dochodów.

Większość rodzin posiada własne źródło utrzymania: 69,4% małżeństw, 58,9%

partnerów, 87,7% matek z dziećmi, 90% ojców z dziećmi.

Praca jest częściej źródłem utrzymania dla obojga małżonków (42%) niż obojga
partnerów (25,6%). W przypadku rodzin utrzymujących dzieci prawie co drugie

małżeństwo i prawie co czwarty związek partnerski utrzymuje się z pracy obojga
małżonków/partnerów.

Dla 54,4% samotnych ojców i 51,5% samotnych matek jedyną podstawę egzystencji

stanowi niezarobkowe źródło utrzymania, wśród rodzin utrzymujących dzieci stanowi ono
podstawę bytu dla jednej trzeciej z nich.

Wyłącznie z jednego źródła utrzymania, którym jest najczęściej praca, utrzymuje się 37,4%

związków partnerskich i 28,3% małżeństw.

Małżeństwa najczęściej utrzymują się z pracy obojga małżonków, związki partnerskie
najczęściej z pracy jednego z partnerów.

Podsumowanie

•

postępuje proces nuklearyzacji rodzinnego

•

w wielu polskich rodzinach rozszerzonych pozycja ekonomiczna starszego pokolenia

jest silniejsza od pozycji młodszych generacji

•

w środowisku wiejskim nadal występują tradycyjne wzory życia rodzinnego, oparte
na rozbudowanej sieci powiązań między wspólnie zamieszkałymi krewnymi

i powinowatymi

•

dominującym typem rodziny nadal pozostają małżeństwa z dziećmi, aczkolwiek
zauważalny jest spadek ich udziału w ogólnej liczbie rodzin przy jednoczesnym

wzroście udziału małżeństw bez dzieci oraz rodzin niepełnych

•

wzrasta liczba osób żyjących w związkach partnerskich, w szczególności wśród ludzi
młodych

•

spada udział rodzin z trojgiem i więcej dzieci, natomiast wzrasta odsetek rodzin

z jednym dzieckiem

•

spada odsetek rodzin młodych

•

rodziny zrekonstruowane są nieliczne, a większość z nich powstaje na bazie
formalnych związków małżeńskich i charakteryzuje się wyższą przeciętną liczbą

dzieci od występującej w rodzinach biologicznych

•

wyraźnie spada odsetek rodzin utrzymujących się z pracy, przy jednoczesnym
istotnym wzroście odsetka utrzymujących się ze źródeł niezarobkowych,

w szczególności w grupie rodzin niepełnych