Romantyzm (z francuskiego roman - powiązane z poezją rycerską, sama nazwa nawiązuje do łacińskiej nazwy Rzymu - Roma) - nazwą tę określa się epokę w historii sztuki europejskiej od lat 80. XVIII wieku do połowy XIX wieku. Romantyzm jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie Zachodniej i objawiał przeważnie w poezji, malarstwie i muzyce. Romantyzm nie obejmował wszystkich obszarów sztuk plastycznych oraz nie wytworzył jednolitego stylu, dlatego nie stanowi epoki we wszystkich dziedzinach sztuki. ; EUROPA Początek: koniec XVIII w. Koniec: 1848 r. - Wiosna Ludów ; POLSKA Początek: 1822 r. - wydanie przez Mickiewicza „Ballad i romansów” Koniec: 1864 r.
Okres burzy i naporu - kierunek w literaturze niemieckiej istniejący w latach 1767-1785. Nazwa pochodzi od utworu Fredricha Klingera Sturm und Drang. Okres ten to protest literacki przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka feudalne, przeciw uciskaniu mieszczan oraz chłopów, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. Artyści przedkładali intuicję i uczucie nad rozum, w swych utworach nawiązywali do źródeł narodowych i ludowych. W okresie tym działali najwięksi poeci niemieccy: Johann Wolfgang Goethe oraz Fryderyk Schiller.
Gotycyzm - nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów. Dążył on do przywrócenia rangi i znaczenia utworom i budowlom pochodzącym ze średniowiecza. Prądowi nadano nazwę gotycyzmu, gdyż tradycje średniowieczne były wiązane przede wszystkim z gotyckim stylem architektonicznym.
Walterscotyzm - termin pochodzi od nazwiska szkocko-angielskiego pisarza W. Scotta. Jego twórczość stała się istotnym impulsem także dla polskiego powieściopisarstwa historycznego: w pisarzu widziano wielkiego animatora przeszłości, wskrzesiciela jej piękna, wzorów szlachetności i patriotyzmu; schemat kompozycyjny powieści, wątków historycznych, postaci fikcyjnych pozwalał eksponować rolę “zwykłego człowieka” w wydarzeniach politycznych i “malować” koloryt obyczajowy jako tło dla postaci wodzów i władców.
Werteryzm - postawa człowieka, który chce być uważany za jednostkę obdarzaną szczególną wrażliwością. Pragnie by dostrzeżono, że ta wyjątkowość wynosi go ponad przyziemne życie, lecz zarazem skazuje na głębokie cierpienie i samotność. To model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i w pierwszej ćwierci XIX wieku, za sprawą powieści Johanna Wolfganga von Goethego Cierpienia młodego Wertera. Bohatera werterycznego cechowały : wybujała wyobraźnia, uczuciowość, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia.
Filomaci (gr. miłośnicy nauki) - tajne stowarzyszenie studentów i absolwentów Uniwersytetu Wileńskiego, o celach społeczno-patriotycznych i samokształceniowych działające w latach 1817-1823,
Filareci - tajne stowarzyszenie patriotyczne młodzieży wileńskiej, założone przez filomatów, działające w latach 1820-1823. Jego prezydentem był Tomasz Zan. Zlikwidowane wskutek masowych aresztowań przez władze rosyjskie w roku 1823.
Romantyczne muzy : Zygmunta Krasińskiego była Delfina z Komarów Potocka, Adama Mickiewicza była Maryla Wereszczakówna, Juliusza Słowackiego była Maria Wodzińska
Ballada romantyczna to jeden z gatunków literackich. Czerpie tematy z kultury ludowej. Ballady ukazują świat rzeczywisty z elementami fantastycznymi i zagadkową fabułą. Cechą jest także synkretyzm rodzajowy. Ballada romantyczna wykazuje pewne związki z sielanką, poprzez typowe dla tego gatunku rekwizyty, scenerię oraz temat, jednak w przeciwieństwie do niej, ballada zawiera element grozy. Związek ten jest uzasadniony, romantyzm we wczesnej fazie rozwoju nawiązywał do sentymentalnej koncepcji świata.
Romantyczny synkretyzm - łączenie w całość różnych często wykluczających się elementów. Romantycy porzucając klasycystyczny wymóg czystości gatunków, celowo mieszali formy, style a nawet rodzaje sztuk.
Cechy romantyzmu: a) przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu ; b) protest wobec klasycyzmu i harmonii ; c) indywidualizm ; d) bunt przeciw kanonom i konwencjom ; e) tajemniczość ; f) umiłowanie wolności (walka narodowo-wyzwoleńcza) ; g) fascynacja żywiołowością natury i jej pięknem ; h) historyzm (przede wszystkim gotycyzm i neogotyk) ; i) orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu) ; j) ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm ; k) symboliczność
Orientalizm - zaczął funkcjonować jako fascynacja kulturą i religią dalekiego wschodu, a także pejzażem <np. „Giaur”>
Mit człowieka faustycznego - opowiada o człowieku, który chce żyć pełnią życia. Być wiecznie młodym, zdobyć władzę nad przyrodą i ludźmi. Jest gotów na wszystko, nawet pakt ze złem. Odsuwa od siebie tradycyjne wyobrażenia moralne, miarą świata czyni ludzkie pragnienia. Czekają go wątpliwości i ostatecznie klęska. Porównywany do Prometeusza, Faust stał się symbolem człowieka niezależnego - buntownika i zdobywcy.
Faust - Jest to dramat, ale nietypowy w porównaniu ze wcześniejszymi. Nie ma regularności. Utwór nawiązuje do postaci pewnego alchemika, którego celem jest stworzenie złota. Utwór jest jednak o czymś innym. Faust chce rozszyfrować zagadkę życia. Chce zdemaskować człowieka i jego sens życia. Cecha charakterystyczna bohatera to aktywność. Chce wszystkiego sam doświadczyć. Zawiera pakt z diabłem. Faust zyskuje młodość i możliwość poruszania się w czasie i przestrzeni. Faust uważa, że nauka nic nie daje. Odrzuca wiedzę książkową, racjonalną, teoretyczną. Ma świadomość, że człowiek sam nie może poznać świata. Świat pozaziemski może pomóc w poznaniu świata ziemskiego. Całe życie dąży do poznania pewnych racji. Jest zafascynowany tym co go otacza i tym co się przed nim odkrywa. Jego tragizm polega na tym, że ucząc się całe życie nie uzmysłowił sobie, że nic nie wie. Boli go to, że musiał korzystać z pomocy diabła w celu poznania świata. Czuje się nic nie warty. Człowiek musi wybierać. Jest do tego zmuszony. Ludzka natura nakazuje człowiekowi zdobywanie wiedzy, ale nie daje mu do tego żadnych narzędzi.
Cierpienia młodego Wertera - Utwór ten ma cechy powieści epistolarnej. Składa się z listów jednej osoby. Narracja w pierwszej osobie. Każdy list jest oznaczony datą. Świat jest przedstawiony z punktu widzenia autora listów. W drugiej części jest fragment napisany w trzeciej osobie. Nacisk położony jest na prezentację uczuć bohatera. Jest to historia uczucia i portret psychologiczny bohatera, który w tamtej epoce był uważany za wyraziciela emocji i uczuć tamtego pokolenia. Werter przyjeżdża do małego miasteczka, aby załatwić sprawy spadkowe matki. Na początku mieszka samotnie. Nie cierpi jednak z tego powodu. Snuje refleksje dotyczące własnego życia. Poświęca się lekturze dzieł Homera. Werter próbuje zbliżyć się do ludzi z niższych klas społecznych. Odkrywa, że oni nie są gorsi. Podoba mu się ich szczerość, naturalność, prostota życia, bliskość obcowania z naturą, spontaniczność, brak zakłamania. Werter wręcz idealizuje tych ludzi. Jest to pogląd typowo sentymentalny. Werter jest szczególnie wrażliwy na piękno. Zafascynował go widok chłopca trzymającego swojego brata umożliwiając matce swobodną pracę. Wyciszyło go to. Zachwyca go natura i naturalność. Werter poznał Lottę. Od razu zafascynował się jej pięknem. Ostrzegano go by się w niej nie zakochał, bo jest ona już zaręczona. Werter czuje się jednak z nią szczęśliwy. Kocha ją ale wie, że nie może być jego. Nastrój Wertera ulega błyskawicznym zmianom. Otrzymuje propozycję pracy w poselstwie i wyjeżdża. Ma nadzieję, że w pracy zmniejszy się jego ból. Tęskni jednak jeszcze bardziej. Miażdży to jego osobowość. Jest opętany miłością, nie może jednak z miłości do Lotty i pragnienia jej szczęścia zniszczyć jej życia z Albertem. Przeżywa depresję. Werter prosi o dymisję. Spotyka się z Lottą. Zaczynają wspólnie czytać Ojsona i całować się. Lotta zrozumiała, że też kocha Wertera. Werter nie potrafiłby jednak już żyć z Lottą. Pożycza pistolet od Alberta i popełnia samobójstwo.
Król Olch - Jest to ballada romantyczna. Posiada fabułę. Ojciec i syn wracają nocą, wśród zamieci przez las. Syn jest umierający. Nawiązuje się dialog pomiędzy ojcem a synem. Syn mówi, że widzi króla olszyn. Widzi też jego córki. Postrzega je jako realne postacie. Ojciec mówi, że nie są to realne osoby. Próbuje wytłumaczyć synowi jego wyobrażenia. Król olszyn grozi chłopcu, że weźmie go siłą jeśli nie przyjdzie dobrowolnie. Chłopiec nie chce jednak rozstać się z ojcem. Syn jednak umiera. Są tu dwa światy: ojca - realny, racjonalny; syna - nierealny, chłopiec nie postrzega drzew, szumu wiatru i szelestu liści, widzi króla olszyn, to co postrzega syn jest niedostępne dla ojca. Autor chciał wpłynąć na emocje czytelnika. Mogą tu być dwie interpretacje finału. Światy realny i fantastyczny są równoprawne. Oba światy kontaktują się poprzez osoby należące do tych światów.
Cierpienia młodego Wertera - Nadrzędnym tematem utworu jest miłość rozumiana jako uczucie idealne, platoniczne i nieszczęśliwe. Jak pisał J. W. Goethe w przedmowie do drugiego wydania powieści: .. Takiej miłości każdy młodzian czeka. Tak być kochaną chce każda dziewczyna. Uczucie Wertera musi pozostać nie spełnione, gdyż jego wybranka ma narzeczonego, którego prawdziwie kocha. Okoliczność ta, nie sprzyjająca rozwojowi sytuacji, sprawia, iż bohater przeżywa swoje uczucie w duszy i w myślach. Miłość do Lotty staje się dla Wertera najświętszą wartością, jedyną treścią jego życia i przyczyną głębokiego cierpienia. Wszystkie wątki i epizody powieści podporządkowane zostały naczelnemu tematowi - miłości. Tragiczne, nie spełnione uczucie, prowadzić może do obłędu (opowieść Wertera o spotkaniu z szalonym), morderstwa (historia parobka, który zabił swego rywala) lub do do samobójczej śmierci (przypadek głównego bohatera). Miłość jest dla Wertera chorobą, uczuciem nie podlegającym ludzkiej woli; prawdziwi kochankowie, przeznaczeni sobie, nie mogą uciec przed swoim losem, ich dusze połączone zostały na zawsze. Dla Wertera silne, namiętne, władające całą duszą i umysłem uczucie oznacza pełnię człowieczeństwa, najwyższe natężenie ludzkiego ducha, ale równocześnie stanowi siłę destrukcyjną, niszczącą psychikę zakochanego i sprowadzającą na niego nieszczęście. Przez swoją nieosiągalność Lotta stanowi idealny obiekt tak pojmowanego uczucia. Koncepcja romantycznej miłości, ukazana w "Cierpieniach młodego Wertera", znalazła żywy oddźwięk zarówno w literaturze romantyzmu, jak i w życiu obyczajowym epoki.
Ukazanie się "Cierpień młodego Wertera" znalazło żywy oddźwięk wśród czytelników i krytyków. Utwór doczekał się entuzjastycznych recenzji, ale i słów potępienia, głównie ze strony duchowieństwa. Powieść wywarła ogromny wpływ na życie obyczajowe epoki. Werter i Lotta znaleźli licznych naśladowców. Werteryzm stał się typowym rysem europejskiego romantyzmu.
Romantyczność - Występuje tam Karusia, starzec i gawiedź gminna, narrator. Dziewczyna Karusia widzi swojego zmarłego kochanka. Nikt inny go nie widzi. Starzec mówi, że ona majaczy. Lud jednak wierzy jej. Narrator też wierzy Karusi. Zwraca się ona do Jasieńka. Reaguje bardzo emocjonalnie. Zachowuje się jak osoba nienormalna. Literatura romantyczna lubi robić bohaterów z osób ciężko chorych, półprzytomnych ponieważ twierdzi, że ujawniają oni bez żadnych zahamowań świat nieracjonalny, nierzeczywisty. Są oni najbardziej spontaniczni i szczerzy. Tłum dziwi się postępowaniem dziewczyny. Nie wiedzą jednak, czy jej wierzyć, czy nie, ale w końcu stają po jej stronie. Staje się tak wtedy kiedy Karusia upada na skutek cierpienia. Ona to czuje. W tym momencie pojawia się starzec. Przekonuje on, że duchy nie istnieją i że Karusia nic widzieć nie może. Przekonuje on, że nie ma tu niczego. Wiejska gromada przeciwstawia się starcowi i nadal wierzą Karusi. Teraz zjawia się narrator i opowiada się po stronie ludu. Mówi „Dziewczyna czuje”, co ma świadczyć o prawdzie. Czuje i emocje są narzędziami sprawdzenia realności i prawdy. Emocje i uczucia mocniej do niego przemawiają niż dowody empiryczne. Cała ballada kończy się apelem, wezwaniem: ”Miej serce i patrzaj w serce”. Narrator zarzuca starcowi to, że widzi świat w rozsypce, nie całościowo. Prawdy, które zna to prawdy martwe. Narrator posługuje się prawdami żywymi, np.: ”Czucie i wiara silniej mówi do mnie, Niż mędrca szkiełko i oko”. Z utworu wynika, że postrzegamy zarówno okiem jak i duszą. Przesłanie o dwoistości świata zostało potwierdzone.
Lilie - Utwór mówi nam o kobiecie, która zabiła swojego męża. Gdy mąż wrócił z wojny jego żona bała się, że zostanie ukarana za niewierność, więc zaciągnęła go do lasu i zabiła. Zwłoki męża zakopała w lesie, a na jego grobie posadziła Lilie. Po tym wydarzeniu żona udała się do pustelnika po pomoc. Ten nakazał jej zapomnieć o wszystkim i żyć spokojnie. Jednak nie może ona o nim zapomnieć, wciąż w nocy wydaje jej się, że spotyka swego męża. Po roku od tego zdarzenia z wojny wracają bracia męża, pocieszają oni kobietę nie wiedząc o jej czynie. Wszyscy myślą, że mąż niedługo powróci. Mąż oczywiście nie wraca, a bracia zakochują się w żonie. Ta natomiast nie wiedząc co czynić idzie do pustelnika. Pustelnik każe jej poślubić tego, który zrobi najpiękniejszy wianek. Obaj braci robią identyczne wianki z lilii i gdy żona wybiera jeden rozpoczyna się sprzeczka o to, który do kogo należy. Wówczas w kościele zjawia się w zbroi duch zamordowanego i twierdzi, że wianek należy do niego gdyż upleciony jest z lilii z jego grobu. Na końcu utworu cały kościół zapada się pod ziemię, a na jego miejsce wyrastają lilie. Twórcy romantyczni w swoich utworach przekazywali wiedzę o psychice i przeżyciach człowieka. Ich bohaterowie są ludźmi przeżywającymi głębokie emocje, rozpacz, miłość i radość. Przykładem pogłębiania analizy psychologicznej jest opis zachowań bohaterki ballady „Lilie”. Zabija ona swego męża w obawia przed jego zemstą za niewierność. Morderstwo jest dla niej psychicznym szokiem, jest przerażona swoim czynem, nie umie ukryć swego zdenerwowania. Strach ciągle w niej narasta, obawia się wydania tajemnicy, nie może stłumić wyrzutów sumienia. Odgłosy starego zamczyska, szum lasu, głosy nocnego ptactwa tłumaczy jako pojawienie się ducha męża. Jest tak sparaliżowana strachem iż odrzuca propozycje pustelnika żeby wskrzesić zmarłego. W balladzie tej został ukazany problem ludowej sprawiedliwości. Wyraża go pustelnik następującymi słowami : „ Nie masz zbrodni bez kary”. Wiejski lud głęboko wierzył, że idea sprawiedliwości realizuje się już na ziemi. Za wyrządzone zło los karze płacić już za życia. Zakończenie ballady jest właściwie ilustracją tych przekonań. Tuż przed ślubem zbrodniarki zjawia się widmo męża i zabiera zbrodniarkę wraz z osobami znajdującym się w kościele w otchłań ziemską, która otwiera się nagle wokół kościoła. Taki pojmowanie rzeczywistości wynikał z jej funkcji dydaktycznej - „ człowiek winien unikać zbrodni bowiem kara jaka zostanie mu wymierzona będzie karą okrutną. Przyroda w tej balladzie przybiera aktywną rolę. Jest nie tylko tłem wyrażeń ale i aktywnie oddziałuje na bohatera.
Dobranoc - Dobranoc! już dziś więcej nie będziem bawili, Niech snu anioł modrymi skrzydły cię otoczy, Dobranoc, niech odpoczną po łzach twoje oczy, Dobranoc, niech się serce pokojem zasili. Dobranoc, z każdej ze mną przemówionej chwili Niech zostanie dźwięk jakiś cichy i uroczy, Niechaj gra w twoim uchu; a gdy myśl zamroczy, Niech się mój obraz sennym źrenicom przymili. Dobranoc, obróć jeszcze raz na mnie oczęta, Pozwól lica. - Dobranoc - chcesz na sługi klasnąć? Daj mi pierś ucałować. - Dobranoc, zapięta. - Dobranoc, już uciekłaś i drzwi chcesz zatrzasnąć. Dobranoc ci przez klamkę - niestety! zamknięta! Powtarzając: dobranoc, nie dałbym ci zasnąć.
Oda do młodości - powstała ona w 1820 roku. Została ona napisana do filomatów. Stał się to utwór bardzo popularny. Wyrażał poglądy młodego pokolenia. Jest tu prezentacja świata rzeczywistego zastanego i świata, który ma powstać, który jest dopiero w zamysłach. Obecnie ludzie zadowalają się tym co mają. Ukazany jest świat klasycyzmu. Ludzie widzą tylko to co da się wytłumaczyć. Ludzie starego pokolenia są egoistami. Ludzie są bez serca. Świat jest gnuśny, krępujący. Panuje w nim marazm i apatia. Apoteoza młodości i pewnego braterstwa. Nowy świat będzie o wiele lepszy. Będzie swoboda i wolność. Nieograniczone możliwości dla młodzieży. Należy walczyć choć początki będą ciężkie. Ludzie powinni trzymać się razem i kierować się uczuciami i emocjami. Zapanuje wtedy jedność, wspólnota i braterstwo. Będą ludzie wtedy mogli żyć tak jak tego będą pragnąć. Wiersz ma charakter pewnej odezwy. Świadczy o tym często wypowiadane zdanie wykrzyknikowe. Adresatem jest młodzież. Podmiot liryczny pragnie zdecydowanych zmian. Kontrastowany jest tu świat stary, obecny z nowym, z marzeniami. Są tu żądania walki z tym co ogranicza wolność i swobodę. Aby nastał nowy świat należy się jednoczyć. Młodzież powinna patrzeć dalej niż stare pokolenie. Nie wolno się przejmować niepowodzeniami. Jeżeli nie zacznie się działać to pozostanie się w starym świecie. Nowy świat ma być rozpoczęty przez młodość. Oni będą nim władać. Ci którzy walczą nigdy nie zestarzeją się duchem. Wiersz ten ma charakter rewolucyjny. Jest to nawoływanie do walki o wolność. Oda wyraża optymizm wierząc, że świat zostanie zmieniony. Jest to utwór z pogranicza romantyzmu i klasycyzmu.
Świtezianka - Każdej nocy spotyka się chłopiec z dziewczyną. Chłopiec chce aby dziewczyna z nim zamieszkała. Wymusza na niej przysięgę. Ona chętnie ją składa. Dziewczyna zniknęła. Chłopak wraca do domu, a z wody Świtezi wyłoniła się piękna dziewczyna, która namawiała go aby z nią pozostał. On oczarowany idzie do niej. Gdy się zbliżył poznał dziewczynę, która składała mu przysięgę. Zostaje on ukarany. Będzie zaklęty wiecznie wspominał tą dziewczynę pod modrzewiem.
W Weronie Wierz zawiera aluzję do tragedii Romea i Julii i opisuje co po nich pozostało: gruzy domów, „rozwalone bramy” i groby pod strażą cyprysów. Ponad nimi niebo „spłukane deszczem, poruszone gromem”, księżyc - „łagodne oko błękitu” i spadająca gwiazda. Takie zestawienie przedmiotów i zjawisk skłania do refleksji o przemijaniu. Norwid ukazuje postawę intelektualną ludzi uczonych, polegającą na jednostronnym spostrzeganiu zjawisk. Postawa ta jest zbieżna z postawą starca z„Romantyczności” Mickiewicza (patrz punkt 48.2.1). „Cyprysy mówią”, że spadająca gwiazda to łza nad losem kochanków. Mówiąca przyroda to element z wierzeń ludowych. Meteoryty, według tych wierzeń, to łzy aniołów. Mamy tu do czynienia z bliskimi romantykom „żywymi prawdami” z tradycji ludowej. Ludzie uczeni mówią, że są to meteoryty. Zestawienie wiedzy o świecie z prawdą o nim, i choć Norwid nie wypowiada się po żadnej ze stron, domyślamy się, że bliższa mu jest poetyka wizja ludowa.
Dziady II - tematem jest obrzęd ku czci zmarłych przodków zwanych dziadami. Ten obrzęd ma charakter częściowo chrześcijański z wyraźną przewagą elementów pogańskich. W cmentarnej kaplicy zbiera się wiejska społeczność by przywołanym duchom ofiarować modlitwę, ale również jedzenie i napije, gdyż zgodnie z wierzeniami dusze zmarłych potrzebują tego. Przewodniczy obrzędowi guślarz, na którego zaklęcia przybywają kolejno duchy: dwojga dzieci (Józia i Rózi), złego pana, młodej 19-letniej pasterki. Można tu duchy w zależności od ich stopnia podzielić na lekkie (dzieci), ciężkie (zły pan) i pośrednie (dziewczyna). Duchy korzystają z darów, w zamian udzielają przestróg żyjącym. Duchy dzieci zmarły nie zaznawszy cierpienia. Zły pan nie może skorzystać z tych darów, gdyż odpędzają go zamienione w drapieżne ptaki dusze jego ofiar, ponieważ za życia był okrutny. Pasterka pragnie aby zgromadzeni na obrzędzie chłopcy przyciągneli ją do ziemi, gdy żyła traktowała zbyt lekko swoje istnienie i nikogo nie obdarzyła prawdziwym uczuciem, teraz po śmierci jest jakby zawieszona między niebem i ziemią. Poszerzony jest problem winy i kary z ballad. Aby osiągnąć zbawienie trzeba swoje życie przeżyć w pełni - należy kochać i przeżyć odrobinę cierpienia.
Dziady IV- Wydarzenia dzieją się wieczorem, w zaduszki, w domu grekokatolickiego księdza. Zachęcał on swoje dzieci do modlitwy za zmarłych, gdy tymczasem usłyszał pukanie do drzwi. Gościem okazał się być Pustelnik, sprawiający wrażenie człowieka obłąkanego, chorego i przerażonego. Nie chciał wyjawić księdzu swojego imienia. Wyznał księdzu, iż jego serce przepełniał żar i ogień uczucia, które go przerastało. Wspominał o książkach, które czytywał w młodości - o Goethem, Rousseau. Przyznał, iż to właśnie tych pisarzy obarczył częścią winy za swoje niespełnione uczucia oraz zbytnią wrażliwość. Opowiedział księdzu o swojej miłości, która zabiła go dla świata, zabrała spokój ducha i szczęście. Ksiądz próbował pocieszyć tajemniczego przybysza, również opowiedział mu o swojej życiowej tragedii - o śmierci żony. Podając racjonalne argumenty wskazywał, iż w żadnej sytuacji człowiek nie może się poddać. Pustelnik nie potrafił jednak tej argumentacji przyjąć i uznać za swoją, gdyż jego poglądy mówiły zupełnie co innego. Ksiądz i jego dzieci widziały w Pustelniku tajemniczego, obłąkanego człowieka, nieszczęśliwego i majaczącego z miłości do kobiety. Gość wyznał, iż jego tajemnicza i niespełniona miłość związana była z kobietą o imieniu Maryla. Twierdził także, iż umarł dla świata, a obok śmierci ciała za śmierć uznał również rozdzielenie kochanków i śmierć wieczną, czyli wieczne potępienie. O godzinie dziesiątej zgasła jedna świeca. Pustelnik wyznał wtedy, iż jest dawnym uczniem księdza, wspomniał mu również o niektórych wydarzeniach ze swojego życia. Jednocześnie wygłosił zdanie, w którym potępił kobiety: Kobieto! Puchu marny! Ty wietrzna istoto! Postaci twojej zazdroszczą anieli, A duszę gorszą masz, gorszą niżeli!... Przebóg! Tak ciebie oślepiło złoto!
Gustaw monolog ten skierował do swojej ukochanej Maryli, która oskarżył o swój obecny stan. Wprowadziło go to w tak silny stan emocjonalny, iż przebił się sztyletem. Nie umarł jednak, lecz nadal pozostał przy życiu. Wydarzenie to przerastało klasyczne, racjonalne podejście do rzeczywistości, jakie charakteryzowało księdza. Gustaw wspomniał, iż chce, by odprawiono dziady - ksiądz zrozumiał wtedy, iż jego gość jest zjawą. Nieoczekiwanie lampa znajdująca się przed obrazem Maryi zgasła, a Gustaw zniknął.
Burza - prezentuje pielgrzyma jako samotnego podróżnego, nie znającego lęku, który nie umie się modlić i nie ma kogo żegnać. Inspiracją do napisania utworu stało się własne doświadczenie poety, który w czasie morskiej podróży przeżył intensywną burzę i jak sam napisał był "jedynym z kilku zdrowych, którzy zachowali dość siły i przytomności, aby napatrzyć się do woli temu ciekawemu widowisku. W pierwszych zwrotkach utworu poeta opisuje spustoszenia, jakich żywioł dokonał na pokładzie statku: "zdarto żagle, ster prysnął", ukazuje także potęgę sil natury, którym człowiek nie jest w stanie się oprzeć. Szaleństwo żywiołów budzi grozę i zapowiada zagładę: "...wstąpił genijusz śmierci i szedł do okrętu". W następnych strofach podmiot koncentruje się na opisie ludzkich reakcji wobec zbliżającego się zagrożenia. Niektórzy pasażerowie modlą się o przeżycie, inni rozpaczają, bądź żegnają się z przyjaciółmi, pozostali popadają w odrętwienie. Na tle tych zachowań wyróżnia się odmiennością postawa samotnego podróżnego, który "siedział w milczeniu na stronie". To Pielgrzym, człowiek opuszczony, wygnany z ojczyzny, nieczuły na koleje losu. Nie boi się śmierci, gdyż żyjąc z dala od ojczyzny i bliskich, umarł dla świata, jego egzystencja straciła sens. Bohater zazdrości innym podróżnym strachu, który potwierdza miłość życia, obawę przed utratą kochanych osób: "...szczęśliwy, kto siły postrada, Albo modlić się umie , lub ma z kim się żegnać".
Stepy akermańskie - Część opisową zajmuje poetycki obraz okolic Akermanu nad Dniestrem. Świat przedstawiony ukazuje poeta w ciągłym ruchu - wóz brodzi jak łódź, łąki falują, zaś sama podróż przypomina rejs po wielkim morzu. Prawdziwa głębia romantyczna ukazana została w samotności podróżnika wśród ciemności i gwiazd. Poeta nie tylko widzi pewne zjawiska, ale także snuje domysły na ich temat: z dala lśni jakiś blask, a poeta zastanawia się, czy to jutrzenka, blask Dniestru, czy „lampa Akermanu”. W utworze tym widzimy również zaakcentowanie ciszy. Nagły bezruch i cisza - tak cicha, że aż ją „słychać”. Mickiewicz podkreśla ulotne dźwięki: kołysanie motyla, szelest węża, łopot sznura żurawi, które stają się słyszalne. Człowiek znajdujący się w takiej scenerii może czuć tęsknotę. I tak też jest w przypadku poety, który nasłuchuje w stronę ojczyzny - Litwy. Sonet zakończony jest zwrotem: Jedźmy, nikt nie woła. W stwierdzeniu tym widać samotność poety oraz brak sprzeciwu - pogodzenie się z losem zniewolonego narodu.
Widok gór ze stepów Kozłowa Pielgrzym Tam? czy Allach postawił ścianą morze lodu? Czy aniołom tron odlał z zamrożonej chmury? Czy Diwy z ćwierci lądu dźwignęli te mury, Aby gwiazd karawanę nie puszczać ze wschodu?Na szczycie jaka łuna! pożar Carogrodu! Czy Allach, gdy noc chylat rozciągnęła bury, Dla światów żeglujących po morzu natury Tę latarnię zawiesił śród niebios obwodu?
Mirza Tam? - Byłem; zima siedzi, tam dzioby potoków I gardła rzek widziałem pijące z jej gniazda; Tchnąłem, z ust mych śnieg leciał; pomykałem kroków, Gdzie orły dróg nie wiedzą, kończy się chmur jazda, Minąłem grom drzemiący w kolebce z obłoków, Aż tam, gdzie nad mój turban była tylko gwiazda. To Czatyrdah!
Pielgrzym Aa!!
Droga nad przepaścia w Czufut-Kale Mirza Zmów pacierz, opuść wodze, odwróć na bok lica, Tu jeździec końskim nogom swój rozum powierza; Dzielny koń! patrz, jak staje, głąb okiem rozmierza, Uklęka, brzeg wiszaru kopytem pochwyca, I zawisnął - Tam nie patrz, tam spadła źrenica, Jak w studni Al-Kairu, o dno nie uderza. I ręką tam nie wskazuj - nie masz u rąk pierza; I myśli tam nie puszczaj, bo myśl jak kotwica, Z łodzi drobnej ciśniona w nieźmierność głębiny, Piorunem spadnie, morza do dna nie przewierci,I łódź z sobą przechyli w otchłanie chaosu.
Pielgrzym Mirzo, a ja spojrzałem! Przez świata szczeliny Tam widziałem - com widział, opowiem - po śmierci, Bo w żyjących języku nie ma na to głosu.
Nad wodą wielką i czystą - W tym liryku pojawia się refleksja nad przemijaniem. Wiersz rozpoczyna się od trzech opisów przyrody. Widzimy kolejno: wodę jeziora, obłoki i błyskawice, które odbijają się w wodzie. Woda jest symbolem trwałości i niezmienności. Odbijając obrazy przyrody, nie poddaje się ich działaniu.Zatem takie dobranie opisów nie jest przypadkowe. Wiersz ten pokazuje, że woda jest znakiem tego, co w życiu wieczne, zaś obłoki i błyskawice symbolizują przemijanie. Woda jest jakgdyby lustrem, które pokazuje obraz rzeczywisty, który nie jest zdeformowany. ... Dalsza część utworu to liryka bezpośredniego wyznania. Podmiot liryczny, który można utożsamić z poetą, stara się określić rolę poezji w życiu twórczym. Zadaniem artysty jest odtwarzanie rzeczywistości, zapisywanie zdarzeń i obrazów, które ukazują się jego oczom: Poezja za życia poety obrazuje widzianą przez niego rzeczywistość, zaś po jego śmierci jest jego testamentem i gwarancją jego nieśmiertelności. Ostatnia zwrotka natomiast ukazuje refleksje na temat sensu bytu. Każda cząstka świata, czy to ożywiona czy nie, ma do wykonania ściśle określone zadanie. Ostatnie słowa utworu są jednocześnie jego podsumowaniem i zgodą podmiotu lirycznego na przemijalność życia ludzkiego. Konstrukcja wiersza posiada kilka oryginalnych cech. Rymy wykraczają poza zwrotki - są spoiwem wersów z różnych zwrotek. Trzy pierwsze strofy rozpoczynają się tym samym wersem - Nad wodą wielką i czystą (jest to anafora). Kolejny ukazywany obraz potęguje ruch w wierszu. Pierwszy z nich jest zupełnie statyczny, drugi dodaje płynny ruch obłoków, kolejny zaś błysk i grom - jest to apogeum dynamizacji, która podkreśla spokój wody