Wzorce osobowe renesansu Literatura renesansowa nie stworzyła osobowych ideałów, w jakie obfituje literatura ¶redniowiecza. Natomiast to literatura towarzyszyła człowiekowi w życiu, ukazywała różne modele zgodne z duchem czasu, często miała charakter dydaktyczny, nie szczędziła prawd. Główne hasła towarzysz±ce literaturze renesansu to: "Jestem człowiekiem i nic co ludzkie nie jest mi obce" Terencjusza, "Carpe diem" Horacego czy "Człowiek nie urodził się dla siebie" Modrzewskiego. Renesansowa literatura wi±że się z szybkim rozwojem miast, rzemiosła i wytwórczo¶ci. Bogaci mieszczanie pragnęli żyć w pięknym otoczeniu - zaczęli stawiać wspaniałe rezydencje, zamawiać u artystów dzieła sztuki. Pragnęli korzystać z przyjemno¶ci, jakie niesie życie. Zmieniło się również nastawienie do Boga i religii. Ludzie renesansu odrzucili ¶redniowieczny obraz Stwórcy nader surowego, karz±cego za każde potknięcie. Teraz Bóg jawił się jako przyjazny, kochaj±cy ludzi i wybaczaj±cy ojciec, który stworzył zachwycaj±co piękny ¶wiat (Hymn Kochanowskiego "Czego chcesz od nas panie"). Pierwszym wzorcem osobowym jest ziemianin-szlachcic, który najwyżej cenił życie osiadłe, najchętniej w wiejskim ustroniu. "Serce ro¶cie patrz±c na te czasy" - to główna formuła poetycka rozpoczynaj±ca pie¶ń drug± z ksi±g pierwszych. Pie¶ni Jana Kochanowskiego uważane s± za manifestację renesansowego optymizmu. Nadchodz±ca wiosna wywołuje u ziemianina rado¶ć i nadzieję w sercu. Ład przyrody i stały rytm jej przemian w roku "na cztery czę¶ci rozdzielonym" zapewniały ziemianinowi uprawiaj±cemu "łan ojczysty" nade wszystko pożytki, daj±ce się okre¶lić wyraĽnie w kategoriach ekonomicznych. Ład przyrody był Ľródłem dobrego samopoczucia szlachcica, pensjonata, żyj±cego na "wsi spokojnej, wsi wesołej" i przeżywaj±cego we własnych wło¶ciach mityczny "złoty wiek" szczę¶liwo¶ci, je¶li nie powszechnej, to w każdym razie szczę¶liwo¶ci ziemiańskiej. Pomy¶lno¶ć osobist± ziemianina ugruntowywała "dobra żona". Ona to współtworzyła ład i harmonię w życiu domowym, umiejętnie gospodarowała dobytkiem, troszczyła się o czeladĽ i rodzinę, zapewniała ziemianinowi godnych dziedziców cnoty i fortuny. Mówi o niej w "Pie¶ni ¶więtojańskiej o Sobótce". W utworze tym bohater - ziemianin żyje u boku swej zacnej małżonki, z dala od kłopotów i targów wojennych, nie znaj±c trudów wojennych ani niebezpieczeństw żeglarza. Pędzi żywot samowystarczalny materialnie i duchowo niezależny.
"Żywot człowieka poczciwego" Mikołaja Reja to opis życia szlachcica-ziemianina, któremu gospodarowanie zapewnia dostatek i jest Ľródłem wielu rado¶ci i satysfakcji. Życie ziemianina jest podporz±dkowane naturalnym zasadom i każdej porze roku - wio¶nie, latu, jesieni i zimie odpowiada pewien etap życia - dzieciństwo, młodo¶ć, wiek dojrzały i staro¶ć.
Innym wzorcem jest dworzanin. Przedstawiony jest on przede wszystkim w dziele Łukasza Górnickiego pt. "Dworzanin". Górnicki starał się model dworzanina przystosować do warunków polskich. Autor umieszcza akcję "Dworzanina" na podkrakowskim dworze biskupa Samuela Maciejowskiego, a rozmówcami uczynił jego dworzan i przyjaciół. W utworze ukazał wiele obyczajów polskich, wzory dworskiego postępowania, zamie¶cił również anegdoty i żarty. "Dworzanin" miał być stosowany w rozwi±zywaniu problemów wychowawczych czy politycznych dotycz±cych dworu. Cech± dworzanina Górnickiego jest elegancja, wytworno¶ć, wdzięk i kultura osobista.
Wzorem ¶ci¶le wi±ż±cym się z dworzaninem jest ideał humanisty. Jest to, podobnie jak dworzanin, człowiek wykształcony, znawca antyku, filozofii chrze¶cijańskiej. Taki wzorzec wyłania się z fraszek, pie¶ni i trenów Kochanowskiego. Twierdzi on, że nadrzędn± warto¶ci± jest m±dro¶ć ("Kupić by Cię M±dro¶ci za drogie pieni±dze"). W swych utworach często odwołuje się do starożytno¶ci tam szukaj±c inspiracji twórczych, harmonii i piękna. Po ¶mierci dziecka godzi się z wyrokami opatrzno¶ci. Jeszcze jeden wzorzec to patriota-obywatel. O takim pisał Nicolo Machiavelli w "Księciu". W utworze tym pisarz udziela rad hipotetycznemu władcy, który mógłby - przez m±dre rz±dy - stać się zbawc± Florencji. Ksi±że postępuje bezwzględnie, ale jego celem jest dobro państwa. Ideałem obywatela był dla Kochanowskiego człowiek przedkładaj±cy ponad inne warto¶ci los ojczyzny. Problematykę obywatelsk± znajdujemy przede wszystkim w "Odprawie posłów greckich", w poematach "Zgoda" oraz "Satyr albo dziki m±ż". W "Odprawie" poeta mówi, że skutkiem rozkładu moralno¶ci obywatelskiej, przekupstwa i prywaty może być upadek państwa. Najbardziej licz±cym się głosem w tej społecznej dyskusji był program Andrzeja Frycza Modrzewskiego, któremu potomni nadali przydomek "ojca polskiej my¶li demokratycznej". Swoje projekty Modrzewski zawarł w utworach "O karze za mężobójstwo" i "O poprawie Rzeczypospolitej". Uważał on, że celem państwa jest zapewnienie obywatelom spokojnego i szczę¶liwego życia. Osi±gn±ć to można przez wła¶ciw± opiekę prawn±, dlatego też wiele miejsca w swej twórczo¶ci po¶więcił prawodawstwu. "W kazaniach sejmowych" ostro potępia egoizm szlachty, zaniedbanie przez ni± obowi±zku obrony granic, trwonienie bogactw i niezgodę wewnętrzn±. Broni ładu, porz±dku społecznego i wiary. 20. Różne ujęcia tematyki wiejskiej w literaturze renesansu
Okresowi renesansu charakteryzuj±cemu się poczuciem piękna i harmonii towarzyszyło nieodmienne i powszechne przekonanie, że stan ziemiański jest stanem szczę¶liwym, zapewniaj±cym człowiekowi prawdziwe powodzenie i rado¶ć. Rado¶ci płyn±ce z życia człowieka na wsi mocno podkre¶lili w swojej twórczo¶ci: Szymon Szymonowic, Mikołaj Rej i Jan Kochanowski.
Szymon Szymonowic - był wybitnym kontynuatorem sielanki antycznej, maluj±cej życie proste i nieskomplikowane, wiedzione w obcowaniu w z natur± przez pasterzy, wie¶niaków, rybaków, do¶wiadczaj±cych uczuć smutku, żalu, kochaj±cych i opowiadaj±cych o swojej miło¶ci prosto z serca, pod¶miewaj±cych się z siebie i swoich amorów. Sielanki jego ze względu na tre¶ć, stopień zawartej w nich mitologizacji i język można podzielić na dwa rodzaje. Pierwszy hołduje dworskie konwencje i zawiera utwory, które s± albo przykładami, czy przeróbkami idylli antycznej, albo też zbiorem oryginalnych obrazków z życia wiejskiego, ale alegorycznych, pełnych powi±zań z mitologi±, w |
których pod mask± pasterzy i pasterek przedstawia Szymonowic ludzi i stosunki dworskie. Oczywi¶cie obrazy malowane w sielankach konwencjonalnych w niczym nie przypominaj± prawdziwego życia wsi. Te wszystkie postacie występuj± pod mitologicznymi imionami: Dafinis, Licydas nie s± prawdziwe lecz sztuczne i zmy¶lone, ale prawdziwe na pewno s± uczucia, szczę¶cie i nieszczę¶cie w miło¶ci, których do¶wiadcza prawie każdy, tak jak i bohaterowie utworów Szymonowica. Wszystkim mniej lub bardziej dworskim sielankom przeciwstawiaj± się sielanki o tre¶ci realistycznej., wypływaj±ce z trafnej i celnej obserwacji i oceny życia, takiej jak "Kołacze" i "Żeńcy". W nich to kre¶li prawdziwy obraz życia wiejskiego, chociaż różni± się od siebie tematycznie. "Kołacze" w niemal scenicznym układzie przedstawiaj± z pogod± i dowcipem obrazek przyjazdu spóĽnionego narzeczonego na ¶lub. PóĽniej pokazuje autor przebieg tej radosnej uroczysto¶ci. Utwór rozpoczyna motyw krzektania sroczki, która według wierzeń ludu zwiastuje go¶ci: "Sroczka krzekce na płocie, będ± go¶cie moi, sroczka czasem omyli, czasem prawdę powi". "Kołacze" to realistyczny obraz wesela szlacheckiego, już sam tytuł i wiele miejsca po¶więconego ludowemu obrzędowi kołaczemu wi±że utwór z obyczajowym tłem ruskiej wsi, w której nie obeszło by się wesele bez kołacza - obrzędowego ciasta weselnego i wróżb z nim zwi±zanych.
Odmienn± tre¶ciowo sielank±, ukazuj±c± codzienne życie i pracę chłopa s± "Żeńcy". W utworze tym poeta zrywa zupełnie z konwencjonalnym, sielankowym obrazem-snem. Miejsce beztroskich pasterzy zajmuj± spracowane wiejskie kobiety, narzekaj±ce na swój los. Uderzaj±cy jest realizm, z którym poeta maluje tragedię ludu wiejskiego, dziełem r±k tego ludu wszakże jest przepych wesela i bogate życie przedstawione w "Kołaczach". "Żeńcy" wyraĽnie zarysowuj± konflikt między pańskim dozorc± - Starost±, który występuje zawsze z nieodł±cznym symbolem swojej władzy - nahajk±, a chłopem bezwzględnie pędzonym do roboty. "On nad nami z maczug± pokrz±kuj±c chodzi" "Albo nie widzisz bicza za pasem u niego? Prędko nas nim namaca" "Kwa¶no patrzy, z nahajk± się na nas gotuje" Widzimy więc tutaj krytyczn± ocenę życia i sytuacji chłopów. Mikołaj Rej - był nazywany ojcem polskiej literatury. Jest on autorem "Rozprawy między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem". Jest to utwór o problematyce społecznej, zaczyna się rozmow± Pana z Wójtem. Pan krytykuje postępowanie księdza, który nie odprawia nabożeństw należycie. Również nauki księdza s± minimalne, ale łaje za to często. Pan obawia się, czy czasem dzięki temu postępowaniu wszyscy wraz z księdzem nie znajd± się na lewicy, to znaczy czy nie zostan± potępieni. Wójt jest oskarżony. Nie atakuje jeszcze księdza, mówi tylko o dziesięcinie, ¶wiadczeniach w czasie kolędy. Te rzeczy jednocz± Wójta z Bogiem. Pan nadal podejmuje krytykę. Mówi o odpustach, które s± wła¶ciwie jarmarkami. Ludzie znosz± księdzu kury, ¶winie, jaja, pij± pod ko¶ciołem, wrzeszcz±, ¶piewaj±, za co otrzymuj± odpust. Teraz wł±cza się do rozmowy Pleban, który wła¶nie nadszedł. Zaczyna krytykować urzędy ¶wieckie. Mówi, że na stu urzędników, jeden jest sprawiedliwy i nieprzekupny. Sędziowie nie chc± odprawiać swych procesów, chyba że za dodatkowe ¶wiadczenia. Różne łapówki i daniny przypominaj± zbiory my¶liwego, na przykład takie jak sarna, zaj±c, kura, lis. Ksi±dz krytykuje również Sejm i jego bezowocne obrady, prywatę bez zabezpieczenia spraw narodowych. Wójt słuchaj±c tego sporu wł±cza się i przedstawia smutny los chłopa. "Ksi±dz Pana wini Pan Księdza, a nam prostym zewsz±d nędza". Okazuje się, że chłopa ci±gn± wszyscy: Urzędnik, Wójt, Pleban. Trzeba dawać im to gęsi, to kokosz. Pod przymusem wykonać trzeba tłokę, pracę dodatkow± prócz pańszczyzny. Ksi±dz nie pozwala znowu zwozić zboża póki nie wybierze dziesięciny, w¶ród lepszych kop snopków. Zwózka też jest trudna, bo i Pan i Ksi±dz domagaj± się pierwszeństwa. Chłop krytykuje postępowanie szlachty wobec niego, podnoszenie czynszu, zwiększanie pańszczyzny. Mówi również o stratach, jakie szlachta ponosi wskutek życia ponad stan. Zbytki powoduj± brak rozs±dku i nieuchronne bankructwa. Chłop jest zadowolony ze swego losu. Jest człowiekiem uczciwym i nie żal mu żywota. Ksi±dz i Pan nie s± zadowoleni. Pan karci Wójta za zbytni± poufało¶ć i odwagę. Utwór jest obrazem rzeczywisto¶ci. W "Żywocie człowieka poczciwego" zawarł Rej wskazówki dotycz±ce życia szlachty na wsi, omawia przebieg całego jej życia. W młodo¶ci zaleca ćwiczenia zwi±zane z obyciem towarzyskim i rzemiosłem wojskowym. Nauki nie zaleca studiować. Gramatyka trudzi umysł, a języka można się nauczyć bez jej znajomo¶ci. Młody szlachcic powinien posiadać jedynie poczucie sprawiedliwo¶ci, stało¶ci, roztropno¶ci, umiarkowanie, miłosierdzie, stateczno¶ć i zdolno¶ć własnych korzy¶ci. Gdy młody szlachcic doro¶nie, powinien zaj±ć się gospodarstwem ożenić. Zwi±zek małżeński trzeba zawierać z osob± równego stanu i majętno¶ci. Do urzędów nie należy pretendować. W ci±gu roku przewidział również Rej zajęcia dla młodego niedo¶wiadczonego gospodarza: wiosn± należy sadzić drzewa i krzewy w ogrodzie, szczepić gałęzie, obcinać, mszyce zbierać, krzaki okopać, przygotować grzędy z truskawkami itp. Latem można z tych przygotowanych wiosn± krzewów i drzewek mieć owoce i pożytek. S± już wtedy jabłuszka, gruszeczki, ¶liweczki, ogóreczki, malineczki. Latem gospodarstwo daje także: masełko, serek, jajka ¶wieże, s± też kurki, jagni±tka, ryby. Wszystko dla użytku gospodarza. Nie należy tratować pola chłopskiego, bo to wznieca niechęć i ludzie Ľle pracuj±. Zima niesie największe rozkosze. W lasach polowania z przyjaciółmi, a także łowienie ryb w przeręblach, zastawianie sideł i potrzasków na zwierzęta futerkowe. W domu wszystko przygotowane jest to biesiady. Całoroczne zapasy daj± wreszcie pożytek. Jednak i zim± należy dogl±dać gospodarstwa. Wyjechać na targ też można z produktami, albo też u handlarza się zabawić i owiec i ciel±t kupiwszy tanio sprzedać, w innej okolicy drożej. Widzimy, że Rej dba o wygodę szlachcica. Nie zajmuje się już cało¶ci± gospodarki narodowej, wobec chłopów zachowuje humanitarny stosunek, a korzy¶ci widzi dla szlachty. Jan Kochanowski także podejmuje w swych utworach tematykę życia na wsi. W Czarnolesie powstało wiele pięknych tego typu utworów. "Na lipę" to wiersz o bardzo popularnym drzewie, specjalnie cenionym. Poeta zwraca uwagę na to, jakie warto¶ci daje lipa. Miód, szept li¶ci, cień, ¶piew ptaków. S± to warto¶ci, które drzewo przynosi człowiekowi. "Przymów chłopska" - utwór w |
formie dialogu między szlachcicem a włodarzem. Włodarz odmawia dalszego picia z panem, bo boi się, że po pijanemu może obrazić pana. Pan przypomina przeszło¶ć, kiedy obie strony miały więcej zaufania. Chłop też o tym pamięta, ale czasy zmieniły się na jego niekorzy¶ć. Jest to jeden z utworów w którym poeta porusza problem społeczny w Polsce. Przedstawionej sytuacji nie aprobuje. "Pie¶ń ¶więtojańska o sobótce" - składa się ze wstępu i 12 pie¶ni ¶piewanych przez panny. Jest to utwór oparty na tradycjach uroczysto¶ci pogańskich ku czci Kupałdy. Daje poeta w ten sposób wyraz swojemu podziwowi dla zwyczajów ludowych. Chwali wie¶ i życie wiejskie. W utworze rozbrzmiewaj± nuty rado¶ci. Jest mowa o miło¶ci, tańcu i ¶piewie. Wydaje się to zupełnie zrozumiałe, jeżeli weĽmiemy pod uwagę charakter opisywanej uroczysto¶ci. Pie¶ń panny drugiej mówi o tańcu i rado¶ci. Zachęca wszystkich do pój¶cia w jej ¶lady. Ostatnia panna w pie¶ni swej zawiera pochwałę życia wiejskiego. Chwali wesoło¶ć i spokój wsi. Chłop utrzymuje ze swej pracy siebie i rodzinę, a zawód jego jest znacznie spokojniejszy i bezpieczniejszy niż marynarza, żołnierza czy pisarza. Wylicza następnie wszystkie przyjemno¶ci pracy, chwali wieczorne ¶piewy i tańce. Utwór należy traktować jako artystyczne uroczysto¶ci ludowe. Jest odbiciem rado¶ci życia w czasie ¶więta maj±cego swe pogańskie tradycje.
"Odprawa posłów greckich" Jana Kochanowskiego, a dramat antyczny.
W roku 1578 ukazała się w Warszawie w druku " Odprawa posłów greckich", wystawiona poprzednio na scenie dworskiej z okazji za¶lubin Jana Zamoyskiego z Krystyn± Radziwiłłówn±. Próbuj±c sił na polu tragedii renesansowej Kochanowski podj±ł ambitne zadanie literackie, odległe, zdawałoby się od natury jego talentu. "Odprawa..." stanowi dokument zainteresowań poety ¶wiatem kultury greckiej, wyzyskuje rozmaite w±tki antyczne, napisana jest w duchu najbardziej eksperymentatorskich założeń artystycznych renesansu. Lecz jednocze¶nie stawia problem aktualny i żywo obchodz±cy ludzi odrodzenia. Jest to problem wzajemnego stosunku moralno¶ci obywateli i potęgi państwa, problem obowi±zków nakładanych na człowieka przez sytuację historyczn±, konfliktu między interesami jednostkowymi a ogólnym. Fabułę dramatu zaczerpn±ł Kochanowski m.in. z "Iliady". ¬ródłem była również tzw. "Historia trojańska", duża powie¶ć proz±, przypisywana dwóm uczestnikom wojny o Helenę, Daresowi Frygowi i Diktysowi z Krety. Zaczerpn±ł z niego tytuł tragedii, zawarty w zdaniu: "Tak ci posłowie wyjechali z do¶ć niedobr± odpraw±", gdzie wyraz ostatni znaczy nie odmowę, lecz oficjalne przyjęcie i załatwienie poselstwa. Moment odmowy wydania posłom greckim porwanej przez Aleksandra Heleny zadecydował o wybuchu wojny i przyszłych losach Troi. Główny konflikt stanowi w tragedii starcie się racji Antenora, bohatera kieruj±cego się względem na interes państwa oraz Aleksandra-Parysa, który zatrzymuje porwan± Greczynkę i przez to naraża kraj na niebezpieczeństwo. Starożytna Troja stała się w tym ujęciu przykładem państwa zagrożonego zgub± ze względu na stan moralny obywateli. W zarysowaniu tła, rozwoju akcji i jej rozwi±zaniu Kochanowski umiejętnie stopniował nastrój napięcia. Wprawdzie ostateczna katastrofa nie została w utworze przedstawiona - zast±pił j± pełen ekspresji wieszcz±cy zgubę monolog Kasandry. Jednakże to oryginalne rozwi±zanie spełnia tak± sam± funkcję, jak katastrofa tragiczna ukazana na scenie. Obliczone jest na wywołanie w odbiorcach analogicznych uczuć grozy i współczucia dla bohaterów. Przebieg akcji obejmuje pięć epizodów, poprzedzonych prologiem , a zakończonych epilogiem. W krótkim prologu Antenor szkicuje sytuację przed odpraw± posłów i zapowiada "praktyki", tj. intrygi Parysa, pozyskuj±cego zwolenników, ukazane w epizodzie I, gdy "zacny królewicz" usiłuje jego wła¶nie przeci±gn±ć na swoj± stronę. Epizod II, rozmowa Heleny z Pani± Star±, przygotowuje do epizodu III, wypełnionego obradami jak± dać odprawę posłom, a zakończonego odprawieniem ich z kwitkiem. Reakcję zawiedzionych przedstawia epizod IV, ukazuj±cy "nierz±dne królestwo i zginienia bliskie"; sens zawartej w słowach Ulissesa groĽby demonstruje epizod V, rozmowa Antenora z Priamem, przepołowiona proroctwem Kasandry, którego realno¶ć stwierdza krótki epilog, meldunek rotmistrza o wyl±dowaniu wojska greckiego. Znamienn± cech± epizodu V jest bardzo niezwykły zabieg kompozycyjny, który pozwolił poecie wyj¶ć poza obręb "Iliady" i dać obraz zagłady Troi w postaci wróżb Kasandry - uciekł się do tak zwanej antycypacji. Konstrukcja literacka utworu nawi±zuje do tradycji tragedii klasycznej. Przejawia się to w wyborze tematu, w kompozycji (trójjedno¶ć) i podziale utworu na episodia, czyli odpowiedniki współczesnych aktów, we wprowadzeniu na scenę chóru. Poeta dba o podniosły ton stylu, na¶laduje nawet starożytne wzory wersyfikacyjne wprowadzaj±c w trzeciej pie¶ni chóru tzw. wiersz biały (bezrymowy). U współczesnych tragedia nie cieszyła się uznaniem, które zdobyła dopiero w XXw. Podobieństwa: "Odprawa" jest dramatem mitycznym zaczerpniętym z "Iliady". Zachowana jest czysto¶ć gatunku. Podniosłemu stylowi odpowiada tre¶ć (akcja dotyczy ważnych wydarzeń dziejowych i rozgrywa się w ¶rodowisku królewskim (występuje chór). Ograniczona ilo¶ć aktorów - trzech na scenie (Kochanowski chc±c utrzymać tę liczbę scenę z rady trojańskiej przekazuje przez relację jednego z posłów) Podział sztuki na epejsodiony i stasimony Konstrukcja utworu charakterystyczna dla tragedii antycznej: prolog (monolog Artenora opowiadaj±cego o sytuacji Troi - po Helenę przybywaj± posłowie greccy, Parys zwiera zwolenników, przekupuje ich podarkami); zawi±zanie akcji (przybycie posłów greckich); punkt kulminacyjny (rada trojańska podejmuje decyzj± pozostawienia Heleny w Troi); katastrofa (przepowiednia Kasandry i przyprowadzenie jeńca greckiego przez rotmistrza). Trójjedno¶ć: czasu (zaczyna się rano, a kończy wieczorem), miejsca (przed pałacem króla Priama), akcji (odprawa posłów) Różnice : Autor rozszerzył jedno¶ć akcji - wł±czył słowa Antenora, który namawiał do wyj¶cia wrogom na przeciw Utwór nie jest tragedi± w całym znaczeniu - zapowiedĽ klęski (jest to wła¶ciwie dramat oparty na tragedii).
|