RENESANS (odrodzenie) -XIV-XVIw -rozwój sztuki,nauki,wielkie odkrycia geograficzne,kult starożytności(jej dzieła wzorcem dla pisarzy) -nazwa wywodzi się z koncepcji rozwoju kultury,ludzie renesansu „odrodzili”sztuki i nauki po okresie upadku w średniowieczu. -wiele zmian w stosunku do życia,świata i Boga -
J.Gutenberg(1397-1468)w 1455r. wynalazł druk
-Leonardo da Vinci-Człowiek wpisany w kwadrat i Kolo<ludzie renesansu wierzyli,że geometryczny ład kosmosu odbija się również w ludzkim ciele>
hasla
„Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”(Homo sum et nihil humanum a me alienuj esse puto”)cytat z komedii rzymskiego pisarza Terencjusza,charakteryzuje pole zainteresowań epoki,Znajduje się w nim istota ludzka,jej duchowe i materialne potrzeby.dzięki temu pojawia się w renesansie nowy bohater literacki:zwykly człowiek,prezentowany w różnych sytuacjach codziennego życia.
„Człowiek jest kowalem swojego losu” (Homo fortunae suae psie faber)Myśliciele renesansu szczególnie mocno
podkreślali wolność człowieka,dar,który wyróżnia go spośród innych istot.Cytat pochodzi ze słynnej”Mowy o godności człowieka”-Giovanni Pico della Mirandol
„Do źródeł!”(Ad fontem!)Ludziom odrodzenia nie wystarczały już średniowieczne autorytety.Chcieli oni sięgać do źródeł wiedzy,których szukali w starożytności.Nie oznaczało to jednak wyłącznie biernego naśladowania doskonałych wzorów.Hasło to było demonstracją nowej,krytycznej postawy i chęci rywalizacji z największymi osiągnięciami ludzkiego ducha
„Człowiek jest miarą wszechrzeczy”Maksyma starożytnego filozofa Protagorasa znajdowała oddźwięk zarówno w literaturze,jak w sztuce renesansu.Cłowiek uważany był za mały świat(mikrokosmos),powiązany ściśle z wilekim swiatem(makrokosmosem)W ciele ludzkim odnajdywano idealne proporcje,które potem wykorzystywano w np.architekturze.
Humanizm(humanus”ludzki”)początkowo ruch umysłowy zmierzający-przez studia nad językami i literaturą antyczną-do
rekonstrukcji przesłania starożytnej kultury.Potem był to światopogląd renesansu,stawiający w centrum człowieka,jego potrzeby duchowe i materialne.Dla ludzi tej epoki charakterystyczne jest zafascynowanie sobą,zachwyt nad własnym „ja”,jego bogactwem i zmiennością,niezachwiana wiara we własne możliwości.Idealem humanisty był człowiek wykształcony,znający 3 najważniejsze języki starożytne(grekę,łacinę i hebrajski)odwołujący się w swoim twórczym działaniu do antyku.<Giovanni Pico della Mirandola”Mowa o godności człowieka”Ginozzo Manetti”Godność człowieka..” J.kochanowski-Pieśnie,Fraszki>
renesansowi humaniści
Erazm z Rotterdamu(1467-1536)najsłynniejszy humanistaeuropejski przełomu XV i XVIw,wróg średniowiecznych teologów(których wydrwił w satyrze”Pochwała głupoty”),ale także bezmyślnych naśladowców literatury starożytnej
Jan Kochanowski(1530-1584)najwybitniejszy polski poeta okresu renesansu;otrzymał staranne wykształcenie
humanistyczne na uniwersytetach w Krakowie i Padwie;znawca literatury i języków starożytnyc
Mikołaj Kopernik(1473-1543)słynny astronom i matematyk,zajmujący sietakże anukami ekonomicznymi,medycyną i malarstwem
Gianozzo Manetti(1396-1459)włoski humanista,autor pierwszego w renesansie dziela o godności człowieka
Giovann Pico della Mirandola(1463-1594)-włoski uczony, filozof i pisarz,najwybitniejszy przedstawiciel neoplatonizmu w tej epoce;znał kilkanaście języków;jest autorem „Mowy o godności człowieka”(1486)prawdziwego manifestu renesansowego humanizmu.
Andrzej Frycz Modrzewski(1503-1572)-najwybitniejszy polski pisarz polityczny renesansu,autor dzieła zawierający projekt reformy państwa(„O poprawie Rzeczypospolitej”
Tomasz Morus(1478-1535)angielski polityk,pisarz i myśliciel,autor dzieła „Utopia”,prezentującej idealne państwi
Poezja polsko-łacińska -pierwsi polscy humaniści pisali po łacinie,korzystali z wzorców literackich,które oferowala starożytność,uważano,ze utwory w języku polskim były przeznaczone były dla ludzi niewykształconych.
Klemens Janicki(1516-1543)jeden z pierwszych pol,humanistów.,pisał łacińskie wiersze na wzor poety
starożytności-Owidiusza(tom pierwszy-„Smutki”)jego poezja urzeka szczerością i prostotą,jest wzruszającym zapisem krótkiego,lecz bogatego życia oraz charakterystycznym dla renesansu świadectwem prawdziwego awansu nowej tematyki-losów zwykłego człowieka.
Sztuka renesansu Źródłem inspiracji była z jednej strony natura,ktorą artyści cierpliwie obserwowali(np.anatomiczne badania Leonarda i Michała Aniola)z drugiej strony sztuka starożytna.Architektura nawiązywała,odrzucając barbarzynski-jak wówczas uważano-gotyk,do form antycznych.Szukano idealnych proporcji,które-przez swój matematyczny rygoryzm-mialy nadawać zamkom,kościołom i palacom cudowną,cieszącą oko harmonie.Budowla renesansowa-w porównaniu ze skomplikowaną bryłą gotyckiej katedry-urzeka prostotą i geometryczna przejrzystością kompozycji.
Rafael-malarz”Zaślubiny Marii” Hans Holbein,malarz”Tomasz Morus” Michał Anioł”Stworzenie Adama” „Dawid” Donatello”Dawid” Albrecht Dürer”Adam i Ewa”
Neoplatonizm -dawał uzasadnienie dla ruchu humanistycznego.jego kolebką była rządzona przez Medyceuszy Florencja.od Platona i jego następcow myśliciele renesansu brali przede wszystkim ideę boskiej jedności,z której wyłoniło się wszystko.Jedność,pokój i zgoda powinny więccharakteryzować wszystkie strefy ludzkiej działalności.w praktyce-łączenie różnych sprzecznych teorii i poglądów(synkretyzm)Platon był nazywany”Mojżeszem mówiącym po grecku”a starożytną mitologie i literaturę interpretowano w duchu chrześcijańskim jaki ukryte przesalnie tych samych idei,które można znaleźć w Piśmie Świętym.
Filozofia człowieka Na Platonie opierano też nową koncepcję człowieka.Jeśli swiat dzieli się na część idealną,duchową(Bóg,aniołowie),i materialną,cielesna(zwierzęta,rośliny,minerały)to człowiek jest jego niezbędnym dopełnieniem,ponieważ łączy w siebie te dwie strefy.Przez dusze uczestniczy świecie idei,przez cialo w świecie materii.Czlowiek jako jedyne ze stworzeń jest wolny.Może zbliżyć się do Boga,przewyższając nawet aniołó,lub też stoczyć się w materię i żyć jak zwierzę,Człowieczeństwo jest nei tyle darem,co zadaniem.”Nie urodziłem się człowiekiem,lecz uczyniłem się nim”Wiara w twórcze możliwości człowieka
Pieśni Tom ukazła się już po śmierci Kochanowskiego.sklada się z 2 ksiąg.(jeśli Fraszki mzna uznać za liryczny pamiętnik
poety,to Pięśni są jego oficjalnym programem poetyckim i filozoficznym.Tworzył go przez ponad 20lat,podążając za swoim mistrzem Horacym.
Pieśń-podzielony na strofy utwor liryczny,zwykle o poważnej tematyce.w pieśniach Kochanowski probował przede wszystkim odpowiedzieć na pytanie-jak żyć godnie i mądrze.Wsparciem dla niego była filozofia starożytna.W zbiorze przeważają utwory refleksyjno-filozoficzne i biesiadne.są tez wiersze miłosne i patriotyczne.
Wiersz Sylabiczny W każdym wersie jest tyle samo sylab.W wersach dłuższych występowanie pauzy rytmicznej wewnątrz wersu zwanej średniówką.
Artyści-
Leonardo da Vinci(1452-1519)-włoski malarz,rzeźbiaż,uczony i teoretyk sztuki.-Mona Lisa(ok. 1505r)
Michał Anioł-(1475-1564)włoski rzeźbiaż,malarz,architekt i poeta,najważniejszym tematem jest potęga ludzkiego ducha.- Dawid(1501-1504)
Raffaello Santi(1483-1520)włoski malarz i architekt ,mistrz logicznej uporządkowanej kompozycji-Madonna Sykstyńska(1512-1513)
Albeecht Durer(1471-1528)malarz największy artysta renesansowy na północy Europy,połączył finezję rysunku i
prostotę kompozycji mistrzów włoskich.-Autoportret(1500)
Peter Bruger(1528-1569)najwybitniejszy malarz flamendzki,można odnaleść w scenach głeboki sens
symbliczny.Wieża Babel-(ok.1563)
Horocjanizm refleksylnych wierszy,który cechuje się wielką powściągliwością w prezentowaniu uczuć i charakterystyczną
metaforyką,wierzącą przeżycia ludzkie ze światem natury.Filozofia Horacego łączyła elementy stoickie i epikurejskie.(horacjanizm
Jana z Czarnolasu(1530) ojciec Piotr,matka-Anna-14lat-poslany na akademie krakowską -studia na wydziale Sztuk Wyzwolonych
dzieła -Czego chcesz od nas Panie,Odprawa posłów greckich,Psałterz Dawida,Treny,Fraszki,Pieśni.
Fraszki Wydany w 1584r zbiór wierszy określony jako liryczny pamiętnik poety.Nazwę fraszkaJ.Kochanowski zaczerpnął z j,włoskiego ,w którym słowo frasca oznacza”gałązke”lub drobiazg.Jest to po prostu epigramat(gatunek poetycki wywodzący się ze starożytności,pozwalający na duża swobodę formalną i tematyczną)SA barwnym zapisem życia codziennego
człowieka.utwory zabawne ale SA tez także teksty patriotyczne i autobiograficzne(Do gor do lasów),filozoficzne i żałobne.zasadą jest różnorodność,tak jak w ludzkim życiu SA chwile radosne i tragiczne
Jan Delumeau-francuski historyk kultury.
Pan Cogito-Zbigniew Herbert wydał znany zbiór wierszy.Tytuł wywodzi się od fikcyjnego bohatera,który
jest uwikłany w hisotrię i tradycje a zarazem autora.(Cogito ergo sum-myśle więc jestem)
Agnieszka Herman-(ur.1967)-współczesna polska poetka
Edward Stachura(1937-1979)-poeta,autor pieśni,którego twórczość jest zapisem gorączkowego poszukiwania sensu i piękna życia:zmarł śmiercią samobójczą.
reformacja-ruch rel.-społ.zapoczątkowany przez M.Lutra.
1517-Luter opublikował 95 tez(początek reformacji)
Luter-uważał,że do zbawienia prowadzi sama wiara,a sprzedawanie
odpustów jest niemoralne.Odrzucał wolność ludzką.
J.Kalwin-szwajcarski reformator,determinacja.Surowy tryb życia.Potępiał przyjemność.Zwolennik kościoła taniego.
predestynacja-Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia lub potępienia 1573-konfederacja warszaskaPolska-państwo bez stosów-bez wojen,bez prześladowań
Topos Boga artysty-Deus artifex.Bóg-pierwszy artysta,świat-dzieło sztuki.Odwołanie do Księgi Rodzaju
klasycyzm renesansowy-uznawał Boga za doskonałego stwórcę,a
świat za dzieło sztuki;oparty na światopoglądzie.
cechy stylu klasycznego-porządek,jasność i prostota,harmonia,synteza,uniwersalizm
Rzecz czarnoleska-wyr.to wprowadził do liter. C.K.Norwid;poch.ono z wiersza"Moja piosnka";oznacza ważność twórczości(doskonałej)J.Kochanowskiego,wskazuje na jej klasycyzm,logikę i ład
dzieła:
Lucas Cranach:"Marcin Luter"-malarz
M.Rej:"Żywot człowieka poczciwego"
J.Kochanowski:"Hymn","Serce roście patrząc na te czasy..","Na lipę"
Pieter Bruegel:"Myśliwy na śniegu","Sianokosy"-malarz
Sandro Botticielli:"Wiosna"-malarz włoski
Pietro Perugino:"Pokłon trzech króli"-malarz
Albrecht Durer"Kępa trawy"-malarz
G.Manetti-"Godność człowieka i wspaniałość dzieł ludzkich"
Hans Holbein"Portret uczonego"-malarz
J.Tuwim"Rzecz Czarnoleska"
L.Staff"Lipy"
hymn-uroczysta,podniosła pieśń
renesans-ciekawość świata,natura-ulubiony
temat literatury i sztuki ren.,epoko wielkich odkryćgeograf.
1492-odkrycie Ameryki-Włoch K.Kolumb Amerigo Vespucci Ferdynand Magellan-Portugalczyk,podróż dookoła świata
konkwistadorzy:H.Cortes,F.Pizarro-Hiszpanie-podbili państwa ind.
1543-wyd.dzieła Kopernika "O obrotach sfer niebieskich"
PETRARKA-jeden z pierwszych twórców renesansowych.Opisywał w pieśniach i sonetach swoją wielką miłość do Laury Miłość wg. Petrarki to świat cudów i kontrastów.To magiczna moc wznosząca człowieka ponad sprawy codzienne.
LAURA-synonim nieosiągalnej kochanki, nie jest nieziemską zjawą, ani ucieleśnieniem piękna i cnoty
PETRARKIZM-zjawisko naśladowania wzorca rozpowszechnionego przez Petrarkę popularne wśród poetów europejskich (opis urody, wnętrza, stanów uczuciowych)
<polski reprezentant- Kochanowski>
ANTYTEZA-zestawienie dwóch przeciwstawnych znaczeniowo części wypowiedzi
OKSYMORON-połączenie dwóch sprzecznych ze
sobą wyrazów
SONET-jedyna forma liryki średniowiecznej, która ostała się w renesansie
BOCCACCIO-włoski pisarz humanista.był doskonałym obserwatorem codzienności, świetnie portretował ludzkie charaktery i w mistrzowski sposób komponował zawiłe nieraz intrygi. O renesansowym charakterze tekstów świadczy postawienie człowieka i jego uczuć w centrum i miłość jako dobro najważniejsze, odrzucenie dóbr materialnych.
DEKAMERON-największe dzieło Boccaccia (z gr. 10 dni), zawiera 100 nowel opowiadanych przez 10 osób
CECHY NOWELI-krótka forma epicka,twórcą klasycznej noweli jest Boccaccio, utwór jednowątkowy, mało postaci(brak
drugoplanowych), ograniczona charakterystyka bezpośrednia, wywodzi się ze starożytności, w fabule ważną rolę odgrywa punkt kulminacyjny,występuje motyw
sokoła który przewija się przez wszystkie jej fazy(Kamizelka, Dym, Katarynka)
RENESANSOWY IDEAŁ KOBIETY: biała ręka, perłowe zęby, prosty nos, ciemne oczy,
długie włosy, kolorowe usta, gładkie, wysokie czołoPaolo Veronese-malarz,Giorgione-malarz,Piero di Cosimo-malarz,Andrea Mantegna-malarz,Sandro Botticelli-malarz,Wacław Borowy-historyk literatury,Jarosław Iwaszkiewicz-poeta, pisarz, eseista, tłumacz
Kobieta- było to kiedyś określenie obraźliwe,
kobietę nazywano niewiastą, białogłową lub żoną
Utopia-(z gr.miejsce,którego nie ma)określamy nierealną wizję szczęśliwej,idealnej krainy,gdzie nie ma nędzy i wyzysku,przemocy i zła,próżniactwa i pracy ponad siły czł.,gdzie rządy są sprawiedliwe,a poddani zawsze syci i zadowoleni.Nazwę tę wymyślił Tomasz Morus.
Motyw Utopii został także zawarty w traktacie Andrzeja Frycza Modrzewskiego”O poprawie Rzeczypospolitej”,w którym projektuje radykalną reformę państwa.
Niccolo Machiavelli-(1469-1527)florencki pisarz,historyk,dyplomata.Autor traktatu”Książę”(harkt.parenetyczny.pisarz kreuje w nim osobowy wzorzec władcy.wg niego władca musi być skuteczny).To on wprowadził do kultury europejskiej pojęcie racji stanu,którym można uzasadnić każdą niemal niegodziwość i zbrodnię.
Makiawelizm-postwa,która streszcza się w sentencji„cel uświęca środki”.
Piotr Skarga-(1536-1612) 1 z najwybitniejszych pisarzy renesansowych.Słynął ze świetnych mów.Był jezuitą.Miał duży wpływ na polityczne decyzje religijnego władcy(Zygmunta 3 Wazy).Jego dzieła wzbudzały szczególny podziw w XIXw.(np.”Kazania sejmowe”).
Retoryka-Określano ją jako”sztukę dobrego mówienia” najsłynniejszymi teoretyka
mi byli w starożytności:Arystoteles i Cyceron.
Cnota-najważniejsze pojęcie w nauce starozytnych stoików.Ozn.ona doskonałą harmonię wewn.,która powinna panować w duszy mędrca.
Ironia-jest elementem stylu poleg.na wyraźnej sprzeczności między dosłownym sensem jakiejś wypowiedzi a prawdziwą,niewyrażającą wprost intencji autora.
Jerzy Szacki-wybitny polski socjolog i historyk idei.Dzieło”Mrzonka?”.
Piero della Francesca malarz”Federigo,książę Urbino”.
Carpaccio malarz”Doża Leonardo Loredan”
.Sandro Botticelli malarz”Dzielność”.
norma językowa-uświęcony,powszechny,zwyczajny sposóbposług.się językiem;zbiór elem.syst.językowego(zasoby wyr.,formy wyrażania,sposób wy
mawiania i zapisywania)
błąd jezyk.-nieświadome odstępstwo od normy językowej.
Okresy w dziejach polszczyzny:W historii języka polskiego językoznawcy wydzielili kilka faz
rozwojowych.Są to:
doba staropolska-od poł.XIIw.(najstarsze zabytki języka polskiego)do przełomu XV i XVIw.
doba średniopolska-od XV/XVIw.do połowy XVIIIw.
doba nowopolska-od połowy XVIIIw.do II wojny światowej./Tomasz Morus”Utopia”.Piotr Skarga”Z Kazań sejmowych”.Jan Kochanowski” Z odprawy posłów greckich”,”Pieśń o
spustoszeniu Podola”.Wisława Szymborska”Utopia”,tadek różewicz”Głosy niepotrzebnych ludzi”./
Budowa dramatu renesansowego:jest oparta na klasycznym stylu zasad 3
jedności(czasu,miejsca,akcji).kompozycja dramatu:prolog,parodos,epeizodion.