Środek odkażający - substancja, która zabija wszystkie wegetatywne formy drobnoustrojów.
Dzieli się je na:
· środki antyseptyczne - do odkażania skóry, błon śluzowych i ran
· środki dezynfekcyjne - do odkażania powierzchni, przedmiotów, narzędzi. Są to środki stosowane poza organizmem ludzkim, gdyż w zależności od stężenia w mniej lub bardziej większym stopniu uszkadzają tkanki.
Z pktu widzenia chemicznego środki antyseptyczne i dezynfekcyjne dzielimy na:
- kwasy
- aldehydy
- alkohole
- fenole i ich pochodne
- środki utleniające
- związki chlorowcopochodne
- tenzydy
- związki metali cięzkich
- pochodne nitrofuranu
- pochodne chinoliny
- barwniki (etakrydyna, fiolet krystaliczny, błękit metylenowy)
KWASY
- zakwaszają ph środowiska co prowadzi do zahamowania rozwoju większości bakterii ( bo rozwój drobnoustrojów zachodzi przy wąskim zakresie pH - zasadowym; naturalne bariery z pH kwaśnym to: żołądek, grogi moczowe, pochwa; znaczna zmiana pH środowiska powoduje denaturację białek bakteryjnych -> i stężone kwasy i stężone zasady będą działać bakteriobójczo, ale mogą one też zabić komórki organizmu wyższego )
Ø kwas octowy
- powszechnie stosowany w roztworach 3- 6% do konserwowania środków spożywczych
Ø kwas mlekowy
- hamuje rozwój flory bakteryjnej w drogach rodnych, pochwie
Ø kwas borowy
- maksymalne stężenie 3% w receturze
- ma słabe działanie bakteriostatyczne
- ma bardzo dużą toksyczność
- łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego, z błon śluzowych
- może wykazywać działanie rakotwórcze
- boran sodowy -> borax - jest składnikiem Aftinu (płyn do pędzlowania jamy ustnej przy pleśniawkach)
Ø kwas benzoesowy
- działa antyseptycznie
- powszechnie stosowany do konserwacji produktów spożywczych
- jego sól benzoesan sodu -> stosowany w mieszankach wykrztuśnych; działa konserwująco
Ø kwas salicylowy
- działa keratolityczne i antyseptycznie
- zastosowanie: leczenie powierzchniowych zakażeń skóry, zwłaszcza grzybiczych
- stosowany w mieszankach z alkoholem ) albo składnik maści
Ø estry kwasu p-hydroksybenoesowego (=aseptiny)
-ester metylowy (Aseptina M), ester etylowy (Aseptina A) oraz ester propylowy (Aseptina P)
- stosowane do konserwowania preparatów farmaceutycznych i kosmetyków
Ø kwas undecylowy i jego sole
- wykazuje gł. działanie przeciwgrzybicze
- stosowany w postaci roztworów, emulsji i maści
- zazwyczaj w stężeniu 5-10%
ALDEHYDY
- wykazują swoje działanie przeciwbakteryjne na skutek kondensacji grupy aldehydowej z aminową; w większych stężeniach powodują denaturację białek
Ø formaldehyd (=aldehyd mrówkowy)
- zazwyczaj stosowany 40% roztwór formaldehydu -> formalina
- w lecznictwie rzadko stosowana; czasem jako środek przeciwpotny do stóp; do konserwacji preparatów biologicznych
- w stężeniach 2-8% formalina stosowana jest jako środek odkażający narzędzia, przyrządy, naczynia
Ø methenamina (=urotropina)
- jest produktem kondensacji formaldehydu z amonikaiem
- stosowana w zakażeniach dróg moczowych
Ø aldehyd glutarowy
- działa dosyć szybko i skutecznie
- mniej lotny od aldehydu mrówkowego
- nie drażni dróg oddechowych
- stosowany do odkażania narzędzi, endoskopów
ALKOHOLE
- działanie opiera się na zaburzeniu procesów metabolicznych komórek
- w medycynie stosuje się alkohol etylowy i alkohol izopropylowy
Ø alkohol etylowy
- słabe działanie przeciwbakteryjne
- w odpowiednich stężeniach działa skutecznie (najlepiej 40,50%-70%, w wyższym stężeniu skuteczność jest niewielka)
- działa na bakterie, wirusy i grzyby
- stosowany do odkażania skóry
Ø alkohol izopropylowy
- w stężeniach powyżej 70% działa nieco silniej od alkoholu etylowego
- powoduje przekrwienie tkanek położonych głębiej
- stosowany również jako rozpuszczalnik dla innych leków przeciwbakteryjnych
FENOLE
- są najstarszym środkiem odkażającym
- działają bakteriobójczo w stężeniach powyżej 1%
- są aktywne powierzchniowo i powodują zmiany przepuszczalności błon
- stosowane na skórę powodują martwicę
- stosowane do niszczenia miazgi zębowej
- pochodne fenoli działają silniej i dłużej:
Ø krezol
- dość skuteczny środek przeciwbakteryjny
- do odkażania odchodów
- roztworem krezolu jest lizol i kreolina
Ø lizol
- do odkażania pomieszczeń, narzędzi, podłóg
Ø kreolina
Ø heksachlorofen
- działa bakteriobójczo, grzybobójczo
- słaby środek antyseptyczny dodawany do mydeł lub innych zasadowych środków czyszczących
Ø rezorcynol
- w dermatologii
Ø gwajakol
- środek wykrztuśny
- odkaża górne drogi oddechowe
Ø chlorowane fenole
- w stomatologii
ŚRODKI UTLENIAJĄCE
- związki o właściwościach utleniających; mogą utleniać układy enzymatyczne i to jest warunkiem toksyczności
Ø tlen atomowy
- słabe działanie przeciwbakteryjne
Ø ozon
- ozon w zasadzie rozkłada się do tlenu atomowego
- silnie drażni błony śluzowe
- stosowany do wyjaławiania wody pitnej, zamiast chloru
Ø nadtlenek wodoru
- w postaci 3% roztworu woda utlenionej stosowany do odkażania ran (mechanizm oczyszczania rany-> w tkance jest obecna katalaza, która rozkłada nadtlenek wodoru z wydzieleniem tlenu - piana)
- słabe działanie przeciwbakteryjne
- działa odwadniająco i wybielająco
Ø perhydrol
- to nadtlenek wodoru w większym stężeniu
- stosowany do czyszczenia kanałów zębowych
Ø nadmanganian potasu (=Kalium hypermanganicum)
- fioletowe kryształki lub w tabletkach
- rozpuszczalny w wodzie
- działa na grzyby, bakterie,
- do odkażania błon śluzowych jamu ustnej, odbytnicy, do odkażania ran
CHLOR i CHLOROFORY
Ø chlor
- zabija większość drobnoustrojów
- nie jest używany w medycynie, ale może służyć do odkażania wody
Ø chlorofory
- związki uwalniające stopniowo wolny chlor lub kwas podchlorawy
- zastosowanie: odkażanie wody, przedmiotów, pomieszczeń i urządzeń sanitarnych
Ø podchloryn wapniowy
Ø wapno chlorowane
Ø podchloryn sodowy
- w połączeniu z NaOH występuje pod nazwą Antyformina
Ø chloramina T, monochloramina B
- są to chlorowane kwasy sulfonowe stosowane w roztworach
- uwalniają chlor
- do odkażania przedmiotów, pomieszczeń, ran
JOD i JODOFORY
Ø jod
- występuje w postaci brązowych kryształów
- działa szybko, silnie (1% alkoholowy roztwór jodu zabija 90% bakterii w 90s -> większe stęzenie 5-7% ok. 15s; zarodniki ok. 1h ?)
- roztwory jodu mają zastosowanie w odkażaniu skóry (np. jodyna 7-10%->roztwór jodu w alkoholu z dodatkiem jodku potasu, stosowana do odkażania otoczenia ran lub skóry nieuszkodzonej ->pole operacyjne; na samą ranę -> silne drażnienie tkanek, ból, pieczenie; na bardzo dużej powierzchni ciała może się wchłonąć i powodować zatrucia)
- stosowany w roztworach wodno-alkoholowych 0,5 - 1%
- jodki mogą uczulać: świąd, obrzęk
Ø jodofory
- są kompleksem jodu z wielkocząsteczkowymi związkami
- z nich jod jest stopniowo uwalniany
Ø jodowany poliwinylopirolidon
- zawiera 10% jodu
- nie barwi skóry
- służy do odkażania ran przed zabiegiem
- ma słabsze działanie
TENZYDY
- związki o właściwościach zmniejszania napięcia powierzchniowego cieczy
- wyróżniamy tenzydy anionowe i kationowe (benzalkonium, mydła amfoteryczne)
METALE CIĘŻKIE
Ø rtęć
- działa bakteriostatycznie
- opary są szkodliwe, duża toksyczność
- występuje w związkach jako
Ø chlorek rtęciowy, do odkażania przedmiotów szklanych i porcelanowych
Ø żółty tlenek rtęci
- stosowany w maściach do oczu
Ø osycyjanek rtęciowy
Ø organiczne związki rtęci
- mniej toksyczne związki (m.in. TIOMERSAL, stosowany do konserwacji preparatów farmaceutycznych)
Ø srebro
- ma silne właściwości przeciwbakteryjne
- łączy się z ważnymi biologicznie grupami, m.in. z grupą aminową
- działa ściągająco i żrąco na tkanki
Ø azotan srebra
- szczególne działanie na bakterie Gram-dodatnie
- stosowany od 0,1 - 10%
- działa przeciwbakteryjnie i ściągająco
- rozcieńczone roztwory AgNO3 pobudzają ziarninowanie trudno gojących się ran
- jako 0,5% roztwór do oparzeń
Ø protabol
- proteinian srebra
Ø srebro koloidalne
- czasem stosowane w zakażeniach błon śluzowych nosa, worka spojówkowego, cewki moczowej
Ø sól srebrowa sulfadiazyny (=Argosulfan)
- środek w leczeniu zakażeń i oparzeń
- gł. jako kremy w oparzeniach bez dermazji
BARWNIKI
Ø fiolet krystaliczny
- działa na bakterie Gram-dodatnie i drożdżaki
- stosowany w roztworach wodnych lub alkoholowych
- stosowany w stężeniach 0,01-2%
- służy do odkażania powierzchniowych uszkodzeń naskórka, błon śluzowych, skuteczny w grzybicach, drożdżycach
- jako spirytusowy roztwór do smarowania pępka
Ø etakrydyna (=rivanol)
- stosowana do odkażania skóry, błon śluzowych (kiedyś do odkażania gardła, ale ma właściwości rakotwórcze)
Ø zieleń brylantowa
- służy do odkażania powierzchniowych powłok skóry
POCHODNE 8-HYDROKSYCHNOLINY
Ø chlorchinaldol
- stosowany w bakteryjnych i grzybiczych zakażeniach skóry i błon śluzowych
- lek jest produkowany w tabletkach do odkażania jamy ustnej, tabletkach dopochwowych oraz maściach
Ø chlorheksydyna
- uszkadza błonę komórkową bakterii
- stosowana gł. do odkażania rąk, w kremach przeciwtrądzikowych, zakażeniach gronkowcami
MUPIROCYNA