Egzamin licencjacki


1. CZŁOWIEK W BADANIACH GEOGRAFICZNYCH

1. INDEKS UBÓSTWA SPOŁECZNEGO I INDEKS JAKOŚCI ŻYCIA I ICH SKŁADOWE.

HDI - Human Develogment Index indeks rozwoju społecznego, indeks jakości życia

Składowe:

• Poziom alfabetyzacji

• Wielkość PKB na 1 mieszkańca

• Średnia długość życia, Śmiertelność noworodków

• Ogólny wskaźnik solaryzacji, wykształcenie ludności

• Kraje wysoko rozwinięte ≥ 0,8

• Kraje rozwijające się 0,5 - 0,8

• Kraje słabo rozwinięte < 0,5

HPI - Human Poventy Index indeks ubóstwa społecznego miernik powołany przez ONZ, opisujący w zakresie społecznego rozwoju intelektualno-ekonomicznego. Powszechnie uważa się go za bardziej miarodajny niż PKB, czy Wskaźnik Rozwoju Społecznego :Weryfikowalność - bowiem w przypadku HPI brane są pod uwagę nie tylko zarobki w odniesieniu do struktury demograficznej, ale porównanie ze stopniem ubóstwa, i poziomem rozwoju intelektualnego: analfabetyzmem czy długoterminowym brakiem zatrudnienia.

Składowe:

• % śmiertelności przed 40 rokiem życia

• % analfabetyzmu

• % ludności bez dostępu do usług medycznych medycznych zdrowotnych

• % dzieci, które mają niedowagę do 5 roku życia

• Długotrwałość bezrobocia

HPI od 0 do 100 %

Wskaźnik Jakości Życia (ang. Quality of Life Index) wskaźnik opracowany w 2005 przez brytyjski tygodnik The Economist dla odzwierciedlenia poziomu życia i satysfakcji życiowej w poszczególnych krajach w bardziej adekwatny sposób niż przy użyciu tradycyjnych metod (wskaźnika wzrostu PKB lub poziomu PKB na 1 mieszkańca).

Parametry jakości życia oraz mierniki użyte do przedstawienia tych parametrów to:

1. Sytuacja materialna - PKB na 1 osobę w USD, przy zachowaniu parytetu siły nabywczej.

2. Zdrowie - oczekiwana długość życia, w latach.

3. Stabilność polityczna i bezpieczeństwo - ocena stabilności politycznej i bezpieczeństwa.

4. Życie rodzinne - wskaźnik rozwodów (na 1000 mieszkańców), wyrażony w skali od 1 (najniższy wskaźnik rozwodów) do 5 (najwyższy).

5. Życie wspólnotowe - zmienna ta otrzymuje wartość 1, jeśli kraj ma wysoki wskaźnik uczęszczania do kościoła albo członkostwa w związkach zawodowych; w przeciwnym razie zero.

6. Klimat i geografia - szerokość geograficzna, dla rozróżnienia między klimatami gorącym i zimnym.

7. Bezpieczeństwo zatrudnienia - stopa bezrobocia, w procentach.

8. Wolność polityczna - przeciętne wskaźniki wolności politycznych i praw obywatelskich. Skala od 1 (całkowicie wolny) do 7 (bez wolności).

9. Równość płci - proporcje przeciętnych zarobków mężczyzn i kobiet, ostatnie dostępne dane.

Bogata Północ: Europa, Rosja, Japonia, Australia, USA.

Biedne Południe: reszta Świata.

W 2000 roku 19% ludności to bogata Północ a 81% biedne Południe.

PKB - Produkt Krajowy Brutto (GDP)

Część wartości globalnej wytworzonej w gospodarce kraju lub regionu w ciągu roku, która pozostaje po odliczeniu tzw. zużycia pośredniego (koszty materialne i koszty zakupu różnych usług materialnych).

Enklawy bogactwa:

Afryka: Libia 5360$, Algieria 2348$, Gabon 3639$.

Azja: „tygrysy wschodnioazjatyckie” - ZEA 18603$, Katar i Kuwejt 16367$, Singapur 12548$, Hongkong i Tajwan oraz Makan 12400$.

Państwa o najwyższym PKB w miliardach $ (2008):

PKB dla Polski w miliardach $ w 2008 roku: 684,500.

PNB - Produkt Narodowy Brutto (GNP)

Miara wartości wszystkich dóbr i usług finalnych wytworzonych przez obywateli danego państwa oraz przez osoby prawne z siedzibą na jego terenie niezależnie od tego, czy podmioty te działają w kraju, czy za granicą. Pomijane są dochody obcokrajowców w danym państwie.

PNB = K + I + G + En + Dn

gdzie: K - konsumpcja, I - inwestycje, G - wydatki rządowe, En - eksport netto (czyli eksport-import), Dn - dochód netto obywateli za granicą.

2. GRUPY LUDZKIE ŚWIATA I ICH PODSTAWOWE CECHY

Rozprzestrzenianie się człowieka:

Podstawowe grypy ludzkie:

Europeid

Negroid

Mongoloid

Australoid typ pochodny ekwatorialny (Europeid + Negroid)

2. PODSTAWY GEOGRAFII SPOŁECZNO-EKONOMICZNEJ

4. GEOLOGIA

1. TRZĘSIENIA ZIEMII

Procesy, które powodują ruchy i deformacje skorupy ziemskiej określamy mianem diastrofizmu. Zaliczamy do nich trzęsienia ziemii.

Do rejestracji trzęsień ziemi używa się sejsmografów. Wykres będący obrazem drgań fal sejsmicznych, nosi nazwę sejsmogramu. Miejsce, z którego rozchodzą się fale sejsmiczne nosi nazwę hipocentrum. Punkt na powierzchni ziemi leżący nad hipocentrum nazywamy epicentrum. 0x08 graphic
0x01 graphic

Linie łączące punkty o jednakowym natężeniu wstrząsu nazywamy izosejstami.

3 główne rodzaje fal sejsmicznych:

-podłużne (P)

-poprzeczne (S)

-powierzchniowe (L)

Fale podłużne i poprzeczne powstają w hipocentrum, fale powierzchniowe powstają z chwilą dotarcia fal sejsmicznych do powierzchni ziemi.

Skala Marcallego- Cancaniego- Sieberga:

- skala 12 stopniowa,

- używa się w celu określenia intensywności trzęsienia ziemi,

Skala Richtera ( skala wielkości, magnitudy):

-używana do ścisłej oceny siły trzęsienia ziemi,

Na sejsmogramie można wyróżnić trzy grupy drgań:

-wstępne,

-główne,

-końcowe,

Wydziela się trzy główne typy trzęsień:

  1. zapadowe- zapadanie się stropów w przypowierzchniowej strefie skorupy ziemskiej, wiążą się z obszarami krasowymi, wstrząsy tego typu są słabe, obejmują najwyżej 3% wszystkich trzęsień ziemi. TĄPNIĘCIA- wstrząsy wywołane zapadaniem się wyrobisk górniczych.

  2. wulkaniczne- związane z gwałtowna erupcją wulkanów, na ogół słabe, ale odczuwane bardzo daleko.

  3. tektoniczne- najczęstsze i najgroźniejsze w skutkach, stanowią ok. 90% wszystkich trzęsień, przyczyną jest gwałtowne przemieszczenie się mas skalnych w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu ziemi.

Występowanie trzęsień ziemi:

- w osiowych strefach grzbietów śródoceanicznych,

- uskoki przecinające grzbiety śródoceaniczne,

-strefy łuków wysp i rowów oceanicznych,

-rozłamy skorupy ziemskiej (Kalifornia, Turcja, Armenia),

-młode łańcuchy górskie (od Gibraltaru po Indonezję),

Zależności os częstotliwości i siły wstrząsów wyróżniamy:

- obszary sejsmiczne (wokół Oceanu Spokojnego, obszary alpejskich pasm fałdowych, grzbiety śródoceaniczne, basen Morza Karaibskiego),

- obszary pensejsmiczne ( Masyw Centralny, Harc, obszar Morza Północnego, Ural, Wlk. Góry Wododziałowe),

- obszary asejsmiczne

2. RODZAJE SKAŁ, ICH GENEZA I KLASYFIKACJE

  1. Skały magmowe

-powstałe na skutek zakrzepnięcia stropu krzemianowego w głębi ziemi lub na jej powierzchni.

-ze względu na miejsce krystalizacji wyróżnia się skały magmowe plutoniczne i wulkaniczne, ze względu na formę występowania i stosunek do skał otaczających wyróżnia się trzecia grupę skał magmowych: skały żylowe

Minerały główne: skalenie, kwarc, pirokseny, miki, oliwiny, amfibole, skaleniowce

Poboczne: piryt, magnetyt, hematyt, apatyt, cyrkon, tytanit, rutyl, ilmenit

Akcesoryczne: granaty, turmaliny, beryl, korund, chromit

Struktura: stopień krystaliczności skały

- skały plutoniczne

kwaśne: kwarcolit, granitoidy, granity, granodioryty, tonality

obojętne: sjenitoidy, diorytoidy, gabroidy, anortozyty, sjenity, monzoity, dioryty, anortozyty, gabro

zasadowe: sjenitoidy foidowe, diorytoidy foidowe, foidolity, perydotydy, piroksenity, hornblendyty

-skały wulkaniczne

kwaśne: riolitoidy, dacytoidy, riolity, dacyty, plagiodacyty

obojętne: trachitoidy, andezytoidy, bazaltoidy, trachity, latyty, andezyty, bazalty

zasadowe: foidyty, nefelinity, leucytyty, ultramafity

-skały żylowe

kwaśne: kwarcolity, aplity, pegmatyty, lamprofiry

obojętne: doleryty, diabazy, lamprofiry

zasadowe: pikryty

  1. Skały osadowe

- są to zlityfikowane lub luźne utwory nagromadzone na powierzchni skorupy ziemskiej na skutek procesów wietrzenia, transportu i sedymentacji

- znaczny wpływ na skały osadowe wywierają późniejsze procesy diagenetyczne i epigenetyczne

podział skał osadowych: skały okruchowe, rezydualne, organogeniczne i chemiczne

skały okruchowe i rezydualne

skały piroklastyczne (bloki i bomby wulkaniczne, lapille, scoria, brekcja wulkaniczna, tuf wulkaniczny, tufit), psefity, (żwir, zlepieńce), psamity (piaski, piaskowce, narkoza, szarogłazy), aleuryty (muł, łupki mulkowe), pelity i właściwe skały ilaste (kaolin, bentonit, iły, łupki ilaste, gliny)

skały rezydualne

skały alitowe (terra rosa, lateryty, boksyty)

skały organogeniczne i chemiczne

skały węglanowe (wapienie, dolomity, syderyty), skały krzemionkowe (opal, chalcedon, radiolaryt, ziemie okrzemkowe, diatomity, radiolaryty, spongiolity, gezy, opoki, krzemienie, czerty), skały fosforanowe, skały siarczanowe i sole (gipsy, anhydryty, sole kamienne, sole potasowo- magnezowe), kaustobiolity (torfy, węgiel brunatny, węgiel kamienny, ropa naftowa, gaz ziemny, asfalty naturalne, łupki palne)

c)skały metamorficzne

- powstają w efekcie przeobrażenia starszych skał magmowych i osadowych pod wpływem czynników oddziałujących w głębi litosfery

- podział ze względu na przynależność do systematyki skały pierwotnej: ortometamorficzne (powstałe ze skał magmowych i piroklastycznych), parametamorficzne (powstałe ze skal osadowych)

podstawowy podział skał metamorficznych: skały metamorfizmu dyslokacyjnego, skały zmetamorfizowane regionalnie, skaly kontaktowo- metamorficzneimpktyty

skały metamorfizmu dyslokacyjnego

brekcje tektoniczne, kataklazyty, mylonity

skały zmetamorfizowane dyslokacyjnie

skały epimetamorficzne (zieleńce i łupki zieleńcowe), fyllity, łupki talkowe, łupki chlorynowe, łupki grafitowe, kwarcyty, łupki kwarcytowe, serpentynity) skały mezometamorficzne (łupki mikowe, gnejsy, amfibolity, marmury, marmury kalcytowi), skały katametamorficzne (granulaty, eklogity)

skały kontaktowo- metamorficzne

hornfelsy, skarny

skały ultrametamorficzne

migmatyty

3. WIELKIE WYMIERANIA W DZIEJACH ZIEMI

Wczesny dewon- graptolity właściwe

Późny dewon- tentakulity

Dewon/ karbon- klymenie

Koniec permu- goniatyty, koralowce czteropromienne, denkowce, stawonogi, trylobity

Trias środkowy- konodonty

Koniec kredy- amonity, belemnity, wielkie gady

5. METEOROLOGIA I KLIMATOLOGIA

1. SKŁAD I BUDOWA PIONOWA ATMOSFERY.
Skład powietrza atmosferycznego stanowią w 99 % azot i tlen.

0x01 graphic

Budowa:

0x08 graphic

II Ze względu na pionowy rozkład temperatury powietrza (wg. Przybylaka):

  1. Troposfera: (7-9km na obszarach polarnych. Do 15-18km okolice Równika). Podlega silnemu działaniu podłoża, które jest dla niej źródłem energii - dlatego istnieje spadek temperatury wraz z wysokością. Temperatura od 15ºC przy powierzchni do -50º w górnej granicy.

  2. Stratosfera: (do 50-55km). Początkowo stała niska temperatura. Wzrost do ok. 0ºC. Największa koncentracja ozonu występuje na wysokości 20-30km i warstwę tę nazywa się ozonosferą.

  3. Mezosfera: (do 85km). Wraz z wzrostem wysokości spadek temperatury do ok. -110ºC

  4. Termosfera (85-2000km) do 1000ºC

Homosfera: stały skład chemiczny, do 100km.

Heterosfera: powyżej 100 km, zmienny skład chemiczny, zawiera gazy zjonizowane

2. SCHEMAT OGÓLNEJ CYRKULACJI ATMOSFERY NA KULI ZIEMSKIEJ.

Na każdej półkuli można wymienić trzy komórki cyrkulacji.

0x01 graphic

3. WSPÓŁCZESNE I PRZYSZŁE ZMIANY KLIMATU.

6. HYDROLOGIA

1. OBIEG WODY W PRZYRODZIE.

Obieg wody w przyrodzie: ciągłe przemieszczanie się wody miedzy atmosferą, hydrosferą, litosferą. Jego motorem jest energia słoneczna.

Zachodzi w strefie 0,8km pod powierzchnia do około 16km nad powierzchnią. Stanowi zamknięty cykl hydrologiczny obejmujący dwie fazy: atmosferyczna i lądową (kontynentalną).


P - opad atmosferyczny

E - parowanie

H - odpływ (w hydrologii)

R - retencja


Faza atmosferyczna: zachodzi w atmosferze. Rozpoczyna się na powierzchni oceanu w momencie gdy kropelka wody z niej wyparuje. Następnie przemieszcza się z wiatrem w kierunku kontynentu. Nad kontynentem para wodna się kondensuje i następuje opad. Kończy się gdy kropelka dotknie powierzchni lądu - rozpoczyna się wtedy faza kontynentalna.

0x01 graphic

Faza kontynentalna: Kropelka może ponownie wyparować bądź spłynąć po powierzchni do oceanu (Hp) i znowu wyparować. Może też zostać zatrzymana w zagłębieniach - uledz retencji (okresowe zatrzymanie wody na powierzchni terenu, np. kałuża). Ważnym składnikiem retencji jest pokrywa śnieżna. Może utrzymać się przez cały okres zimowy - może gromadzić duże ilości wody wyłączonej tymczasowo z obiegu.

Jeśli podłoże jest dobrze przetłuszczone to kropelka wsiąknie (infiltracja - pionowy ruch wody wywołany grawitacją, który odbywa się od powierzchni terenu do zwierciadła wody podziemnej).


Hc - odpływ całkowity

Hp - o. powierzchniowy

Hg - o. podziemny (gruntowy)


Hc = Hp + Hg

Część opadów nie dociera do powierzchni lądu. Jest to efekt parowania w atmosferze (z reguły opady niewielkie).

Kropla nie zawsze osiąga powierzchnie terenu:

Intercepcja - zatrzymanie wody przez roślinność (najwięcej łąki). Po zatrzymaniu może wyparować.

Transpiracja - zużycie wody na potrzeby życiowe roślin.

Spływ hypodermiczny (podpowierzchniowy): spływ wody w pokrywach zwietrzelinowych, np. gołoborza.

Globalny bilans wodny: w ciągu roku musi być spełniony warunek P=E.

Trafiają się lata wilgotniejsze i suchsze dlatego stosunek ulega zachwianiu.

W roku suchym P<E. Obniża się wtedy poziom oceanów. Różnice te równoważą się w wieloleciu. Poziom morza jest wtedy stały.

P=E

577 tys. km3 = 577 tys. km3

Opady w skali światowej można podzielić na spadające na powierzchnie oceanów PO i kontynentów PK. Podobnie parowanie EO i EK.

PO + PK = EO + EK

458 tys. km3 + 119 tys. km3 = 505 tys. km3 + 72 tys. km3

Opad na pow. oceanów to 80% globalnej sumy opadów a na pow. kontynentu to 20%. Głównym czynnikiem jest to, że pow. oceanów jest większa niż kontynentów a i powietrze jest wilgotniejsze.

Parowanie z pow. oceanów to 87% globalnej sumy parowania a z pow. kontynentów 13%.

Podział dużego obiegu wody

Duży obieg wody (faza kontynentalna i atmosferyczna)

  1. Mały obieg wody (faza oceaniczna).

  2. Mały obieg wody (faza kontynentalna).

Mały obieg wody - faza oceaniczna:

0x01 graphic

Oceany są zasilane opadami. Ale z powierzchni woda paruje do atmosfery. Parowanie z powierzchni oceanu jest zawsze większe od opadów na jego powierzchnię. Różnice likwiduje odpływ wód z kontynentu.

PO = EO - HC

458 tys. = 505 tys. - 47 tys.

Mały obieg wody - faza kontynentalna (lądowa):

0x01 graphic

Kontynent zasilany jest opadami. Opad na kontynent jest zawsze większy od parowania. Nadwyżkę równoważy odpływ do oceanu.

PK = EK +HC

119 tys. = 72 tys. + 47 tys.

857mm - średni opad atmosferyczny na świecie w ciągu roku.

>700mm (podaje się >600mm) - średni opad atmosferyczny w Polsce w ciągu roku

857mm = 100 jednostek

0x01 graphic

Całkowita wymiana wody w oceanach trwałaby około 3000 lat. W lodowcach nawet 8000 lat.

2. EKSTREMALNE ZJAWISKA HYDROLOGICZNE (WEZBRANIA, POWODZIE, NIŻÓWKI).

Wezbrania: pojęcie umowne stosowane do określenia stanów wody wysokich lub wysokich przepływów.

Za granice wezbrań przyjmuje się SWW lub SWQ.

Qgwezbr = ≥ SWQ

Wezbraniom sprzyjają opady nawalne i gwałtowne roztopy.

Elementy wezbrania:


  2. max przepływu

  3. średni przepływ

  4. objętość wezbrania

  5. czas trwania wezbrania


Typy wezbrań:

  1. Opadowe: nawalne, frontowe i rozlewne (Sudety, Karpaty, wyżyny).

  2. Roztopowe: od II połowy lutego do I połowy kwietnia. Największe roztopy sa na nizinach (do granicy Niżu).

  3. Sztormowe: grudzień-luty.

  4. Zimowe (zatorowe): lodowe (luty-marzec), śryżowe (grudzień-styczeń).

Powódź: gdy wezbranie wody przynosi straty gospodarcze i szkody (wyrażone w pieniądzach).

Przyczyny:

  1. stan wody wzrasta a stan (ilość) wody w rzece malej,

  2. intensywny wzrost roślinności (okres letni),

  3. zjawiska lodowe w początku zimy (podpiętrzanie wody),

  4. na rzece głównej występuje wezbranie a na dopływach nie.

Niżówki: okresy niskich stanów wody w korycie rzeki spowodowane ograniczonym zasilaniem rzeki wynikającym z wyczerpywania się zasobów wodnych zlewni, np. okresy długiej suszy.

Granice niżówek: SNQ lub SNW.

Qgniż = < SNQ/SNW

Rodzaje niżówek:

  1. Płytkie: stan wody w rzece przez co najmniej kilkanaście dni waha się między dolną granicą stanów średnich a średnim niskim stanem wody.

  2. Głębokie: stan wody poniżej średnich niskich stanów.

Fazy rozwoju niżówki:

  1. Susza atmosferyczna: niedostatek opadów. Uruchamia się mechanizm posuchy gdy bezdeszczowemu okresowi towarzyszy wysoka temperatura powietrza zwiększająca parowanie.

  2. Susza glebowa: rozwija się pod wpływem s. atmosferycznej, wyczerpują się zasoby wody wolnej występującej w gruncie, maleją zasoby wilgoci gruntowej, rozpoczyna się wysychanie gleby.

  3. Susza hydrologiczna: następstwo suszy glebowej w przypadku dalszego braku opadu. Obniżanie się stanów wód w rzekach.

Przepływ graniczny niżówki:

Qgn = Q nienaruszalne + suma zapotrzebowania na wodę wszystkich użytkowników

Qgn = Qn + ∑Qu

3. TERMIKA JEZIOR.

Anotermia, przy temperaturze powietrza powyżej 4°C, obniżanie się, wraz z głębokością, temperatury wód jezior do temperatury, w której woda osiąga największą gęstość.

Epilimnion - warstwa górna wody w jeziorze.

W okresie letnim jest to warstwa o miąższości od kilku do kilkunastu metrów nagrzanej wody, której temperatura obniża się stopniowo wraz z głębokością. Natomiast w okresie zimowym, ze względu na zmianę gęstości wody (powstaje lód), jest to najzimniejsza część zbiornika. Nawiązuje do temperatury przy powierzchni.

Metalimnion - środkowa, przejściowa warstwa wody w jeziorach.

Warstwa skoku termicznego (termoklina).

W warstwie tej - o miąższości kilku metrów - następuje w okresie stagnacji letniej gwałtowny spadek temperatury wody wraz z głębokością (termoklina), a w okresie stagnacji zimowej - jej podwyższenie. Strefa ta dzieli epilimnion i hypolimnion.

Różnice temperatur mogą dochodzić 20 kilku stopni C.

Termoklina - wąska warstwa wody, w której następuje gwałtowna zmiana temperatury wraz ze wzrostem głębokości. Latem poniżej termokliny temperatura gwałtownie maleje wraz z głębokością, natomiast zimą poniżej termokliny temperatura rośnie.

W jeziorach polskich występuje w lecie najczęściej na głębokości 7-8 m, późną wiosną może wystąpić nawet na głębokości poniżej 1 m.

Hypolimnion - dolna warstwa w jeziorach.

Warstwa o ustalonej niskiej temperaturze wody. W zależności od głębokości jeziora, waha się w granicach 4 - 5°C (w okresie letnim).

0x01 graphic

Strat. odwrócona - katotermia (w okresie zimowym):

0x01 graphic

Homotermia: wyrównanie się temp. wody do 4°C (stan maks. gęstości wody) w na całej głębokości. Zachodzi 2 razy do roku — wiosną i jesienią.

0x01 graphic

Bar termiczny: (przegroda termiczna) - słup wody o jednakowej temperaturze wody w obrębie tylko pewnego fragmentu jeziora, momencie przechodzenia z jednego ustroju termicznego w drugi.

0x01 graphic

W warunkach naturalnych temperatura wód stojących zależy głównie od:

7. GEOMORFOLOGIA

1. ROLA PROCESÓW ENDO- i EGZOGENICZNYCH W KSZTAŁTOWANIU RZEŹBY TERENU

1)Procesy wewnętrzne

a)ruchy diastroficzne

- ruchy izostatyczne- zaburzenie równowagi skorupy ziemskiej wskutek jej obciążania i odciążania, czynnikiem obciążającym może być: gruba pokrywa lodowa, wzrost ilości wody w zbiornikach wodnych, narastanie osadów w basenach morskich, odciążanie następuje wskutek: topnienia lodu, zmniejszanie się ilości wody.

-ruchy epejrogeniczne- bardzo powolne ruchy pionowe, powodujące wydźwignięcie lądu, nieraz na tym samym obszarze zachodziło na przemian podnoszenie i obniżanie, a więc ruchy wahadłowe, przyczynami tych ruchów są procesy magmowe, o istnieniu tych ruchów świadczą np. transgresje i regresje płytkich mórz,

-ruchy diktyogeniczne- wielopromienne, są wiązane z podskorupowymi przemieszczeniami magmy,

-ruchy orogeniczne- doprowadzają do powstania łańcuchów gór fałdowych na skutek działania nacisku skierowanego poziomo, według teorii dno oceaniczne podsuwa się pod kontynent,

b)trzęsienia ziemi

c)plutonizm

-skały plutoniczne tworzą wśród innych skał masywy, pnie, żyły,

-wyróżnia się intruzje zgodne (sille, akolity, lapolity,) i niezgodne (dajki, małe żyły kominowe, duże pnie wulkaniczne, batolity),

d)wulkanizm

Wulkan
1. Komora wulkaniczna
2. Skała macierzysta
3. Kanał lawowy
4. Podnóże
5. Sill
6. Przewód boczny
7. Warstwy popiołu emitowanego przez wulkan
8. Zbocze
9. Warstwy lawy emitowanej przez wulkan
10. Gardziel
11. Stożek pasożytniczy
12. Potok lawowy
13. Komin
14. Krater
15. Chmura popiołu

0x01 graphic

Erupcja centralna- materiał wydobywa się na powierzchnię kraterem,

Erupcja linijna- materiał wydobywa się wzdłuż otwartej szczeliny,

Kaldera- wielkie, przeważnie koliste zagłębienie w szczytowej części wulkanu, w którym znajduje się nowy stożek z kraterem

Typy wulkanów:

-hawajski- spokojne wylewy ciekłych law zasadowych,

-strombolijski- krótkie, ale bardzo częste wybuchy gazów, połaczone z wyrzucaniem bomb oraz wylewaniem się częściowo zasadniczych, częściowo kwaśnych law,

-wulkaniański- rzadkie, ale gwałtowne wybuchy, lawa kwaśne,

-wezuwiański- katastrofalny przebieg erupcji, duża liczba utworów piroklastycznych piroklastycznych kwaśna lawa, (powstają stratowulkany)

- pliniański- wielka gwałtowność, wyrzucane są popioły,

-peleański- gwałtowność wybuchu, gazy i popioły wulkaniczne,

2)Procesy zewnętrzne



a)wietrzenie

Wszystkie rodzaje wietrzenia występują równocześnie, w różnych klimatach przebiegają jednak odmiennie.
· Wietrzenie mechaniczne, rodzaj wietrzenia powodujący zmiany fizyczne, czyli rozpad skały. W zależności od oddziałującego czynnika wyróżnia się:
1) wietrzenie mechaniczne insolacyjne (termiczne), zachodzące pod wpływem następującego na przemian nagrzewania (promieniami słonecznymi) i oziębiania powierzchni skały, czego efektem jest nierównomierne nagrzewanie i rozszerzanie, kurczenie poszczególnych ziaren, a także całej przypowierzchniowej warstwy skały (tzw. wietrzenie mechaniczne skorupowe), powodujące stopniowe rozluźnianie i rozpad przypowierzchniowej warstwy skały,
2) wietrzenie mechaniczne mrozowe (kongelacja), zachodzące pod wpływem częstych zmian temperatury z dodatniej na ujemną i na odwrót, czego efektem jest zamarzanie i odmarzanie wody w szczelinach skalnych, lód krzepnąc powiększa swoją objętość rozluźniając i rozsadzając skałę,
3) wietrzenie mechaniczne solne (eskudacja), zachodzące pod wpływem krystalizacji soli, głównie jodu, potasu i magnezu, w porach i szczelinach gruntu, powodujące powstawanie soczewek i skupień soli, rozsadzających skałę od wewnątrz.
4) wietrzenie mechaniczne ilaste (deflokulacja), zachodzące pod wpływem nasiąkania wodą skał ilastych, czego efektem jest ich pęcznienie, a następnie - na skutek wyparowywania - kurczenie objętości oraz powstawanie szczelin i niszczenie zwięzłości skały,
5) wietrzenie mechaniczne organiczne zachodzi pod wpływem mechanicznego oddziaływania organizmów roślinnych (np. rozkruszanie skały przez rozrastające się korzenie drzew) i zwierzęcych (np. rozluźnianie skały przez rycie nor itp).
Wietrzenie mechaniczne zachodzi najbardziej intensywnie w obszarach pozbawionych stałej pokrywy roślinnej, o częstych zmianach temperatury i wilgotności, a zatem w strefach polarnych, na pustyniach i półpustyniach oraz w wysokich górach.

· Wietrznie chemiczne, rozdrobnienie skał na skutek działania procesów chemicznych, np: rozpuszczania, utleniania, prowadzącego do zmiany składu mineralnego skały. W wyniku tego wietrzenia powstają pokrywy gliniaste, a wapienie ulegają krasowaniu. Wietrznie chemiczne odbywa się przy dużym udziale wody.

  1. utlenianie (oksydacja)

  2. rozpuszczanie )(polucja)

  3. uwęglanowianie (karbonatyzacja)

  4. uwodnienie (hydracja)

  5. hydroliza

· Wietrzenie biologiczne (organiczne), polega na mechanicznym i chemicznym niszczeniu skał, np: w wyniku wzrostu korzeni roślin i wydzielaniu przez nie różnych substancji chemicznych.

b)ruchy masowe albo grawitacyjne

Ruchami masowymi nazywamy proces przemieszczania się pokrywy zwietrzelinowej na stoku pod wpływem siły ciężkości. Zaliczamy do nich: odpadanie cząstek skalnych, obrywanie się mas skalnych. Spowodowane są zawsze zachwianiem równowagi mechanicznej zbocza górskiego. Na masy znajdujące się na stoku działa duża siła ciężkości, pod wpływem której mają one tendencje do osuwania i odpadania.

-zsuwanie- szybkie przemieszczanie mas zwietrzelinowych i przypowierzchniowych mas skalnych,

-toczenie

-ślizganie

-saltacja- droga pokonywana przez okruchy w podskokach,

-obrywanie

-spełzanie- proces długotrwały i bardzo powolny



c)działalność wód podziemnych (zjawiska krasowe)


Krasowe zjawiska, ogół procesów i form terenu, występujących na obszarach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych, głównie z wapieni, a także z dolomitów, gipsu, kredy i soli. Powstaje w wyniku krasowienia. Cechuje się występowaniem form krasowych powierzchniowych: lejów, żłobków, żeber, zapadlisk, a także różnych rodzajów dolin krasowych (jarów, wąwozów, polji) i podziemnych (jaskiń).
Krasowienie, proces polegający na rozpuszczaniu i wymywaniu skał węglanowych przez wody zawierające dwutlenek węgla, poszerzaniu szczelin i spękań w skale oraz wytrącaniu węglanów wapnia (aragonitu i kalcytu) i osadzaniu ich na powierzchni skały w postaci nacieków. Efektem krasowienia jest powstawanie rzeźby krasowej. Obszary krasowe charakteryzują się rzadką siecią dolin, najczęściej odwadnianych okresowo, obfitością wód podziemnych, często ubogą pokrywą glebową i roślinną.

Formy utworzone wskutek rozpuszczającej działalności wód powierzchniowych:

- żłobki krasowe (rynnowe, meandrowe, schodkowe, miseczkowe, workowe, obłe, odmlodzone, koronkowe, szczelinowe, fugowe)

- ospa krasowa,

- jamy i bruzdy krasowe,

- lejki krasowe,

- jeziora krasowe,

- uwały (duże zagłębienia powstałe przez połączenie kilku lejków krasowych),

- zaułki krasowe (wąskie stromościenne i głębokie rynny),

- doliny zamknięte,

- polja (wielkie doliny)

- mosory (ostańce wapienne),

- homy (ostańce wznoszące się ponad zrównanym dnem poljów krasowych),

- mogoty (ostańcowi pagórki),

- doliny krasowe (krótkie i płytkie wąwozy i parowy),

- jary krasowe (głębokie do kilkuset metrów),

- jaskinie,

- studnie




d)działalność wód płynących

Erozja wgłębna- rzeka wcina się w podłoże skalne.

Erozja denna- rzeka wcina się w pokrywę aluwialną.

Erozja wsteczna- prowadzi do wyrównania profilu podłużnego koryta rzeki, czyli krzywej erozyjnej.
Erozja boczna - jest wynikiem przesuwania się nurtu z jednej na drugą stronę koryta i podmywania jego brzegów


Podstawa erozyjna - głębokość, do której rzeki mogą wycinać swe doliny.


Terasy rzeczne - twory powstałe z resztek dawnego dna.


Terasy akumulacyjne - twory powstałe na tych odcinkach akumulacji rzeki, gdzie wcina się ona w swoją pokrywę akumulacyjną.

Działalność akumulacyjna rzeki:

Ujścia lejkowate (estuaria) - występują, gdy zbiornik jest głęboki i są znaczne amplitudy pływów. Ujście ma charakterystyczny kształt lejka.


Ujścia deltowe - tworzą się, gdy dno zbiornika wodnego obniża się łagodnie i nie występują w nim silne ruchy wody. Rzeka dzieli się na szeregi ramion i akumuluje niesiony materiał w postaci stożka napływowego - delty



Wody płynące należą do głównych czynników rzeźbotwórczych. Efekty tej działalności zależą od spadku rzeki, ilości płynącej wody oraz budowy geologicznej podłoża. W rzece wyróżnia się trzy odcinki: bieg górny, środkowy i dolny.

W górnym biegu rzeki jest najsilniejszy spadek, więc największa jest erozja wgłębna. Rzeka silnie żłobi skały pogłębiając koryto.

W środkowym biegu rzeki spadek maleje. Zaczyna przeważać transport drobniejszego materiału skalnego. Tworzą się meandry. Odcina się część starego zakola i staje się jeziorem (starorzeczem)

W dolnym biegu rzeki przepływ wody jest bardzo duży, a spadek mały. Rzeka akumuluje zebrany materiał przy ujściu.

Eworsja- polega na przegłębieniu odcinków dna koryta spowodowanym ruchem wirowym wody, obciążonej grubym materiałem rumowiskowym.

Abrazja (korazja)- polega na pogłębianiu dna wskutek uderzania i szorowania materiałem rumowiskowym.

Kawitacja- proces umożliwiający rozkruszanie i wyrywanie odruchów skalnych w pewnych miejscach koryta skalnego.



e)działalność morza

Niszcząca działalność morza
Działalność rzeźbotwórcza wód morskich obejmuje przede wszystkim wybrzeże. Wybrzeża płaskie powstały w skutek zalania przez morze obszarów wyżynnych lub górskich. Odporne są na niszczenie przez fale, czyli abrazję. Fale uderzając o ścianę wysokiego wybrzeża powodują podcinanie brzegu i wymywanie materiału skalnego. Tworzy się nisza abrazyjna. Taki podcinany i cofający się brzeg nosi nazwę klifu.

Wysokie wybrzeża dzielą się na:
· dalmatyńskie - utworzone w wyniku zalania rozczłonkowanych grzbietów górskich równoległych do wybrzeża
· riasowe - powstają w wyniku zalania dolin starych grzbietów górskich prostopadłych do wybrzeża
· fiordowe - tworzą się w wyniku zalania górskich dolin polodowcowych
· limanowe - tworzą się wówczas, gdy wałami piaszczystymi odcinane są lejkowate ujścia rzek
· klifowe - utworzone są w wyniku niszczenia przez fale zboczy wyżyn
· szerowe (szkierowe) - powstają przez zalanie setek małych skalistych wysepek wygładzanych wcześniej przez lądolód

Budująca działalność morza
Wybrzeża niskie powstały w skutek działalności akumulacyjnej. Strefa brzegowa stale zalewana jest przez fale, nosi nazwę plaży. Ma ona różną szerokość W obrębie plaży i płytkiego morza stale odbywa się przemieszczanie materiału. Wybrzeża płaskie wygląd swój zawdzięczają prądom przybrzeżnym.

Wybrzeża niskie dzielą się na:
· mierzejowe - powstałe w wyniku działalności prądów przybrzeżnych, które tworzą mierzeje i zalewy
· lagunowe - utworzone w wyniku odcięcia płytkiej zatoki przez wynurzoną przybrzeżną ławicę
· namorzynowe - występują tylko w strefie ciepłej, gdzie nad brzegami mórz rosną lasy namorzynowe. Korzenie drzew chronią brzeg przed niszczącą działalnością fal
· koralowe - charakterystyczne również dla strefy ciepłej, budują je korale i niektóre gatunki myszywiołów.

Osady morskie

Działalność morza w strefie brzegowej powoduje, że na dnie tworzą się osady.
· osady strefy przybrzeżnej - gromadzą się osady pochodzące ze zniszczonych brzegów i z osadów organicznych. Są to osady pochodzenia lądowego - terygeniczne.
· osady głębokowodne - to muły i iły. Są to osady otwartego morza - pelagiczne

f)działalność lodowców


Powstawanie Lodowców.
Lodowce to wielkie nagromadzenie lodu lodowcowego istniejącego przez dłuższy czas, które powstało w wyniku przeobrażenia się śniegu zalegającego powyżej granicy wieloletnich śniegów i poruszające się powoli pod wpływem własnego ciężaru.
Lądolody to lodowce w formie rozległych pokryw o miąższości sięgającej kilku tysięcy metrów zalegających na powierzchniach całych kontynentów, wielkich wysp lub znacznej ich części. Aby lodowce mogły powstawać musi być spełnionych kilka warunków. Masa śniegu pochodząca z opadu atmosferycznego głównie z zimnej części roku może przetrwać, przy sprzyjających warunkach, także przez okres letni. Wiele zależy więc od odpowiednich warunków klimatycznych. Bardzo ważna jest rzeźba terenu, która sprzyjać powinna gromadzeniu się śniegu. Muszą więc istnieć zagłębienia, nisze w zboczach skalnych, doliny położone na odpowiedniej wysokości n.p.m. Pokrywa śnieżna, która przetrwa przez kilka lat, podlega przemianom fizycznym przebiegającym w zróżnicowany sposób w zależności od warunków zewnętrznych. W pokrywie śnieżnej składającej się z płatków śniegu, znaczną część objętości, nawet do 90% stanowi powietrze. W wyniku osiadania kolejnych warstw śniegu następuje jego zagęszczanie, stale maleje więc ilość powietrza a cześć śniegu ulega pod wpływem ciepła stopnieniu i ponownemu zamarzaniu, ale już w głębszych warstwach. Tworzy się firn, który jest postacią pośrednią pomiędzy śniegiem a lodem lodowcowym. Firn to różnych rozmiarów agregaty krystalicznych ziaren lodu, pomiędzy którymi wolne przestrzenie wypełnia powietrze stanowiące od 15 do maksymalnie 50% całkowitej objętości.
Proces przekształcenia trwa dalej i prowadzi do przemiany firnu w lód firnowy składający się z kryształów lodu spojonych drobnokrystaliczną masą lodową, powstającą w skutek zamarzania wody pochodzącej ze stopionego, wyżej zalegającego śniegu. Ciśnienie wywołane naciskiem warstw nad ległych, o miąższości powyżej 30 m, prowadzi do powstania agregatów lodowych o średnicy 1-5 cm, czyli typowego już lodu lodowcowego. Stwierdzono , że proces taki przebiega w odmiennym tempie na obszarach położonych na różnych szerokościach geograficznych. Granica wieloletnich śniegów oddziela obszary położone powyżej, gdzie w ciągu roku więcej śniegu spada aniżeli się topi, od położonych poniżej, gdzie proporcje są odwrócone. Tak wiec powyżej granicy istnieją warunki sprzyjające powstawaniu lodowców. Przebiega ona bardzo nisko nad poziomem morza na wybrzeżach Antarktydy, nieco wyżej bo około 200-300 m n.p.m. na wybrzeżach wysp Arktyki, ale już w ich partiach środkowych przebiega na wysokości 500-600 metrów. W obszarach położonych na średnich szerokościach geograficznych i będących pod wpływem wilgotnego klimatu morskiego, przebiega na wysokości 500-1000 m n.p.m. ale dalej, w głąb lądu, wznosi się nawet do 1500-2000mn.p.m.Wstrefach zwrotnikowych, charakteryzujących się suchym klimatem, przekracza ona wysokość 6000 m n.p.m. W miarę zbliżania się do równika 5000 m n.p.m., co wiąże się ze wzrostem ilości opadów.
Typowy lodowiec górski składa się z dwóch części, które rozdziela właśnie granica wieloletnich śniegów. Powyżej niej znajduje się obszar zasilania w świeże masy śniegu, podlegające z czasem przekształceniu w lód lodowcowy. Jest to obszar akumulacji, zwany polem albo basenem firnowym. Poniżej zaś położony jest obszar, gdzie w wyniku topnienia następuje utrata części masy lodowca. To obszar ablacji obejmujący tę cześć lodowca, którą nazywamy jęzorem lodowcowym. Proces gromadzenia się mas śniegu i lodu następuje gdy:
- dostarczane są świeże masy śniegu z opadu atmosferycznego
- zsuwają się na powierzchnię lodowca lawiny śnieżne
- obrywają się i spadają na powierzchnię lodowca lodowe bryły z lodowców zawieszonych powyżej.
Proces ablacji odbywać się może poprzez:
- topienie się pokrywy śnieżnej i lodu lodowcowego
- parowanie z powierzchni lodowca
- obrywanie się lodowych brył z czół lodowcowych schodzących do wód zatok czy fiordów w procesie tzw. "cielenia się lodowców"
-wywiewanie śniegu z powierzchni lodowca przez wiatr.
Porównanie wielkości obu tych procesów pozwala określić bilans lodowca, który może być dodatni, kiedy akumulacja jest większa od ablacji lub ujemny, kiedy przeważa ablacja. Może być on także zerowy przy tym samym natężeniu obu procesów. W pierwszym przypadku rozmiary lodowca mogą się zwiększyć, a czoło powędrować do przodu, lodowiec będzie więc w stanie transgresji, zaś w drugim rozmiary ulegną zmniejszeniu, czoło będzie się cofać i będzie to stan recesji. W przypadku równowagi położenie czoła nie zmienia się, a lodowiec jest w stanie postoju inaczej stagnacji.

Działalność transportowa lodowca:

-morena powierzchniowa

-morena wewnętrzna

-morena boczna

-morena środkowa

-morena denna

Działalność erozyjna lodowców i lądolodów:

-detersja- wygładzanie podłoża skalnego (rysy lodowcowe)

-detrakcja- wyorywanie odruchów i bloków z podłoża skalnego (bruzdy i zadziory lodowcowe)

-egzaracja- zdzieranie materiału skalnego przez czoło nasuwającego się lodowca lub lądolodu (zagłębienia, garby)

Formy utworzone wskutek akumulacyjnej działalności lodowców i lądolodów:

-wały spiętrzonej moreny czołowej, końcowej

-akumulacyjny wał moreny końcowej lub czołowej

-stożki przejściowe

-wały moren zsypiskowych, bocznych,szczelinowych, rynnowych

-morena ablacyjna

Do form erozyjno- akumulacyjnych należą:

-drumliny (wydłużone garby morenowe ze skalistym jądrem)

Formy utworzone wskutek erozyjnej działalności wód subglacjalnych i proglacjalnych:

-garnki polodowcowe (pionowe ściany)

-kotły polodowcowe (nachylone ściany)

-rynny polodowcowe

-doliny marginalne (wzdłuż bocznych krawędzi lodowca)
-doliny literalne i rynny przelewowe

-rynny przelewowe

-pradoliny

Formy utworzone wskutek budującej działalności wód lodowcowych:

-równiny sandrowe

-terasy sandrowe

-stożki glacifluwialne

-terasy glacifluwialne

-stożki przejściowe

-ozy (wysokość od kilku do kilkudziesięciu metrów)

-kemy ( od kilku do kilkunastu metrów wysokości)

-terasy kemowe

-jeziora zastoiskowe

Multigelacja- proces wieloletniego zamarzania i odmarzania



g)działalność wiatru

Niszcząca działalność wiatru:
· deflacja - jest wywiewanie materiału, powodujące obniżenie się powierzchni terenu, odsłaniając jednocześnie niezwietrzałą litą skałę. Tam gdzie występuje deflacja tworzą się różne misy,rynny, wanny , niecki deflacyjne i ostańce i bruki deflacyjne, jamy, kieszenie , zagłębienia plastrowe a także próżnie podskorupowe, . Góry świadki (ostańce) świadczą o pierwotnej budowie terenu i o ilości wywianego materiału skalnego.
· korazja - jest to szlifowanie i niszczenie napotkanych przeszkód skalnych przez transportowane wiatrem cząstki skalne. W wyniku korazji tworzą się: wygłady eoliczne, żłobki i bruzdy korozyjne, jardangi, graniaki wiatrowe i okapy i grzyby skalne.


Budująca działalność wiatru
· akumulacja - osadzanie się materiału spowodowane malejącą siłą wiatru. Im dalej od miejsca wywiewania, tym drobniejszy materiał. Wynikiem działania akumulacji jest tworzenie się pustyń kamienistych (hamada), żwirowych (serir) lub piaszczystych (ergi), zmarszczki eoliczne, języki, smugi i kopce piaszczyste

0x08 graphic

0x01 graphic
0x01 graphic



Wydmy - powstają w wyniku zatrzymywania się transportowanego przez wiatr materiału na najmniejszej nawet przeszkodzie.Wydmy: paraboliczne, barchan, podłużna, poprzeczna, gwiaździsta,

Działalność transportowa wiatru:

-pełzanie

-bombardowanie

-saltacja (skokowe przemieszczanie ziaren piasku)

-suspensja (utrzymywanie w zawieszeniu)

-sedymentacja- polega na powolnym opadaniu ziaren

-akrecja- spadanie ziaren

-inkursja- stabilizowanie ziaren na stokach

-dekantacja-wytracanie pyłu zawieszonego w powietrzu

2. RZEŹBA MŁODOGACJALNA- JEJ CECHY, FORMY I OSADY

Rzeźba młodoglacjalna - typ rzeźby terenu powstały i ukształtowany w okresie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego (na obszarze Polski - zlodowacenie Wisły - Vistulian). Krajobraz młodoglacjalny odznacza się dużą ilością zagłębień bezodpływowych, wypełnionych częściowo wodami jezior lub torfowiskami, słabo rozwiniętym naturalnym drenażem (odwadnianie terenu przez sieć cieków powierzchniowych i odpływów podziemnych), stosunkowo znaczną zawartością węglanu wapnia w utworach powierzchniowych i przewagą gleb zbliżonych do brunatnych. Cechy te zaznaczają się w mniejszym lub większym stopniu w trzech gatunkach krajobrazu: pagórkowatym pojeziernym morenowym, sandrowo - pojeziernym i młodych równin morenowych. Charakterystyczną klasą roślinności są tu lasy mieszane, zastępowane na sandrach przez bory, z którymi wiąże się proces bielicowania przeważających pierwotnie gleb brunatnych. Licznie występujące jeziora należą przeważnie do typu eutroficznego (jeziora słodkowodne o dużej zawartości substancji pokarmowych, obfitej florze i faunie; nadmiar związków organicznych rozkłada się powodując duże zużycie tlenu i zahamowanie procesów mineralizacji; zaczynają dominować organizmy beztlenowe; jeziora eutroficzne w wyniku osadzania mułu wypłycają się, przekształcając się w staw, bagno lub torfowisko niskie). Na urodzajniejszych glebach na glinie zwałowej przeważa gospodarka rolna, na piaskach sandrowych panują lasy, w zagłębieniach pojeziernych i na dnach dolin występują liczne tereny łąkowe, a jeziora są obiektami gospodarki rybackiej. Ten rodzaj krajobrazu charakteryzuje podprowincje pojezierzy. Charakteryzuje się przewagą wysoczyzn zbudowanych z moreny, oddzielonych od siebie rynnami polodowcowymi, wyżłobionymi przez wody lodowcowe, wypełnionymi często jeziorami. Częste są kemy, ozy oraz zagłębienia wytopiskowe (oczka polodowcowe).

3. TYPY WYBRZEŻY MORSKICH- PRZYKŁADY

- wybrzeże fiordowe- powstałe wskutek zalania żłobów lodowcowych (Norwegia, Islandia, Chile, Alaska)

-wybrzeże fierdowe- wskutek zalania płytkich dolin lodowcowych (Szwecja, Chile)

-wybrzeże szkierowe- powstałe wskutek częściowego zalania obszaru zmutowanego (Finlandia i Szwecja (wylot Zat. Botnickiej), Alaska)

-wybrzeże föhrdowe- wskutek zalania dolin rzek subglacjalnych

-wybrzeże lobowe- wskutek zalania zagłębień końcowych rzek subglacjalnych

-wybrzeże limanowe- wskutek zalania odcinków dolin rzecznych w obszarach o budowie płytowej (płn.-zach. wybrzeże M.Czarnego, wsch. wybrzeże Zat. Gwinejskiej)

-wybrzeże riasowe- w odmłodzonych masywach starych gór o zróżnicowanej budowie (Bretania, płd.-zach. Irlandia, płn.-zach. Hiszpania)

-wybrzeże dalmatyńskie- wskutek częściowego zalania gór

-wybrzeża wulkaniczne

-wybrzeża urwiste uskokowe

-lagunowe - powstaje w wyniku usypania piaszczystego wału równoległego do brzegu (lido) , odcinającego część morza (laguna)
(Zatoka Wenecka, zach. Włochy, wsch. Floryda)

-mierzejowo-zalewowe - prądy przybrzeżne usypują półwyspy (kosy, mierzeje), które odcinają od morza zalewy lub jeziora przybrzeżne
(płd. wybrzeże Bałtyku)

-mangrowe (namorzynowe) - w klimacie gorącym, w miejscach o dużych pływach rosną słonolubne lasy namorzynowe, tworzące brzeg
(Morze Południowochińskie, Zatoka Bengalska, Wyspy Sundajskie )

-marszowe - uformowane przez akumulację materiału rzecznego w lagunach, a następnie zarastanie roślinnością bagienną
Holandia, Niemcy (M.Północne)

-kalasowe - powstają przez częściowe zalanie młodych gór o przebiegu równoległym do brzegu; powstają płytkie zatoki w słabo wyciętych dolinach poprzecznych
(Sachalin, Płw. Koreański, wybrzeże M.Tyrreńskiego)

Nazwa

Charakterystyka

Sposób i miejsce powstawania

Przykłady

Ukształtowane przez procesy falowe i pływowe (talasogeniczne typy wybrzeży)

Klifowe

wysokie wybrzeże opadające ku morzu stromą ścianą zwaną klifem; u podnóża klifu niekiedy występuje wąska plaża

fale uderzające z wielką siłą w wysoki brzeg podcinają go, powodując jego obrywanie się i cofanie; u podnóża klifu tworzy się lekko nachylona ku morzu platforma abrazyjna

wyspa Wolin, Jastrzębia Góra, Gdynia Orłowo, pd. Anglia (Dover), przylądek Północny, Portugalia

Mierzejowe

płaskie wybrzeże z zatokami zamykanymi przez piaszczyste, wąskie półwyspy (mierzeje, kosy); częste są przybrzeżne jeziora oraz zalewy połączone z morzem wąskim przesmykiem

w miejscach, gdzie długie wybrzeże nagle skręca w stronę zatoki, prądy przybrzeżne usypują wąskie półwyspy (zwane kosą lub mierzeją), które odci­nają od morza zalewy i jeziora przybrzeżne

Płw. Helski, Mierzeja Wiślana, wybrzeża oddzielające od morza jez. Łebsko, Gardno, Bukowo, Jamno

Lidowo-
lagunowe

płaskie wybrzeża, w których płytkie zatoki (laguny) zamknięte są wynurzonymi wałami przybrzeżnymi (lido); niekiedy w czasie przypływu laguna wypełniona jest wodą, a podczas odpływu jej dno się odsłania (są to tzw. watty)

na obszarach o dużej różnicy między odpływem i przypływem — z akumulowanego materiału tworzą się w pewnej odległości od brzegu ławice przybrzeżne, płycizny i wyspy, które mogą się łączyć ze sobą

Zatoka Wenecka, zach. wybrzeże Włoch, zach. wybrzeże Morza Azowskiego, wsch. wybrzeże Florydy

Marszowe

wybrzeża płaskie z rozległą, torfiastobagienną równiną

uformowane przez akumulację materiału rzecznego w lagunach, a następnie zamulanie i zarastanie roślinnością bagienną

okolice Międzyzdrojów, Holandia, Niemcy (nad M. Północnym)

Ukształtowane głównie przez procesy rzeczne (fluwiogeniczne typy wybrzeży)

Deltowe

płaskie wybrzeże poprzecinane odnogami uchodzącej do morza rzeki, liczne łachy i płycizny, piaszczyste półwyspy wysunięte w stronę morza

tam, gdzie działalność budująca rzeki jest większa niż działalność niszcząca morza (dużo zawiesiny w wodzie rzeki, słabe pływy i prądy morskie): rzeki usypują równinę akumulacyjną i uchodzą do morza licznymi ramionami

delta Wisły, Nilu, Missisipi, Dunaju, Mekongu, Gangesu i Brahmaputry, Tygrysu, Indusu, Leny, Indygirki

Estuariowe

głęboko wcięte doliny uchodzących rzek, nie mające charakteru zatok (morskie przedłużenia dolin rzecznych)

tam, gdzie rzeka nie może usypać delty ani utworzyć rozlewiska, a występują silne pływy — fala przy­pływu wdziera się w wylot rzeki i poszerza go, a fala odpływu zabiera materiał pochodzący z niszczenia

ujście Sekwany, Tamizy, Loary, rzeki św. Wawrzyńca

Limanowe
(jarowe)

wybrzeża z wąskimi, prostopadłymi do linii brzegowej zatokami (będącymi przedłużeniem jarów), często odciętymi od morza pasem lądu

powstaje najczęściej na obszarach o budowie płytowej; nawet jeśli ujście doliny rzecznej do morza jest zamknięte, to woda przesiąka pod przegrodą i uchodzi do morza

pn.-zach. wybrzeże Morza Czarnego (ujście Dniestru, Dniepru), wsch. wybrzeża Zatoki Gwinejskiej

Ukształtowane przez wcześniejszą działalność lodowców

Fiordowe

wysokie wybrzeże z głębokimi, długimi i wąskimi zatokami o stromych ścianach sięgających często setek metrów wysokości

przez zalanie morzem długich, głębokich (U-kształtnych) dolin lodowcowych w obszarach górskich

pn. wybrzeże Norwegii, Islandia, Chile, Alaska, zach. Kanada, Grenlandia, Antarktyda

Fierdowe
(fjärdowe)

wybrzeże z zatokami o ścianach dość stromych, ale niezbyt wysokich (zazwyczaj 30-50 m)

przez zalanie morzem niezbyt głębokich dolin lodowcowych na obszarach wyżynnych

bałtyckie wybrzeże Szwecji, Chile

Szkie­rowe
(skierowe)

wybrzeże z bardzo dużą ilością małych pagórkowatych wysepek, ledwo wynurzających się nad powierzchnię

wyspy-szkiery są wygładzonymi przez lodowiec i fale morskie pagórkami granitowymi (zalane morzem obszary z licznymi mutonami i drumlinami)

wybrzeże Finlandii i Szwecji u wylotu Zat. Botnickiej, Alaska

Lobowe

rozległa, jęzorowa zatoka o dość regularnej linii brzegowej

zalanie morzem rozległych zagłębień końcowych lodowca

Zatoka Gdańska

Ferdowe
(föhrdowe)

liczne rozległe i głębokie rynny ciągnące się z lądu i wpadające do morza

zalanie morzem obszarów akumulacji polodowcowej, ponacinanych rynnami subglacjalnymi

wsch. wybrzeże Danii, okolice Nowego Jorku

Kształtowane przez organizmy żywe (organogeniczne typy wybrzeży)

Rafowe
(koralowe)

wybrzeże oddzielone od pełnego morza barierą zbudowaną z rafy koralowej; między barierą i właściwym wybrzeżem często płytka laguna; stok rafy łagodny od strony laguny, stromy od strony morza

rafa koralowa (którą tworzą wapienne szkielety koralowców) może powstać (a następnie rozbudować w górę ku powierzchni wody) tylko w morzach ciepłych i w miejscach tak płytkich, że światło słoneczne dociera do dna

Wielka Rafa Koralowa (na pn.-wsch. od Australii), Oceania, wyspy Morza Karaibskiego, Malediwy, Morze Czerwone

Mangrowe
(namorzynowe)

płaskie, porośnięte lasami i zaroślami rosnącymi przy brzegu morza, w wodzie

w klimacie gorącym, w strefie pływów o dużych amplitudach, ale przy niewielkiej energii fal; korzenie słonolubnych roślin tworzą plątaninę, w której gro­madzą się osady — brzeg narasta

Sumatra, Nowa Gwinea, Kuba, Kolumbia, Morze Południowochińskie, Zatoka Bengalska

Ukształtowane przez procesy tektoniczne i subarealne (tektogeniczne)

Riasowe

wysokie strome wybrzeże o urozmaiconej linii brzegowej, liczne głębokie, kręte zatoki, półwyspy, wysepki, w większości wydłużone prostopadle lub prawie prostopadle do lądu

zatopienie dolin wciętych w zrównane i odmłodzone masywy starych gór, biegnących prostopadle do brzegu; skaliste pół­wy­s­py odpowia­da­jące bardziej odpornym grzbie­tom gór, a w ich prze­dłużeniu występują wyspy

Bretania, pd.-zach. Irlandia, pn.-zach. Hiszpania, Islandia, Portugalia, Krym

Kalasowe
(łukowe,
kala,
cala)

podłużne wybrzeże górskie, gdzie grzbiety wznoszą się wysoko ponad poziom morza, a linia brzegowa ma przebieg falisty

przez częściowe zalanie młodych gór o przebiegu łańcuchów równoległym do brzegu; bardzo płytkie zatoki powstają w słabo wyciętych dolinach poprzecznych

wybrzeże Alaski, Sachalin, Płw. Koreański, wybrzeże Morza Tyrreńskiego

Dalmatyńskie
(kanałowe)

liczne wyspy i półwyspy wydłużone równolegle do lądu, długie zatoki i kanały; często wybrzeżu temu towarzyszą zjawiska krasowe

przez zalanie mocno rozczłonkowanych grzbietów górskich, tak że kulminacje grzbietów tworzą ciągi wysp

Dalmacja
(wybrzeże Chorwacji),
Kalifornia

Wulkaniczne

różnego rodzaju wybrzeża, często o bardzo urozmaiconej (poszarpanej, zębatej) linii brzegowej, liczne wyspy, koliste zatoki, wysokie stożki wulkanów

tam, gdzie wulkan wyrasta bezpośrednio z morza lub gdzie produkty jego erupcji (np. lawa) budują linię brzegową; koliste zatoki to często zalane wodą kaldery starych wulkanów

wyspy: Madera, Santoryn, Samoa Zach., Hawaje

Uskokowe

linia brzegowa prostolinijna lub złożona z odcinków łamanej, bardzo urwista

przez zalanie rowu tektonicznego lub obszaru pociętego uskokami, przez powstanie rowu na granicy morza i lądu

Morze Czerwone, Dekan, Zatoka Kalifornijska

Inne

Eoliczne

piaszczyste wybrzeże z wydmami i licznymi półkolistymi zatokami

nawiewanie piasku na wybrzeże morza, wypełnianie wodą morską zagłębień terenu powstałych przez wywianie piasku

Płw. Aralski

Antropogeniczne

niewysokie (do kilku m), zazwyczaj budowane z betonu, kamieni lub ziemi, o prostych kształtach geometrycznych

działalność człowieka: nabrzeża portowe, falochrony, sztuczne wyspy i półwyspy

Gdańsk, Gdynia, wybrzeże Holandii, Zat. Tokijska

8. GEOGRAFIA OSADNICTWA I LUDNOŚCI

1. ROLA CZYNNIKÓW PRZYRODNICZYCH W PROCESIE ROZWOJU OSADNICTWA.

Poglądy na rolę czynników przyrodniczych w kształtowaniu osadnictwa:

Środowisko:

Woda: jako czynnik decydujący o lokalizacji i rozmieszczeniu osiedli.

3 typy cywilizacji:

Źródła cywilizacyjne: (na bazie Nilu, Tygrysu, Eufratu, Indusu, Mezopotamii, Huang-Ho).


Ukształtowanie powierzchni:

Klimat:


2. PODSTAWY TEORETYCZNE OPISU I WYJAŚNIENIA FUNKCJI MIAST.

Pojecie i badanie funkcji miast:

W geografii termin użyty w 1891 roku przez Friedricha Ratzla - przyrównał miasto do żywego organizmu.

W geografii miast definicja funkcji miejskiej jest związana z pojęciem działalności miejskiej. Od czego zależy podstawa gospodarcza miast, ich istnienie i rozwój. Podstawę stanowia różne rodzaje działalności.

Funkcja miejska: każda działalność społeczno-gospodarcza wykonywana w mieście niezależnie od jej rangi ekonomicznej i przestrzennej, rozpatrywanej zarówno z punktu widzenia tego miasta jak i sys. osad. w skład którego wchodzi.

Podstawy teoretyczne analizy funkcji miast:

Koncepcja bazy ekonomicznej miast: wyjaśnia powstanie i rozwój miasta w kat. podziału gosp. miasta.

    1. działalności świadczone wg. świata zewnętrznego (fun. miast egzogeniczne), uznane za czynnik powstania i rozwój miast, jego bazę ekonomiczną oraz element, który wyznacza odrębność i miejsce w miasta w społecznym i przestrzennym podziale pracy;

    2. działalność świadczona na rzecz rynku lokalnego (wewnętrznego, fun. uzupełniające lub endogeniczne):

      • mechanizm bazy ekonomicznej miast;

      • działalności egzogeniczne wyznaczaj astr. fun. miast.

Teoria miejsc centralnych - (Christaller):

  1. są miejscowościami centralnymi nie dlatego, że ich położenie jest centralne ale dlatego, że pełnia funkcje centralne, czyli działalności o znaczeniu ponadlokalnym, obsługujące:

  1. powstają w wyniku koncentracji różnych rodzajów działalności człowieka w niektórych miejscach przestrzeni geograficznej, czyli w skutek nierównomiernego rozkładu przestrzennego tych działalności stanowi ramy, w których wykonywane są funkcje miast i w których organizuje się życie codzienne jego mieszkańców;

  2. plan miasta tworzą trzy elementy:

  1. wyróżnia się cztery typy rozplanowania miejskiego:

13. TELEDETEKCJA I SYSTEMY INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ

1. FOTOINTERPRETACJA ELEMENTÓW ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO.

Cechy rozpoznawcze bezpośrednie:

    1. kształt: