OSOBOWOŚĆ - ZAGADNIENIA WSTĘPNE

Pojęcie osobowości w języku potocznym i w języku nauki.

OSOBOWOŚĆ JAKO PRZEDMIOT BADAŃ RÓŻNYCH DYSCYPLIN:

perspektywa filozofii człowieka:

człowiek jako istota gatunkowa:

natura człowieka

perspektywa antropologii społecznej (kulturowej):

człowiek jako produkt kultury:

osobowość podstawowa

perspektywa socjologii:

człowiek jako uczestnik życia zbiorowego:

tożsamość społeczna, role społeczne

perspektywa psychologii:

człowiek jako niepowtarzalne indywiduum:

różnice indywidualne, pojęcie "Ja", podmiotowa

kontrola, mechanizmy świadome i nieświadome

GŁÓWNE WŁAŚCIWOŚCI ZACHOWANIA CZŁOWIEKA - przejawy funkcjonowania osobowości:

stałość (spójność) zachowania

różnice międzyosobnicze

wysoki stopień integracji zachowania

TRZY PYTANIA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI:

JACY SĄ LUDZIE?

Jakie są ich względnie trwałe cechy temperamentalne, społeczne, potrzeby, właściwości poznawcze? (np. czy osoba jest wybuchowa; uczciwa; czy ma potrzebę osiągnięć; czy jest umysłem dogmatycznym)

W JAKI SPOSÓB OSOBOWOŚĆ ROZWIJA SIĘ I ZMIENIA?

rola uwarunkowań genetycznych i środowiskowowych;

oddziaływania wychowawcze a socjalizacja osobowości;

sytuacyjne i osobowe uwarunkowania depresji.

DLACZEGO LUDZIE ZACHOWUJĄ SIĘ TAK A TAK?

Czy matka jest nadopiekuńcza dlatego, że

1. jest bardzo uczuciowa, nadwrażliwa emocjonalnie;

(b) jej matka była nadopiekuńcza;

(c) wierzy w to, że tylko wychowanie bezstresowe zapewni

dziecku harmonijny rozwój;

(d) pragnie dziecku wynagrodzić swoje własne, ciężkie

dzieciństwo;

5. stara się uniknąć okazywania niechęci i wrogości

wobec dziecka, którą tak naprawdę odczuwa.

NAIWNA vs. NAUKOWA PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI

Psychologia osobowości - rozwinięcie psychologii "naiwnej" (potocznej):

obserwujemy zachowanie się innych ludzi

próbujemy wyjaśnić, dlaczego ludzie zachowują się w

taki a nie inny sposób

formułujemy przewidywania na podstawie wiedzy o

osobie i przyjętych przez nas naiwnych teorii.

Cele naukowej teorii osobowości:

(a) DOSTARCZENIE JĘZYKA do opisu i analizy zachowania;

2. SFORMUŁOWANIE MODELU WYJAŚNIAJĄCEGO

przyczyny zachowania (np. w języku teorii dyspozycji; systemów motywacyjnych; struktur i mechanizmów poznawczych);

3. określenie ISTOTNYCH RÓŻNIC PSYCHOLOGICZNYCH między ludźmi (ze względu na proponowane przez teorię wymiary, typy, syndromy osobowości, mechanizmy poznawcze i motywacyjne);

4. UMOŻLIWIENIE PRZEWIDYWANIA przyszłego

zachowania się człowieka na podstawie diagnozy osobowości.

GŁÓWNE ORIENTACJE TEORETYCZNE W PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

Teoria cech:

Cecha jako skrótowy opis spójności zachowania

Cechy jako determinanty zachowania

Cech temperamentalne a cechy osobowości

Cechy a czynniki osobowości

Teoria uczenia się

Osobowość jako produkt uczenia się (przez

styczność, przez wzmocnienie, przez modelowanie społeczne).

Środowiskowa kontrola zachowania.

Wyjaśnianie stałości zachowania się.

Orientacja psychodynamiczna (psychoanaliza

klasyczna i zrefromowana)

Osobowość jako system dynamizmów

psychicznych.

Struktura psychiczna: id, ego, i superego.

Znaczenie kontroli i samoregulacji.

Procesy świadome i nieświadome.

Orientacja humanistyczno-egzystencjalna

Rozwój osobowości - proces samorealizacji.

Znaczenie świadomości własnej egzystencji i

wolnego wyboru.

Istota i znaczenie doświadczenia. Rola otwartości

na doświadczenie.

Orientacja społeczno-poznawcza

Osobowość jako system wiedzy i urządzenie do

przetwarzania informacji.

Osobowość jako źródło znaczeń.

Obraz samego siebie - centrum osobowości.

Waga kontekstu społecznego dla

funkcjonowania osobowości.

IDIOGRAFICZNE I NOMOTETYCZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI

DWIE METAFORY: OSOBOWOŚĆ JAKO ŻYWY ORGANIZM I JAKO UKŁAD MECHANICZNY

DWIE GŁOWNE LINIE WSPÓŁCZESNEJ PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

OSOBOWOŚĆ JAKO UKŁAD DYSPOZYCJI (analogicznie do inteligencji, jako systemu uzdolnień)

Cecha (czynnik) jako podstawowy składnik opisu osobowości. Założenie międzysytuacyjnej i temporalnej spójności (stałości) zachowania. Zainteresowanie dyspozycjami.

(dziedziny: teoria różnic indywidualnych, temperamentu, czynnikowe podejście do osobowości).

OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM MECHANIZMÓW PSYCHOLOGICZNYCH (PODEJŚCIE SPOŁECZNO-POZNAWCZE [geneza: psychoanaliza, podejście fenomenologiczne, poznawcze podejście do człowieka]

Skupia się na:

- dynamicznej zmienności zachowania;

- wyjaśnianiu tej zmienności w kategoriach wewnętrznych procesów afektywno-motywacyjnych i poznawczych;

- poszukiwaniu źródeł personalnej integracji zachowania;

- analizie funkcji jaką pełni zachowanie i sterujące nim mechanizmy.

GŁÓWNE POJĘCIA:

OBRAZ SAMEGO SIEBIE: podstawowe źródło integracji zachowania na poziomie osoby

Uczucia, myśli i zachowania są "czyjeś", wyrażają

punkt widzenia osoby na rzeczywistość (W. James).

Podejście klasyczne: obraz "ja" jako całościowa reprezentacja fizycznych, psychologicznych i społecznych właściwości siebie.

Podejście współczesne: "ja" w działaniu.

- dynamiczna zmienność roboczych reprezentacji siebie;

- motywacyjne funkcje "ja";

- "ja" w interakcji społecznej (np. "ja" publiczne, zjawisko autoprezentacji);

- wpływ "ja" na przetwarzanie informacji (np. porównania społeczne, atrybucje, itp).

PROCESY KONTROLI I SAMOREGULACJI: człowiek jako "byt sprawczy". Jednostka nie tylko nosi pewien wewnętrzny wizerunek siebie, ale i stara się wywrzeć pożądany przez siebie wpływ na bieg zdarzeń.

OSOBOWOŚĆ A SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA

SYTUACJONIZM vs. PERSONALIZM

główne założenia SYTUACJONIZMU.tradycja behavioryzmu:

rola izolowanych bodźców i ich konfiguracji w wyzwalaniu zachowania;

rola ubiegłych doświadczeń - znaczenie uczenia się (rola styczności bodźców z innymi bodźcami i bodźców z reakcjami, znaczenie ubiegłych wzmocnień)tradycja psychologii społecznej:

rola złożonych konfiguracji czynników sytuacyjnych (sytuacji społecznych);

znaczenie procesów rozumienia zdarzeń (nadawania znaczeń, konstruowania poznawczego sytuacji).

"POTĘGA SYTUACJI": PRZYKŁADY BADAŃ.

Co sytuacja może zrobić z morale człowieka:

badania Milgrama nad posłuszeństem.

Rola "subtelnych" czynników sytuacyjnych:

efektywność przekazu perswazyjnego - znaczenie

czynników kanalizujących (przykład: sprzedaż obligacji

wojennych w USA);

postrzegane normy grupowe jako źrodło presji

(konformizm - bad. Ascha);

skuteczność technik wpływu społecznego (np.

techniki "wstawiania stopy w drzwiach");

Generalne wnioski:

Z jednej strony - obiektywnie silny wpływ sytuacji (nawet "subtelnych" oddziaływań, przy braku poczucia przymusu) .

Z drugiej strony - skłonność ludzi do niedoceniania wpływu sytuacji i przeceniania wpływu osobowości na zachowanie (por. B. Latane - bad. nad rozproszeniem odpowiedzialności).

Główne założenia PERSONALIZMU (podejścia personologicznego):

Człowiek ma względnie stałe i ogólne właściwości charakterologiczne (dyspozycje osobowościowe), które przejawiają się w szerokim spectrum sytuacji.

Dlatego też, można przewidywać zachowanie jednostki na podstawie wiedzy o tym,

1. jak się zachowywała w przeszłości,

2. jakie jest natężenie jej cech ustalone na podstawie pomiarów osobowości (np. wyników kwestionariuszy, metod projekcyjnych).

Główne pytanie: Czy ludzkie zachowanie cechuje się wystarczającym stopniem spójności, by można było mówić o istnieniu dyspozycji osobowościowych?

Czy dyspozycje osobowościowe, czy też czynniki sytuacyjne wyjaśniają znaczną część wariancji w zachowaniu?

Na podstawie jakiej wiedzy jesteśmy w stanie przewidzieć zachowanie:

• wiedzy o SYTUACJI i uruchamianych przez nią procesach? (np. o poziomie stymulacji; stopniu trudności zadań; oczekiwaniach społecznych - presji grupowej;

o aktualnie zmieniającej się z sytuacji na sytuację dominującej motywacji i stanie emocjonalnym

- wiedzy o OSOBIE (jej uzdolnieniach, cechach charakteru, przekonaniach, obrazie własnej osoby)

POJĘCIE SPÓJNOŚCI ZACHOWANIA (CONSISTENCY)

• Stabilność zachowania, spójność w czasie (stability, consistency over time);

• Międzysytuacyjna spójność zachowania (cross-situational consistency);

• Zgodność zachowania z postawą [normą, wartością]; (attitude-behavior consistency)

- Spójność poznawcza (cognitive consistency).

KRYTYKA ZAŁOŻENIA O SPÓJNOŚCI ZACHOWANIA:

• Stanowisko W. Mischela.

- Wyniki badań nad związkiem postaw z zachowaniem.

Analizy W. Mischela i D. Petersona.

1. średnia korelacja między różnymi behavioralnymi wskaźnikami cechy osobowości (takiej jak uczciwość, impulsywność, zależność emocjonalna) - w zakresie między .10 a .20.

2. Korelacje między kwestionariuszami osobowości służącymi pomiarowi danej cechy a zachowaniem (wskaźnikiem tej cechy) rzadko przekracza wielkość .20, a prawie nigdy .30.

PRZYKłADY Z BADAŃ

Badania Newcomba (1929) nas wskaźnikami ekstrawersji u młodzieży trudnej.

Badania Harthorne'a i Maya (1920) nad uczciwością.

Inne badania (Searsa nad zależnością emocjonalną).

WNIOSKI Z ANALIZ I BADAŃ WŁASNYCH MISCHELA (1962):

1. Specyficzność reagowania.

2. Ograniczona przewidywalność zachowania z pomiaru cech.

3. Pewne właściwości (np. zdolność do odraczania gratyfikacji - wskaźnik siły ego) - bardo zależne od zmiennych sytuacyjnych (np. widoczności nagród).

NAIWNY DYSPOZYCJONIZM

1. Pojęcie naiwnego dyspozycjonizmu.

2. Przykłady z badań:

- kategoria cechy osobowości - spontanicznie używana przez ludzi do opisu innych (np. Park, 1989; Ostrom, 1975);

- podstawowy błąd atrybucyjny: Wnioskowanie o dyspozycjach z zachowań uwarunkowanych sytuacyjnie (np. zachowań, wynikających z roli podjętej pod wpływem presji);

- przecenianie możliwości przewidywania zachowania innych ludzi (zarówno wewnątrz pewnego kontekstu sytuacyjnego, jak i pomiędzy kontekstami, por. badanie Taylor & Crocker, 1986);

- nadmierna pewność własnych sądów o dyspozycjach innych ludzi (na podstawie ograniczonej wiedzy o tej osobie) - tzw. iluzja wywiadu, por. Hunter & Hunter, 1984).

DLACZEGO PRZECENIAMY PERSONALNĄ

SPÓJNOŚĆ ZACHOWANIA, czyli,

skąd się bierze naiwny dyspozycjonizm?

Kulturowo ugruntowana koncepcja osoby (jako bytu sprawczego i społecznie przewidywalnego):

-jednostka odpowiedzialna za własne czyny (prawo, moralność, religia).

-tendencja do traktowania spójności (stałości) jako wartości pozytywnej

Człowiek jako figura na tle. Rola:

• czynników percepcyjnych (hipoteza F. Heidera: :"person engulfs the field"), oraz

• asymetrii perspektyw aktora i obserwatora - dostęp do innych danych (hipoteza R. Nisbetta).

Łatwy dostęp do określonych narzędzi językowych i schematów poznawczych:

- "język cech"

• ukryte teorie osobowości

• stereotypy społeczne ("cechowe" teorie przedstawicieli różnych grup i kategorii)

Zniekształcenia w rodzaju "danych" o osobie:

- Tendencja do silnego efektu pierszeństwa przy tworzeniu sądów o ludziach

- Dostęp do zachowań innych - w ograniczonym zakresie sytuacji

- Dostosowywanie się innych ludzi do naszych oczekiwań

- Często - podstawą wiedzy o innych jest nie to, jak się zachowują, ale to, co o sobie mówią

PRÓBY ROZWIĄZANIA PROBLEMU NIEZADOWALAJĄCEJ SPÓJNOŚCI ZACHOWAŃ

- Spojność zachowania a nomotetyczne vs. idiograficzne podejście do osobowości: podejście Bema i Allena (1974)(spójność dla pewnych cech, w pewnych sytuacjach).

- Czynnik metodologiczny: Predykcja pojedynczego zachowania czy też wzorca zachowań(miara zagregowana) - S. Epstein.

- Personalna spójność zachowania jako meta-cecha osobowości: Pragmatycy i pryncypialiści M. Snydera.

OSOBOWOŚĆ Z PERSPEKTYWY TEORII CECH

DEFINICJE CECHY OSOBOWOŚCI

Cecha (rys) osobowości to:

(J. P. GUILFORD):

Każdy dający się wyróżnić, względnie trwały aspekt [jednostki], ze względu na który jedna osoba różni się od innych osób.

(H. J. EYSENCK):

Współzmieniający się zespół aktów behavioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca, wydedukowana z obserwowanej ogólności zachowania .

(R. B. CATTEL):

Jednorodna (unitary) konfiguracja zachowań taka, że jeżeli jeden z jej składników jest obecny u osoby, możemy przewidzieć, że i inne składniki będą u niej w pewnym stopniu obecne.

CZY DYSPOZYCJA OSOBOWOŚCIOWA (CECHA OSOBOWOŚCI) JEST PRZYCZYNĄ ZACHOWANIA?

Jest samodzielną przyczyną zachowania (np. w koncepcji G. Allporta, por. zwłaszcza ideę rysów dynamicznych)

Jest moderatorem: Sama nie "inicjuje" zachowania, ale decyduje o tym, w jaki sposób sytuacja wpływa na zachowanie (np. H. J. Eysenck, R. B. Cattel)

Nie jest przyczyną zachowania. Jest jedynie skrótowym opisem powtarzalnych i ogólnych form zachowania (B. Zawadzki).

TEORIA CECH GORDONA W. ALLPORTA

"OSOBOWOŚĆ to dynamiczna organizacja cech (systemów psychofizjologicznych) jednostki, które wyznaczają swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska".

cecha (rys) osobowości - tendencja determinująca, a więc coś co:

a. leży poza specyficznymi aktami zachowania,

b. tkwi w jednostce,

c. sprawia, że jednostka zachowuje się w taki a nie

inny sposób.

Rysy są czymś, czego bezpośrednio nie obserwujemy. Jedynie Inferujemy (wnioskujemy) je z zachowania, by wyjaśnić jego stabilność i międzysytuacyjną spójność.

Rysy - w stanie aktywnym bądź a stanie latentnym.

Aktywacja jednego z nich "wprawia w ruch" wszystkie przyległe systemy psychofizjologiczne (rysy związane znaczeniowo).

Rysy wspólne - leżą u podstaw (zespołów) zachowań

występujących, w różnym natężeniu, u większości ludzi;

Rysy indywidualne - swoiste właściwości psychologiczne danej jednostki.

Rysy dynamiczne - inicjowanie zachowania (zainteresowania, potrzeby, ambicje, uczucia);

Rysy niedynamiczne - wyznaczanie formy zachowania (np. cechy sprawnościowe: zdolności; cechy stylistyczne).

Rysy podstawowe (centralne) i drugorzędne (postawy).

CZYNNIKOWA TEORIA OSOBOWOŚCI R.B. CATTELA

CEL TEORII OSOBOWOŚCI: Umożliwienie nie arbitralnego poznania osobowości

(ujawniającego wymiary osobowości istniejące obiektywnie, w "naturze", a nie wymiary "nakładane" na rzeczywistość przez poznający umysł).

Krytyka arbitralności przy poznawaniu osobowości:

Co na ogół jest podstawą wyróżnienia jednostek do opisu i analizy osobowości?
podejście a priori: psychoanaliza (id-ego-superego).

podejście a posteriori: syndromy kliniczne (np. osobowość psychopatyczna, schizoidalna, autorytarna).

Postulaty pod adresem pomiaru osobowości. Powinien być:

znaczący

ekonomiczny

predyktywny

obiektywny

Analiza czynnikowa (Czym jest? Główne etapy analizy czynnikowej. Psychologiczna interpretacja czynników).

Istota analizy czynnikowej: Metoda matematyczna, umożliwiająca zredukowanie większej ilości zmiennych powierzchniowych (obserwowalnych) do niewielkiej ilości zmiennych bardziej podstawowych (źródłowych).

ETAPY:

1.Pomiar grupy zmiennych u tych samych osób (np. natężenia różnych cech temperamentalnych przy pomocy skal obserwacyjnych; poziomu wykonania różnych zadań z testów inteligencji u uczniów szkół średnich)

2. Utworzenie macierzy interkorelacji miedzy zmiennymi obserwowalnymi (mierzalnymi)

3. Właściwa analiza czynnikowa: analiza głównych składowych, czyli „wydobycie” niewielkiej ilości niowych zmiennych (czynników) tłumaczących związki między zmiennymi obserwowalnymi;

np. interkorelacje między 6-ma zmiennymi -PW pewnych zadań - mogą wynikać z tego, że wszystkie te zadania angażują w znacznym stopniu pamięć roboczą

+ rotacja osi (nowe zmienne jako osi ukladu współrzędnych, rotowane do momentu, w którym tłumaczą maksymalną część wariancji w zmiennych obserwowalnych.

4. Określenie ładunków czynnikowych (korelacji zmienne obserwowalne-czynniki)

5. Psychologiczna interpretacja czynników (nadanie im znaczenia, rozpoznanie natury czynników jako zmiennych psychologicznych).

dla zadań umysłowych: np. pamięć robocza;

myślenie indukcyjne;

dla temperamentu: np. lękliwość; poszukiwanie wrażeń.

Strategia badawcza R.B. Cattela.

Wyniki analizy zależą od wyjściowej puli zmiennych:

Pojęcie Sfery Osobowości.

Język jako kulturowy "magazyn" wiedzy o osobowości. Procedura badawcza.

12 głównych czynników osobowości:

A. Cyklotymia - Schizotymia

B. Ogólna inteligencja - Upośledzenie umysłowe

C. Siła ego (równowaga emocjonalna) - Nerwicowość

E. Dominowanie - Uległość

F. Ekspansywność - Brak ekspansywności

G. Silne superego - Brak standardów wewnętrznych

H. Śmiała cyklotymia - Wycofująca się schizotymia

I. Wrażliwość emocjonalna - Surowa dojrzałość

L. Paranoidalna schizotymia - Ufna przystępność

M. Beztroska - Zainteresowania praktyczne

N. Wyrafinowanie - Szorstka prostota

O. Niespokojna nieufność - Spokojna ufność

4 czynniki Q:

Q1. Radykalizm - Konserwatyzm

Q2. Niezależność (samowystarczalność)

Q3. Samokontrola i siła charakteru

Q4. Napięcie nerwowe.

ILE JEST PODSTAWOWYCH CZYNNIKÓW OSOBOWOŚCI?

Teoria H. J. Eysencka:

ekstrawersja-introwersja, neurotyzm, psychotyzm.

Jak wyjaśnić różnice miedzy teorią Cattela i Eysencka?

- Czynniki I-go i II-go stopnia.

Próba unifikacji czynnikowej teorii osobowości:

Teoria "Wielkiej Piątki" (Big Five).

I. Ekstrawersja (Extraversion, Energy, Enthusiasm)II. Ugodowość (Agreeablness, Altruism, Affection)III. Sumienność (Conscientiousness, Control, Constraint)

IV. Neurotyzm, emocjonalność (Neuroticism, Negative Affectivity, Nervousness)

V. Otwarty Umysł (Openess, Originality, Open-Mindedness).

TEORIA CZYNNIKOWA A KLASYCZNA TEORIA CECH: PODOBIEŃSTWA i RÓŻNICE.

OGRANICZENIA TEORII CECH

NIEJASNY STATUS POJĘCIA CECHY

Pierwotne pojęcie cechy: cecha wyraża się w spójnych wzorcach obserwowalnego zachowania.

Rozszerzone pojęcie cechy (częste w teoriach cech, a zwłaszcza teoriach czynnikowych) -

Cecha dotyczy zachowań bezpośrednio nieobserwowalnych (np. myśli na swój temat),

A także innych - nie podlegających obserwacji - stanów i właściwości wewnętrznych człowieka (emocji, uczuć, motywów, postaw, właściwości umysłu itp.).

Teoria cech przestaje się zajmować jedynie "powierzchnią" osobowości, ale zajmuje się też jej "głębią".

Konsekwencje:

• trudności ze wskazaniem na bezpośrednie, behavioralne ptrzejawy wielu cech, a co za tym idzie, z ich pomiarem;

• zatarcie grani między cecha a potrzebą (krytyka H.

Murraya);

• trudności w odpowiedzi na pytanie, czy cechy sa opisami regularności w zachowaniu, czy też wyjasnieniami tych regularności.

INNE ZASTRZEŻENIA

1. Czy koncepcja osobowości jako zespołu cech (np. teoria Wielkiej Piątki) uwzględnia wszystkie istotne składniki osobowości

[np. gdzie mieści się obraz samego siebie? Cele i dążenia osobiste? Zainteresowania? Autonarracje? Nieświadome dynamizmy?]

2. Jak teoria cech radzi sobie z problemem integracji osobowości?

[integracja na poziomie cech vs. integracja na poziomie osoby]

3. Jakie są przyczyny (nie)spójności zachowania?

Jak np. wyjasnić, dlaczego ludzie w zakresie pewnych zachowań wykazują znaczny stopień stałości i międzysytuacyjnej spójności, a w zakresie innych zachowań - nie?

[Rola ukrytych (wewnętrznych) mechanizmów motywacyjnych i poznawczych, np. dążenie do pozytywnej autoprezentacji;autokoncentracji; obserwacyjnej samokontroli]

3. Jak osobowość rozwija się i zmienia?

Ograniczoność perspektywy teorii cech: skupia się na właściwościach dyspozycyjnych, wyznaczających gotowość do zmiany i wielkość tej zmiany, a nie naturze samej zmiany i jej mechanizmach (przykład depresji jako całościowej zmiany osobowości)

Próby odpowiedzi; PSYCHODYNAMICZNE I POZNAWCZE PODEJŚCIA DO OSOBOWOŚCI (perspektywa empatyzującego obserwatora)

OSOBOWOWOŚĆ W ŚWIETLE

TEORII UCZENIA SIĘ

Krytyka kategorii "osobowość" (a także: "cecha", "obraz samego siebie", "samoświadomość", "ja podmiotowe", "ego", "nieświadoma motywacja" itp.):

• odnoszą się do bytów nie podlegających obserwacji (bądź trudnych do operacjonalizacji)

• zakładają istnienie znacznej stabilności i

międzysytuacyjnej spójności zachowania.

GŁÓWNE ZAŁOŻENIA:

1. Znaczenie uczenia się: (wszelkie bardziej złożone formy zachowania człowieka są produktem uczenia się).

2. Znaczenie uwarunkowań środowiskowych (zachowanie znajduje się pod kontrolą konfiguracji bodźców środowiskowych i antycypowanych wzmocnień).

OGÓLNE IMPLIKACJE DLA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI:

- geneza względnie stałych tendencji w zachowaniu (np. nawyków) - tkwi w doświadczeniu człowieka, a nie w genach;

- w sporze między sytuacjonizmem a personalizmem - zdecydowane podkreślanie roli sytuacji jako determinanty zachowania;

- Każde zachowanie podlega modyfikacji poprzez (umiejętną) zmianę w środowisku;

- wyjaśnianie stałości zachowania - wynika ze stałości środowiska oraz nabywania nawyków (poprzez uczenie się), a nie z istnienia ogólnych, wewnętrznych dyspozycji;

- zaburzenia psychiczne - rezultat uczenia się zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu uczenia się zachowań adaptacyjnych;

- terapia opiera się na zastosowaniu do zmiany zachowania reguł teorii uczenia się (a nie na próbach reorganizacji osobowości);

socjalizacja człowieka:

1. rola emocjonalnych odruchów warunkowych w uczeniu się norm społecznych

2. znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju

systemów motywacyjnych (np.: w jaki sposób nabywa wartości pieniądz, wysoka pozycja społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym?)

NA JAKICH KONCEPCJACH TEORETYCZNYCH OPIERA SIĘ TEN NURT?

1. WARUNKOWANIE KLASYCZNE. (Pojęcia: bodziec bezwarunkowy; bodziec warunkowy; generalizacja bodźca; generalizacja reakcji; generalizacja semantyczna; różnicowanie; wygaszanie; przewarunkowanie).

Implikacje dla psychologii osobowości:

- nerwica jako następstwo niemożności różnicowania;

- warunkowanie i generalizacja lęku jako proces prowadzący do fobii i innych zaburzeń neurotycznych;

- systematyczne odwrażliwianie (J. Wolpe) - Etapy: (a) uczenie sztuki relaksu, (b) rekonstrukcja hierarchii bodźców lękotwórczych; (c) trening odwrażliwiający (Jego istota - wygaszaniu reakcji lęku z równoczesnym nabywaniem reakcji relaksu na bodżce lękotwórcze).

2. WARUNKOWANIE SPRAWCZE (Skinner).

Zachowania reaktywne (respondent behavior) i zachowania sprawcze (operant behavior). Pojęcie wzmocnienia - pozytywnego i negatywnego. Pojęcie nagrody i kary.

Implikacje dla psychologii osobowości:

(a) Rozwój. Znaczenie schematów wzmocnienia (w nabywaniu różnych elementarnych umiejętności, ale także złożonych kompetencji społecznych i osobistych).

(b) Psychopatologia. "Symptomy" są równoznaczne z "chorobą". Usuniecie "symptomów" jest równoznaczne z wyleczeniem.

Istota zaburzeń: ludzie nie "produkują" reakcji pożądanej (deficyt behavioralny), bądź nabyli, drogą uczenie się, reakcje niepożądane. Deficyt wzmocnień (obiektywny i subiektywny) a symptomy depresji.

(c) Leczenie - wymaga oceny zachowania (behavioral assessment). Ocena ABC (Antecedent conditions, Behavior, Consequences of the behavior).

Np. modyfikacja napadów złości u dziecka (temper tantrum) wymaga; (1) dokładnego opisu tego zachowania, (2) rozpoznania specyficznych bodźców środowiskowych które wywołują, ukierunkowują, lub wzmacniają to zachowanie, (3)rozpoznanie czynników środowiskowych (okoliczności, wzmocnień), dzięki którym możliwe byłoby modyfikowanie tego zachowania.

3. ZNACZENIE POPĘDÓW I ICH REDUKCJI W PROCESACH UCZENIA SIĘ (C. Hull; J. Dollard i N. Miller).

Teoria uczenia się C. Hulla; główne pojęcia

siła nawyku (siła związku S i R); _sE_r = _sH_r x D

popęd (każdy silny bodziec, zdolny do pobudzenia organizmu do działania).

Popędy pierwotne i popędy wtórne (nabywane dzięki uczeniu się).

Uczenie się zachowań instrumentalnych - dzięki redukcji popędu.

Koncepcja J. Dollarda i N. Millera („Osobowość i psychoterapia”, 1950). Próba integracji

teorii uczenia się z psychoanalizą.

Reakcje instrumentalne vs. reakcje sygnałotwórcze (związane z systemem językowym - procesy myślenia, przewidywania skutków swoich działań, planowania, analizy własnego zachowania itp).

Natura konfliktu typu „+ -„. (model N. Millera).

Zaburzenia zachowania związane z wyuczonym sposobem radzenia sobie z konfliktami motywacyjnymi. Rola konfliktów z okresu wczesnego dzieciństwa. Na czym polega uczenie się wyparcia?

Psychoterapia jako proces przywracania reakcji sygnałotwórczych (zdolności do werbalizacji własnych problemów).

NOWSZE UJĘCIA - integracja teorii uczenia się z poznawczym nurtem w psychologii osobowości

(Od społecznej teorii uczenia się - do społeczno-poznawczej teorii osobowości)

4. TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji - (Martin E. P. Seligman).

Klasyczny model wyuczonej bezradności: postulat nowego rodzaju uczenia się.

Uczymy się, że nie ma związku między

działaniem a jego następstwami.

PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń - sytuacja treningu bezradności.

PROCES POŚREDNICZĄCY: zgeneralizowane oczekiwania braku kontroli.

NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności

deficyty:

poznawczy (asocjacyjny)

motywacyjny (aktywności)

emocjonalny (pogorszenie nastroju)

Model przeformułowany wyuczonej bezradności i depresji (L. Abramson, M. Seligman, i J. Teasdale, 1979; Ch. Peterson & M. Seligman, 1984):

Rola ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH w wyznaczaniu charakteru, trwałości, i zakresu deficytów „bezradnościowych” i podatności na depresję.

atrybucje do czynników

wewnętrznych - zewnętrznych

stałych - zmiennych

globalnych - specyficznych.

Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej.

5. TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ (W. Mischel, A. Bandura).

Rola procesów modelowania społecznego i wzmocnień społecznych w nabywaniu i kontroli nowych zachowań.

Rola pośrednika poznawczego - przekonań o własnej skuteczności (self-efficacy) w podejmowaniu działania.

Znaczenie specyfiki sytuacji i specyfiki przekonania o skuteczności w kontroli działania.

Bardziej ogólnie: Interakcyjny model uwarunkowania zachowania: Osobowość X Kontekst (społeczny, zadaniowy) zachowania.

Integracja z modelem poznawczo-społecznym (zwłaszcza: W. Mischel & Y. Shoda, 1995: A Cognitive-Affective System Theory of Personality, Psychological Review).

PSYCHODYNAMICZNE PODEJŚCIE DO OSOBOWOŚCI (1)

GŁÓWNE ETAPY ROZWOJU PSYCHOANALIZY

1. Etap wczesny:

Badania Freuda z Breuerem nad mechanizmami histerii i hipnozy (lata 80-te i 90-te XIX w.)

Sformułowanie podstaw doktryny psychoanalitycznej (początek XX w.). Freud i jego uczniowie - S. Ferenczi, Abraham, O. Rank, A. Adler, C. G. Jung.

2. Wielka schizma - pierwsi dysydenci

Alfred Adler (1910)

Carl Gustav Jung (1912)

3. Neopsychoanaliza (lata 30-te, 40-te i 50-te):

szkoła kulturalistyczna (K. Horney, E. Fromm, H. S. Sullivan, M. Klein)

nowa teoria ego (H. Hartmann, E. Kris, R. Loewenstein, D. Rapaport, E. Erikson).

4. Współczesna psychoanaliza (od lat 60-tych do chwili obecnej)

teoria relacji z obiektem, psychologia „self” (M. Mahler, H. Kohout, D. Stern, D. Winnicot)

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA METAPSYCHOLOGII PSYCHOANALITYCZNEJ

(punkt widzenia na życie psychiczne):

DYNAMICZNY: popędy - siłą napędową psychiki.

Bardziej ogólnie: rola dynamizmów afektywnych i motywacyjnych w wyjaśnianiu zachowania, "język" motywacyjny.

TOPOGRAFICZNY: życie psychiczne jako gra procesów świadomych, przedświadomych, i nieświadomych.

Rola świadomości: kontakt z rzeczywistością, dostarczanie uzasadnień dla nieświadomych pragnień.

Fundamentalna rola procesów nieświadomych.

Rodzaje "motywacyjnej nieświadomości":

Co nigdy nie było zwerbalizowane;

co było uświadamiane ale uległo wyparciu;

co jest źródłem wyparcia (i innych zniekształceń) - mechanizmy obronne osobowości)

STRUKTURALNY: życie psychiczne jako efekt "rywalizacji" pomiędzy trzema podstawowymi strukturami osobowości: id, ego, i superego.

EKONOMICZNY: życie psychiczne jako dystrybucja energii psychicznej.

Libido i popęd śmierci jako postaci energii psychicznej (pojęcie kateksji).

Przykład: następstwa tłumienia libido wg. Freuda.

Współczesne koncepcje: "Hydrauliczna" teorii agresji i katharsis.

Teoria zasobów poznawczych i przetwarzania kontrolowanego.

ZAŁOŻENIA METODOLOGICZNE PSYCHOANALIZY: Zasada nad-determinizmu, i historycznego (rozwojowego) podejścia do osobowości i jej zaburzeń.

GŁÓWNE DZIAŁY DOKTRYNY PSYCHOANALITYCZNEJ:

TEORIA LIBIDO, ROZWOJU PSYCHOSEKSUALNEGO, I CHARAKTERU.

Fazy rozwoju psychoseksualnego i drogi rozwoju libido.

Pojęcie fiksacji i regresji.

Typy charakteru związane z fazami rozwoju psychoseksualnego (Abraham): Charakter oralny receptywny, oralny agresywny, analny, genitalny. Charaktery Fromma.

TEORIA LĘKU I MECHANIZMÓW OBRONNYCH.

TEORIA MYŚLENIA, SNÓW, I WOLNYCH SKOJARZEŃ.

TEORIA AGRESJI.

TEORIA EGO (H. Hartmann).

Struktura psychiczna - ogólna charakterystyka.

Ego a procesy adaptacji.

Adaptacja jako stan i jako proces. Rola ego.

Rodzaje procesów adaptacji (alloplastyczna, autoplastyczna, przez zmianę środowiska).

Rozwój ego: Od zasady rozkoszy do zasady realizmu.

Fazy rozwoju struktury psychicznej.

Budowa ego i funkcje ego.

Ego a topografia psychiczna.

Sfera ego wolna od konfliktu i sfera zaangażowana

w konflikt.

Funkcje ego: instrumentalne, centralne, meta-

funkcje ego.

Ego a self (obraz siebie, jażń).

PSYCHODYNAMICZNE PODEJŚCIE

DO OSOBOWOŚCI (2):

PSYCHOLOGIA C. G. JUNGA

W stosunku do klasycznego freudyzmu:

• Zmiana koncepcji rozwoju: Zainteresowanie wzrostem i rozwojem osobowości w okresie całego życia (podejście teleologiczne - pojęcie samourzeczywistnienia);

• Zmiana koncepcji instynktu: Libido jako niespecyficzna energia psychiczna;

- Zmiana koncepcji nieświadomości: Obok nieświadomości osobowej - nieświadomość zbiorowa.

STRUKTURA OSOBOWOŚCI

- topografia: podział osobowości na część świadomą, nieświadomość osobową, i nieświadomość kolektywną;

- wyróżnienie głównych postaw (ekstrawersji i introwersji), oraz podstawowych funkcji psychicznych (myślenia, uczuć, doznania, intuicji).

EGO = psychika świadoma (uświadomione spostrzeżenia, myśli i uczucia).

NIEŚWIADOMOŚĆ OSOBOWA (doświadczenia jednostki które uległy wyparciu, stłumieniu, lub zapomnieniu; odpowiednik freudowskiej przedświadomości + nieświadomości).

Jej główny składnik - to kompleksy (ustrukturalizowana konstelacja uczuć, myśli, spostrzeń, i wspomnień; składa się z jądra kompleksu i powiązanych z nim grup elementów). Przykład: silny KOMPLEKS MATKI. Osoba taka

1. jest skłonna do mówienia o swojej matce niezależnie od tego,

czy jest to na miejscu czy też nie;

2. preferuje filmy lub powieści, w których matka odgrywa ważną

rolę;

(3) przywiązuje dużą wagę do dnia matki;

4. przejmuje gusty i zainteresowania matki, a także krąg jej

przyjaciół,

(5) bardziej lubi kobiety starsze niż rówieśników czy rówieśniczki.

Kompleksy a zasada dwustronnej komunikacji między świadomością i nieświadomością u Junga.

Kompleks może działać jako "autonomiczna osobowość" (mająca własne życie psychiczne i własną energię - idea nadwartościowa).

Poznawanie kompleksu:

• technika wolnych skojarzeń (zakłócenie: wydłużenie czasu reakcji, brak odpowiedzi, powtarzanie słowa-bodźca);

• siła reakcji emocjonalnej na daną sytuację (miary obserwacyjne i

fizjologiczne).

NIEŚWIADOMOSC ZBIOROWA (kolektywna, ogólnoludzka) - produkt ewolucyjnego rozwoju człowieka, psychiczne "dziedzictwo" ludzkości zawarte w każdym z nas. Zawiera reprezentacje (archetypy) dotyczące pewnych powtarzających się, kluczowych doświadczeń ludzi dawnych epok.

Owe reprezentacje - to nie gotowa wiedza, ale predyspozycje (inklinacje) rzutowane na świat zewnętrzny. ARCHETYP (1) jest uniwersalną formą pojęciową (ideą), zawierającą znaczny ładunek afektywny. Wyznacza sposób rozumienia przez człowieka różnych sytuacji i reakcje emocjonalne na te sytuacje.

(2) Przykłady archetypów: matki (Matki Ziemi), narodzin, śmierci, mocy, bohatera, dziecka, Boga, demona, mędrca, itp.

(3) Najważniejsze archetypy, tworzące istotne składniki struktury osobowości - to persona, anima i animus, cień, oraz jaźń.

(4) Archetyp może stanowić "jądro kompleksu", które przyciąga do siebie różne doświadczenia.

(5) Najlepsze źródło wiedzy o archetypach: mity, symbole kulturowe (religia, mitologia), sny, wizje, rytuały, dzieła sztuki, a także objawy neurotyczne i psychotyczne.

Persona - maska, jaką jednostka przyjmuje dostosowując się do obyczajów i tradycji społecznych, rola przypisana jednostce przez społeczeństwo (często ukrywa prawdziwą naturę jednostki).

Jeżeli ego identyfikuje się z personą - jednostka lepiej uświadamia sobie rolę, jaką odgrywa, niż swoje autentyczne odczucia.

Animus i Anima - archetyp męski u kobiety i żeński u mężczyzny.

Zbiorowe wyobrażenia kobiety lub mężczyzny,

1. sprawiające że każda z płci przejawia cechy płci przeciwnej,

2. wpływające na sposób reagowania na przedstawicieli płci przeciwnej.

Archetypy te są wynikiem skumulowania doświadczeń ludzkości z osobami płci przeciwnej. Chociaż pomagają w rozumieniu odmienności, to ich rzutowanie na partnera może prowadzić do głębokiego rozdźwięku i nieporozumień. W przypadku osoby dobrze przystosowanej - kompromis między tym, co "dyktuje" nieświadomość, a wymogami rzeczywistości

Cień - "ciemna", zwierzęca strona ludzkiej natury (reprezentacja pierwotnych popędów, jakie człowiek odziedziczył po swoich zwierzęcych przodkach).

Archetyp odpowiedzialny za pojawianie się społecznie nieakceptowanych myśli, uczuć i działań, które bądź ukrywane są przez Personę, bądź represjonowane są do nieświadomości osobowej.

Jaźń - reprezentuje ludzkie dążenie do pełni i jedności własnej osoby.

Jaźń jest centrum osobowości (leży pomiędzy świadomym ego a systemami nieświadomości). Centrum to scala inne systemy i zapewnia osobowości jedność, równowagę i stabilność.

Archetyp ten motywuje ludzi do samourzeczywistnienia, tj. wyrażenia samego siebie dzięki procesowi indywiduacji -osiągnięcia zarazem zróżnicowania osobowości i harmonii wewnętrznej (integracji).

Archetyp jaźni ujawnia się w dość późnym stadium rozwoju osobowości (kiedy inne jej elementy są już rozwinięte i zróżnicowane), gdy człowiek osiągnie już wiek średni ( wyraża się m.in. w dążeniach religijnych, filozoficznych, "mądrości życiowej" itp).

POSTAWY I FUNKCJE PSYCHOLOGICZNE

Estrawersja (ukierunkowanie aktywności na świat zewnętrzny)

Introwersja (ukierunkowanie aktywności na świat wewnętrzny)

Każda osobowość zawiera obie te postawy: Jedna z nich ma charakter dominujący i jest uświadamiana, druga - jest stłumiona i nieświadoma.

Funkcje psychologiczne: myślenie, uczucie (wartościowanie), doznanie (percepcja), intuicja.

Myślenie i uczucie - funkcje racjonalne,

doznanie i intuicja - funkcje irracjonalne.

Zazwyczaj - jedna z funkcji jest lepiej zróżnicowana i odgrywa w świadomości podmiotu rolę dominującą (funkcja główna). Obok tego - funkcja pomocnicza, oraz funkcja niższa (stłumiona, nieświadoma, przejawia się w snach i fantazjach). Synteza tych funkcji - gdy jaźń w pełni urzeczywistniona.

Konflikt wewnątrz osobowości - czy nieunikniony?

Istnienie opozycyjnych sił. ich synteza - możliwa dzięki funkcji transcendentnej: odpowiada za integrację struktur, które w procesie indywiduacji zostały zróżnicowane.

WKŁAD C.G. JUNGA DO PSYCHOLOGII (rozwój psychoanalizy, psychologii humanistycznej, psychologii kulturowej, teorii cech).

PSYCHODYNAMICZNE PODEJŚCIE

DO OSOBOWOŚCI (3)

Alfred Adler - PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA

FIKCJA JAKO CEL: Pojęcie.

Przykłady: "Pełna sprawiedliwość na świecie";

"Bycie dobrym dla innych";

Finalizm psychologiczny.

DĄŻENIE DO WYŻSZOŚCI (DOSKONAŁOŚCI) Pojęcie. Wrodzony charakter dążenia. Związek dążenia do wyższości z indywidualnymi celami.

Poczucie niższości i kompensacja.

Znaczenie poczucia niższości i dążenia do wyższości jako motywów.

ZAINTERESOWANIA SPOŁECZNE Pojęcie. Młody vs. dojrzały Adler.

STYL ŻYCIA I TWÓRCZA JAŹŃ.Podejście idiograficzne do osobowości.

Pojęcie stylu życia i jego przykłady.

źródła stylu życia.Doświadczenia predysponujące do niewłaściwego stylu życia.

Twórcza jaźń jako system interpretujący i integrujący nasze doświadczenia.

PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA A FREUDOWSKA PSYCHOANALIZA- co motywuje ludzi do rozwoju (rodzaj potrzeb) ?

- centralne uwarunkowania osobowości: finalizm psychologiczny w miejsce biologicznego determinizmu.

- jakie jest znaczenie "Ja", jakie funkcje spełnia?

OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA NEOPSYCHOANALIZY

Przedstawiciele: K. Horney, H. S. Sullivan, E. Fromm, E. Erikson, H. Hartmann, D. Rapaport, M. Klein

CECHY WSPÓLNE:

1. utrzymanie dynamicznego, topograficznego, i strukturalnego punktu widzenia na życie psychiczne (np. u K. Horney, H. Sullivan)

2. odrzucenie koncepcji libido jako głównego czynnika rozwoju;

3. Koncentracja na lęku neurotycznym i mechanizmach obronnych jako podstawowym źródle zaburzeń w rozwoju osobowości (np. K. Horney, lęk podstawowy);4. Położenie nacisku na rolę interakcji społecznych i podejmowania ról w rozwoju charakteru i zaburzeń osobowości (np. H. S. Sullivan, K. Horney, E. Erikson);

5. Analiza roli kultury i przemian społecznych w kształtowaniu się osobowości (np. E. Fromm);

6. zmiana koncepcji ego z mechanizmu mediacji na:

- źródło autonomicznych motywów (H. Hartmann);

- twórczy "integrator" naszego doświadczenia;

- self, obraz własnej osoby (H. S. Sullivan);

7. Zmiana poglądu na rolę doświadczeń: Nie tylko wczesnodziecięce, ale i aktualne;

8. Podkreślenie roli wyobrażeń dotyczących własnej przyszłości (celów, planów, idealnego obrazu własnej osoby) dla rozwoju osobowości;

9. Zmiana koncepcji terapii (bardziej aktywna interakcja pacjent-terapeuta; mniejsza dyrektywność terapeuty; większe zaangażowanie behavioralne i emocjonalne pacjenta - np. granie ról, katharsis, terapia grupowa).

ZNACZENIE PSYCHOANALIZYDLA PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

Zmiana koncepcji zachowania: zachowanie upersonalizowane - komunikowanie znaczeń.

Odkrycie nieświadomych dynamizmów.

Powstanie nowoczesnej psychoterapii.

Zaakcentowanie dynamicznego, rozwojowego, i adaptacyjnego punktu widzenia na osobowość.

Osobowość jako regulator stosunków Ja-Świat i regulator sfery popędowej (teoria ego).PSYCHOANALIZA A PSYCHOLOGIA AKADEMICKA.

PSYCHOANALIZA A PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA.

PSYCHOLOGIA HUMANISTYCZNA

Istota "przełomu humanistycznego": Zmiana obrazu człowieka.

Uwarunkowania biologiczne a uwarunkowania kulturowe: Gdzie tkwi źródło "zła"?

Zasada holizmu.

świadomość i samoświadomość.

Wolność wyboru.

Celowość działań - orientacja ku przyszłości.

Istota autentyczności - "..istnienie człowieka pozostaje w harmonii z istnieniem świata" (Bugental.).

W przybliżeniu;

- otwarcie na świat zewnętrzny (świat innych ludzi);

- otwarcie na samego siebie (swoje emocje, potrzeby i doświadczenia);

- przyzwolenie (akceptacja) świata i siebie

Świadomomość a:

- poczucie skończoności własnego istnienia;

- możliwość dokonywania wyboru (doświadczanie autonomii);

- poczucie odpowiedzialności za własny los;

Przełom humanistyczny a koncepcja zdrowia psychicznego: Idea samoaktualizacji (Maslow, Rogers).

KONCEPCJA A. MASLOWA:

1. pojęcie natury ludzkiej

2. pojęcie samourzeczywistnienia

3. konsekwencje "zanegowania" wewnętrznej natury człowieka;

3. Motywacja deficytu (niedoboru) a motywacja wzrostu;

4. zaspokojenie potrzeb podstawowych jako warunek samoaktualizacji.

TEORIA C. ROGERSA

Założenia filozoficzne:

PODEJŚCIE FENOMENOLOGICZNE - Podkreśla znaczenie tego, co dzieje się w polu fenomenologicznym, czyli tego, czego człowiek doświadcza.

Poznanie innej osoby - to próba spojrzenia na to, jak ta osoba odbiera świat i co robi z jej własnej perspektywy (rola empatii).

NATURA CZŁOWIEKA - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).

Podstawowe pojęcia:

SAMOAKTUALIZACJA (Self-Actualization) fundamentalna tendencja organizmu do samourzeczywistnienia jego potencjalnych możliwości. Wyraża się w przechodzeniu od

- prostoty do złożoności [np. obrazu siebie];

- zależności do niezależności;

- od sztywności (fiksacji) do swobody ekspresji.

Próba operacjonalizacji motywu do samoaktualizacji: 15-itemowa skala Jonesa i Crandalla (1986), dotycząca: (a) zdolności do działania w sposób niezależny, (b) samoakceptacji i pozytywnej samooceny, (c) akceptacji własnego życia emocjonalnego, oraz (d) zaufania w relacjach intepersonalnych.

Przykłady itemów:

Jest dla mnie rzeczą ważną, by to co robię spotkało się z aprobatą

innych ludzi (F)

Często boję się, że coś jest ze mną nie tak (F)

Nie wstydzę się żadnego z moich uczuć` (P)

Wierz w to, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że można im ufać (P)

SPÓJNOŚĆ "JA" I ZGODNOŚĆ (self-consistency, congruence):

Organizm dąży do utrzymania spójności Ja (braku konfliktu między autopercepcjami), oraz do zgodności między Ja i doświadczeniem.

Stan niezgodności - to stan rozbieżności między postrzeganym Ja a rzeczywistym doświadczeniem osoby.

Własne doświadczenie zagraża pozytywnemu obrazowi Ja. Poprzez proces subcepcji jednostka jest zdolna do "odbioru" tego doświadczenia i reagowania na nie obroną. Przyjmuje ona dwie formy:

zniekształcenie znaczenia doświadczenia (distortion),

zaprzeczanie istnieniu tego doświadczenia (denial).

Konsekwencja obrony: istotne aspekty własnego doświadczenia nie są symbolizowane w "ja"; proces rozwoju osobistego - wymagający takiej symbolizacji nowych doświadczeń i ich integracji w samowiedzy - ulega zahamowaniu.

POTRZEBA POZYTYWNEJ OCENY (need for positive regard) - Manifestuje się w dążeniu do ciepła, bycia lubianym, współczucia, szacunku, i akceptacji ze strony innych. Stopień jej zaspokojenia decyduje o wystąpieniu w przyszłości stanu zgodności bądź niezgodności Ja z doświadczeniem.

Akceptacja bezwarunkowa (unconditional positive regard) - to akceptacja osoby niezależnie od tego, jaka jest i co robi.

Akceptacja warunkowa (conditional positive regard) - dziecko otrzymuje sygnały aprobaty ze strony rodziców tylko wtedy, kiedy zachowuje się zgodnie z ich oczekiwaniami.

Badania empiryczne (Rogers & Coopersmith, 1967) nad genezą samoakceptacji. Trzy czynniki sprzyjają formowaniu się pozytywnej samooceny:

(1) stopień akceptacji (ciepło, miłość, zainteresowanie dzieckiem);

(2) formułowanie wymagań wobec dziecka ukierunkowujących jego działania, a zarazem - dostarczanie nagród;

(3) "demokratyczne" podejście do dziecka (brak przymusu, liczenie się z uprawnieniami i opiniami dziecka).

Psychologia humanistyczna a psychoanaliza i psychologia akademicka.

PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI

W UJĘCIU POZNAWCZYM

Konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom

Dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarzeń, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości)

Programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji;

Sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja celów; monitorowanie i „dostrajanie” własnych emocji, stanów motywacyjnych, i zachowań)

Nadrzędne zadania osobowości jako systemu:

adaptacja psychologiczna & Integracja osoby

ADAPTACJA (Heinz Hartmanna): autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybór środowiska

INTEGRACJA OSOBY. Najważniejsze przejawy:

spójność zachowania z centralnymi standardami

(wartościami, celami osobistymi, przekonaniami)

poczucie własnej jedności (unity): przeświadczenie, że

jesteśmy tą samą osobą w różnym czasie i okolicznościach

poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolności,

możliwości wywoływania zmian w sobie i w otoczeniu)

MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE ZAPEWNIAJĄCE INTEGRACJĘ:

pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)

samoświadomość (zdolność do koncentracji uwagi na sobie

jako obiekcie)

procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardów

wewnętrznych bądź postrzeganych oczekiwań innych ludzi)

KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI

TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH G. KELLY'EGO

Modele człowieka w psychoanalizie, psychologii S-R,

i w podejściu poznawczym.

Podstawowy postulat: osobowość "urządzeniem" do przewidywania zdarzeń.

Główne tezy teorii konstruktow osobistych: Indywidualny system konstruktów - odpowiedzialny za

niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia (m. in. złożoność systemu a złożoność percepcji świata).

Konstrukty centralne a konstrukty peryferyjne (np. podobny Do mnie-różny ode mnie; dowcipny-niedowcipny).

System konstruktów a przewidywanie zachowania innych. Rozwój systemu konstruktów: znaczenie konstruowania

nowych zdarzeń.

REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów.

TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ

(Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford).

Społeczne źródła teorii - zainteresowanie genenzą faszyzmu.

System wychowawczy w rodzinie autorytarnej.

Psychodynamika autorytaryzmu.Główne przejawy osobowości autorytarnej: uległość wobec autorytetów

etnocentryzm i uprzedzenia

antyintracepcja

pesymistyczna wizja ludzkiej natury

Krytyka teorii osobowości autorytarnej jako objaśnienia faszyzmu.

OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA, czyli UMYSŁ ZAMKNIĘTY (Rokeach).Cechy dogmatycznego systemu przekonań.

Dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: Prymat

spójności afektywnej nad deskryptywną.

Dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet.

Psychologiczne funkcje dogmatycznego systemu przekonań:

obrona przed lękiem.

OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM WIEDZY OSOBISTEJ

W wyniku poznawania świata i siebie - formuje wiedza osobista: spontanicznie wykorzystywana przez nas przy interpretowaniu nowych doświadczeń (konstruowaniu zdarzń) i sterowaniu zachowaniem.

Wiedza osobista to wiedza:

naturalna

gorąca

często słabo uświadamiana (latentna)

pragmatyczna

Wiedza zorganizowana w schematach poznawczych (uproszczonych, uogólnionych reprezentacjach pewnych obiektów i relacji między nimi).

UŻYCIE WIEDZY: kategorie (schematy) schematy zaktywizowane, a więc dostępne poznawczo (accessible). wiedza (o sobie, o świecie) jest nam dostępna "po kawałku", nigdy jako całość.

O aktywizacji schematu decyduje

• pojawienie się sygnału wywołującego (prime), wyrazistego bodźca

specyficznie związanego z treścią tego schematu

(np. widok własnej twarzy)

• częstość, z jaką schemat aktywizowany był w przeszłości.

O użyciu zaktywizowanego schematu decyduje jego dopasowanie do danych (category fit; applicability)

Zaktywizowany schemat wpływa na

ukierunkowanie uwagi

kategoryzację i interpretację nowej informacji

procesy inferencyjne (atrybucje, wnioskowanie

o cechach itp.)

procesy pamięciowe (kodowanie w pamięci;

wydobywanie informacji pamięciowych)

oceny

podejmowanie decyzji i kontrolę działania

(Fiske i Taylor, 1991; Wojciszke, 1986)

W różnych okolicznościach aktywizowane mogą być różne schematy, dostarczające różnych perspektyw poznawczo-ewaluatywnych z których spoglądamy na rzeczywistość i prowadzące do różnych działań.

Schematy (konstrukty) chronicznie dostępne znajdują się w stałym pogotowiu (Higgins, 1990). Np. autoschematy - ciągłość doświadczenia, międzysytuacyjna spójność i stabilność zachowania.

Wiedza osobista ma dwa jakościowo różne komponenty: wiedzę deklaratywną (zwaną też wiedzą faktualną, "wiedzą że") i wiedzę proceduralną (zwaną też "wiedzą jak"; Winograd, 1975).

Wiedza deklaratywna:

jest łatwo dostępna (łatwa do zadeklarowania)

względnie łatwa do modyfikacji

przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega powoli

Wiedza proceduralna - zawarta w samych procedurach

przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem

jest trudno dostępna naszej świadomości

trudna do modyfikacji

informacje przetwarzane są bardzo szybko

Ze wspomnianymi rodzajami wiedzy korespondują dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne (Bargh, 1994; Shiffrin i Schneider, 1977).

Przetwarzanie kontrolowane:

zależne od zasobów poznawczych (uwagi, pamięci roboczej) ma charakter sekwencyjny

przebiega powoli, z wysiłkiem poznawczym

Przetwarzanie automatyczne:

niezależne od zasobów

ma charakter równoległy

przebiega bardzo szybko, bez wysiłku poznawczego

SCHEMATY A CECHY OSOBOWOŚCI

1. Posiadania rozbudowanego schematu danego atrybutu nie oznacza, że ktoś ma ten atrybut (i vice versa)

Np. rozbudowane schematy dotyczące życia politycznego - nie implikują, ze ktoś jest liberałem czy tez konserwatystą.

Fakt, że ktoś jest uczynny, nie oznacza że ma rozbudowaną wiedzę schematową n.t. okoliczności i form pomagania.

2. W odróżnieniu od cechy, wiedza schematowa jest "zanurzona w kontekście": rozwija się w odniesieniu do określonych aspektów życia człowieka.

Jednostka może mieć dobrze rozwiniętą wiedzę o stosunkach międzyludzkich w miejscu pracy, zarazem może jej brakować zrozumienia relacji interpersonalnych w rodzinie.

3. Schematy pozwalają ludziom szybko i elastycznie reagować na wymogi otoczenia (schematy jako "instrumenty" poznawczo-wykonawcze).

Osoby, dysponujące rozbudowanymi schematami w danej dziedzinie,

• szybko interpretują nowe bodźce

• łatwo korygują błędne interpretacje

• generują liczne strategie "radzenia sobie" z problemami

GENERALNIE: Schematy są, podobnie jak cechy, składnikami osobowości, Jednakże różnią się od nich jakościowo i pełnią inne funkcje.

Dwie teorie - komplementarny punkt widzenia na osobowość.

OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI I PRZESZŁOŚCI

Konstruowanie może dotyczyć

tego co dzieje się tu i teraz

własnej przyszłości

własnej przeszłości

Ważną rolę w konstruowaniu zdarzeń odgrywają ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. że:

świat jest sprawiedliwy bądź niesprawiedliwy

(Lerner, 1980; Doliński, 1993)

wrogi nam bądź przyjazny (Epstein, 1998)

zdolności człowieka można rozwijać, bądź przeciwnie,

zdolności są czymś niezmiennym (Dweck, 1996).

konstruowanie poznawcze

rzadko kiedy - wysoce świadome i refleksyjne

na ogół spontaniczne, bez wysiłku poznawczego

(np. wnioskowanie o cechach charakteru z zachowania, Newman & Uleman, 1989).

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI

Proaktywne konstruowanie własnej przyszłości polega na samodzielnym generowaniu przez człowieka dalekosiężnych zamierzeń służących jego rozwojowi i samorealizacji.

Efekty:

- powstanie możliwych Ja (Markus i Cross, 1990)

- formowanie się zadań życiowych (Cantor i Zirkel, 1990) - wytwarzanie długodystansowych celów (dążeń)

osobistych związanych z możliwymi Ja i zadaniami oraz planów ich realizacji (Emmons, 1996; Mądrzycki, 1996).

Źródła:

osobiste doświadczenie (np. znajomość swoich preferencji i

upodobań)

wiedza kulturowa, wiedza „z drugiej ręki” (znajomość rozpowszechnionych ideologii, oczekiwań rodziców, wzorców osobowych, dostępnych ról społecznych)

Konstruowanie proaktywne przyczynia się w istotnym stopniu do rozwoju osobowości. Prowadzi do:

ustanowienia ważnych wewnętrznych standardów (powstawanie silnych i stabilnych motywacji)

przyrostu autonomii osobowości

wzrostu wewnętrznej koherencji naszego działania (odległe cele przesłanką wyboru:

celów bieżących

budowania programów aktywności

spójnej oceny jej przebiegu efektów).

Procesy, służące konstruowaniu własnej przyszłości:

Generowanie oczekiwań (Bandura; 1977;

Oettingen, 1996)

Wyobrażanie sobie przyszłości

(Taylor & Pham, 1996)

Samoutrudnianie (Berglas & Jones, 1978)

Defensywny pesymizm (Cantor & Norem, 1989)

Nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980)

Autonarracje (Hermans, 2000; Trzebiński, 1997)

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI

Ubiegłe doświadczenie podlega poznawczemu konstruowaniu (przepracowaniu), czyli porządkowaniu, uspójnianiu, przewartościowaniu, dopasowywaniu do przyjętych poglądów na swój temat.

Źródło: psychoanalityczna idea mechanizmów obronnych ego - nieświadomie stosowanych strategii poznawczych służących takiemu interpretowaniu zagrażających doświadczeń, by stały się one do przyjęcia dla człowieka.

Przyklady współcześnie badanych procesów:

procesy uzasadniania i usprawiedliwania swojego postępowania (Aronson, 1997).

Teoria dysonansu poznawczego. Post-decyzyjna zmiana postaw (proces nieświadomy).

nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego naszych doświadczeń (rewriting memory)

"wymazywanie" z pamięci niewygodnych faktów

wypełnianie luk we wspomnieniach

bezwiedne dopasowywaniu zapisu przeszłych

doświadczeń do pożądanych cech obrazu siebie

1. Greenwald (1980) - pojęcie „totalitarnego ego”

Atrybucje przyczynowe - procesy wyjaśniania przyczyn wydarzeń (Weiner, 1990).

1. Skłonność do atrybucji nasila się, gdy zdarzenie ma charakter nieoczekiwany bądź osobiście zagrażający.

2. Funkcja: Atrybucje są "buforem" neutralizującym negatywne emocje, przywracającym wiarę w siebie i poczucie kontroli nad zdarzeniami.

Atrybucje przyczynowe C.D.

Pesymistyczny vs. optymistyczny styl eksplanacyjny

(Peterson & Seligman, 1984)

Atrybucje charakterologiczne vs. behavioralne (Janoff-

Bullman, 1979)

Egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)

Obronna atrybucja odpowiedzialności (Doliński, 1993)

Atrybucje służące kontroli (Taylor, 1983).

Porównania społeczne (Wills, 1981; Taylor, 1983)

porównania w dół, czyli porównania z osobami, które

znalazły się w podobnej do nas, trudnej sytuacji, ale ich

położenie jest znacznie gorsze por. też Doliński, 1993).

Funkcja: poprawa samopoczucia

porównania w górę, a więc porównania z osobami

podobnymi do niego, ale mającymi większe niż on

osiągnięcia w ważnej dla niego dziedzinie.

Funkcja: pobudzenie motywacji do działania,

poznanie skutecznych programów

Myślenie kontrfaktyczne - myślenie "co by było gdyby" (counterfactual thinking; Gavanski i Wells, 1989;

Roese, 1994).

1. Reakcja na zdarzenia oczekiwane i pobudzające

emocjonalnie

2. Myślenie kontrfaktyczne a atrybucje przyczynowe:

poziom deliberacji i konkretność.

gdybanie w górę („mogło być lepiej”) - służy

budowaniu programów działań.

gdybanie w dół („mogło być gorzej”) - służy pocieszeniu

się, rozładowaniu napięcia.

Myślenie kontrfaktyczne nie zawsze przynosi pożytki

adaptacyjne (Davis i in., 1995).

Autonarracje jako środek „przepracowania” doświadczenia (Pennebaker).

POZNAWCZA TEORIA "JA"

Ja subiektywne (podmiotowe) vs.

Ja obiektywne (przedmiotowe) [W. James]

JEDNO "JA" CZY WIELE "JA"?

rola orientacji temporalnej

znaczenie kontekstu społecznego i skryptów

związanych z rolą

Tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna

"Ja" publiczne i "ja" prywatne: zjawisko pozytywnej

autoprezentacji

Koncepcja schematów poznawczych i hierarchii pojęciowych

jako próba rozwiązania problemu jedności vs. wielości "Ja".

STRUKTURA „JA” JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI

I WARTOŚCIOWAŃ

„JA" JAKO GENERATOR DĄŻEŃ:

1. Podtrzymanie poczucia własnej wartości

2. Podtrzymanie poczucia własnej tożsamości i odrębności

(procesy autoweryfikacji, podkreślanie unikalności)

3. Podtrzymanie poczucia kontroli nad zdarzeniami

4. Dążenie do trafnego samopoznania

5. Dążenie do wzrostu i rozwoju własnej osoby

Zdrowie psychiczne:

Trafne samopoznanie czy podtrzymywanie złudzeń na swój własny temat? (Sh. Taylor & J. Brown, 1988)

ROZBIEŻNOŚCI W „JA” A MOTYWACJA DO DZIAŁANIA:

1. Reakcje na informacje nie potwierdzające naszej wartości, odrębności i kontroli

2. Konflikt między dążeniem do samopoznania a dążeniem do

pozytywnego myślenia o sobie: "ja" w ogniu krzyżowym

3. Rola rozbieżności między komponentami obrazu siebie (np.

Ja realnym, Ja idealnym, i Ja powinnościowym - Higgins).

DOSTĘPNOŚĆ POZNAWCZA "JA" jako warunek jego wpływu na przetwarzanie informacji i kontrolę działania:

Idea „roboczego „Ja” (H. Markus)

istota i konsekwencje autokoncentracji

istota i konsekwencje dezindywiduacji

AUTOSCHEMATY:

Poznawcze generalizacje n.t. samego siebie, wyprowadzone z ubiegłego doświadczenia, które organizują i ukierunkowują przetwarzanie informacji dotyczącej własnej osoby (Markus, 1977).

Autoschematy mogą być integralną częścią SCHEMATÓW RELACYJNYCH - zinternalizowanych reprezentacji powtarzających się relacji interpersonalnych, "zarządzających" oczekiwaniami ludzi co do przebiegu tych relacji, ich interpretacjami, i reakcjami emocjonalnymi na kontakt z innymi ludźmi (Baldwin, 1992).

Sposób diagnozy: Badania oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut.

Autoschemat, jeżeli:

• ocena ekstremalna (wysoka lub niska), i

• atrybut uznany za ważny przez osobę.

W oryginalnych badaniach Markus - schematy związane z zależnością-niezależnością. Wyodrębniono trzy grupy kobiet: z autoschematami niezależności, z autoschematami zależności, oraz pozbawione autoschematów w tej dziedzinie.

Tak diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji. "Schematycy"

• szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii);

• w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowań odpowiednich kategorii;

• uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii;

• są bardziej skłonne do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.

Analogiczne wyniki (dla czasów rozpoznawania słów) stwierdzono dla szeregu innych autoschematów: kobiecości (sex-typing); otyłości, szczupłości itp.

Stwierdzono też, że ludzie szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które w dotyczą autoschematów (Fekken & Holden, 1992).

Badania Furnhama i Fundera (1995) sugerują, że wytwarzane przez ludzi autoschematy są podzielane przez innych: Ekstremalność samoocen sprzyja nie tylko krótkim czasom reakcji przy przypisywaniu sobie odpowiednich cech przez sam podmiot, ale również - przy przypisywaniu takich cech przez innych ludzi (dobrych znajomych).

Autoschematy wpływają nie tylko na przetwarzanie informacji o sobie, ale też o innych ludziach.

• Proszeni o ocenę innych, ludzie biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są "schematykami"; oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością;

• wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi.

• Autoschematy sprawiają, że ludzie organizują informację społeczną (np. zawartą w narracji) w większe jednostki działania; może to wskazywać, że rozpoznają znaczenia wyższego rzędu w sekwencji działań.

ZŁOŻONOŚĆ JA (SELF-COMPLEXITY):

Linville (1985, 1987) - większa złożoność Ja - „bufor” przeciwko negatywnym konsekwencjom negatywnych zdarzeń życiowych.

Badania Linville : osoby o wysokim stopniu złożoności „Ja” wykazywały mniejsza reakcję emocjonalną na informacje zwrotną (o wynikach działania), i doświadczały mniej psychologicznych i fizycznych symptomów zaburzeń podczas stresowych okresów w życiu.

Ale: Woolfolk i in (1995) - Złożoność obrazu siebie nie jest konstruktem jednorodnym: wskaźniki złożoności pozytywnego i negatywnego Ja są słabo ze sobą skorelowane, różnią się właściwosciami psychometrycznymi, są związane w różny sposób z dystresem.

Osoby o większej złożoności negatywnego Ja były bardziej podatne na depresję. Brak dowodów na role złożoności poznawczej jako „bufora” przeciwko stresowi.

Podobnie: Donohue i in. (1993) - złożoność ja (przez role społeczne) - przewidywał wysoki poziom depresji i niską samoocenę. W miejsce elastyczności adaptacji - Ja fragmentaryczne, podzielone.

SAMOOCENA: UWARUNKOWANIA I FUNKCJE MOTYWACYJNE

Koncepcja E. T. Higginsa (1987):

Perspektywy Ja (punkty widzenia na Ja)

Obszary Ja (zakresy, dziedziny Ja)

Sześć aspektów Ja według Higginsa

__________________________________________________________

Dziedziny Ja podlegające Perspektywa oceny Ja

ocenie własna cudza

__________________________________________________________

Ja realne	Ja realne w oczach własnych (pojęcie Ja)	Ja realne w oczach innych ludzi (pojęcie Ja)
Ja idealne	Ja idealne w oczach własnych (ukierunkownie Ja)	Ja idealne w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)
Ja powinnościowe	Ja powinnościowe w oczach własnych (ukierunkowanie Ja)	Ja powinnościowe w ocach innych ludzi (ukierunkowanie Ja)

Teoria:

Rozbieżność ja realne - ja idealne - uczucia smutku, przygnębienia, i rozczarowania (sadness & dejection)

Rozbieżność ja realne - ja powinnościowe - pobudzenie & lęk (agitation & anxiety)

METODA pomiaru różnic indywidualnych w tym zakresie: Idiograficzna. badani deklarują (1) atrybuty które posiadają, (2) które chcieliby posiadać, (3) o których sądzą, że powinni je posiadać.

Kwantyfikacja - Dla każdej rozbiezności, odejmuje się ilość „zgodności” od ilości „niezgodności”.

Wybrane wyniki

(Higgins i in., 1986). Badani proszeni o plastyczne wyobrażenie sobie negatywnego zdarzenia życiowego. Osoby o rozbieżności ja -realne-ja idealne raportowały smutek, a nie emocje „pobudzeniowe”; osoby o rozbieżności ja realne-ja powinnościowe - emocje „pobudzeniowe” (napięcie, niepokój, lęk, złość).

(Strauman 1989) . Osoby z fobiami społecznymi wykazywały wysoka rozbieżność ja realne-ja powinnościowe; pacjenci z kliniczną depresją - wysoka rozbiezność ja realne-ja idealne.

Higgins i in (1992). Generalnie - wysoka rozbieżność między Ja i standardami ewaluatywnymi - problemy zdrowotne: stress, brak apetytu, problemy z układem trawienia itp.

Manian i in (1998). Schemat retrospektywny (diagnoza rodzaju rozbieżności; wspomnienia dotyczące relacji z rodzicami). Osoby skoncentrowane na Ja idealnym - „ciepły” styl wychowania rodzicielskiego; osoby skoncentrowane na Ja powinnościowym - przypominały sobie więcej przypadków odrzucenia przez rodziców.

Miary temperamentalne: rozbieżności 1-go typu - skorelowane z wyższymi poziomami pozytywnej afektywności; rozbieżności 2-go typu - skorelowane z wyższymi poziomami negatywnej afektywności.

INNE WAŻNE POJĘCIA:

Samooceny cząstkowe a samoocena globalna (poczucie własnej wartości)

Dążenie do pozytywnej samooceny: zjawisko autoafirmacji (Steele, 1975)

Strategie zapewniania pozytywnej samooceny (np.):

Egotyzm atrybucyjny

"kąpanie" się w cudzej chwale

porównania społeczne

pozytywna autoprezentacja

samoutrudnianie

Źródła dążenia:

teoria opanowania trwogi (Solomon, Greenberg, Pyszczynski,

1991)

teoria wykluczenia ze społeczności (Baumeister & Tice, 1990)

Istota negatywnej samooceny: brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (nt.: własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeń)

Dysfunkcjonalność negatywnej samooceny:

Nastrój

Nie podejmowanie działań

Generalizacja porażki + brak autoafirmacji

Oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji

Zagrożenia związane z wysoką pozytywną samooceną:

Podejmowanie zachowań ryzykownych (motocykliści - Pelham

& Taylor, 1991)

nieracjonalny upór (Baumeister, Heatherton & Tice, 1993)

negatywny odbiór u innych (zarozumiałość)

Funkcjonalność wysokiej samooceny a fazy działania (Gollwitzer & Kinney, 1989)

REGULACYJNE KONSEKWENCJE SAMOŚWIADOMOŚCI

Samoświadomość i metody jej wzbudzania w laboratorium

Samoświadomość a koncentracja uwagi na rozbieżnościach między standardami a zachowaniem (koncepcja R. A. Wicklunda),

Przykład z badań - samoświadomość a przestrzeganie normy

uczciwości (Diener & Wallbom, 1976)

Samoświadomość a emocje.

Samoświadomość a procesy kontroli działania:

Rola koncentracji na celach

Rola koncentracji na automatycznych składniach czynności

Złożonych

Samoświadomość a depresyjny styl funkcjonowania: model Pyszczynskiego i Greenberga (1987).

SPOŁECZNE ASPEKTY JA

I. KOLEKTYWNE IDENTYFIKACJE:

ROLA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ

Dwa główne podejścia teoretyczne: teorie potrzymania pozytywnej samooceny (self-enhancement

theories, self-esteem maintenance theories)teoria optymalnej dystynktywności (optimal distinctiveness theory)

TEORIE POTRZYMANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY

Teoria tożsamości społecznej (social identity theory - Tajfel, 1972; Tajfel & Turner, 1986) - jednostki dążą do podtrzymania bądź podwyższenia samooceny poprzez:

uczestnictwo w grupach dostarczających pozytywnej identyfikacji, bądź

obniżanie statusu i wartościowości innych, konkurencyjnych grup (np. poprzez przypisywanie im cech moralnie negatywnych].Teoria auto-kategoryzacji (self-categorization, Turner, 1985, 1987) - obraz siebie jako złożenie dwóch składników: tożsamości indywidualnej i tożsamości społecznej.

tożsamość indywidualna - auto-kategoryzacja oparta na wydobyciu podobieństw intrapersonalnych [(np. między własnymi myślami, uczuciami, i zachowaniami w różnych sytuacjach - własnej stałości) i różnic między sobą a innymi jednostkami;

tożsamość społeczna - auto-kategoryzacja oparta na przynależności do grupy - tj. na wydobyciu podobieństw i różnic

interpersonalnych ze względu na grupę, do której przynależy [jestem podobny do innych członków naszej grupy i różny od członków innych grup]. Turner zakłada (za Tajfelem), że tożsamość społeczna rozwija się dzięki dążeniu do ugruntowania pozytywnej samooceny.

Znaczenie jednego lub drugiego typu tożsamości (wpływ na nasze sądy, oceny , wnioski, i zachowanie) zależy od aktualnej dostępności jednej lub drugiej reprezentacji. Dostępność wyznaczona z kolei przez:

• ubiegłe doświadczenie,

• aktualną sytuację,

• bieżące motywy i cele (np., cel osobisty czy cel grupowy; porównania "ja-ty" vs. porównania "my-oni", itp).

Konsekwencje przesunięcia uwagi z tożsamości indywidualnej na społeczną (zjawisko depersonalizacji):

Ludzie w mniejszym stopniu kierują się w swoich działaniach przesłankami osobistymi, a w większym - sygnałami grupowymi, tj. są bardziej skłonni do:

- używania stereotypów;

- współpracy z członkami grupy własnej i współzawodnictwa z członkami grupy obcej;

- tworzenia norm grupowych;

- przejawiania konformizmu grupowego;

- polaryzacji postaw.

Wyzwanie dla takiego podejścia: Teoria tożsamości społecznej przewiduje, że członkowie grup stygmatyzowanych (mniejszości o niskim statusie lub o negatywnym wizerunku społecznym - np. osoby rasy czarnej w USA; osoby niepełnosprawne; homoseksualiści; w Polsce - Cyganie) powinni cechować się niższą globalną samooceną, niż członkowie grup większościowych.

W świetle badań (por. Crocker & Major, 1989) - brak jest takiej zależności. Możliwe wyjaśnienia:

A. (w kategoriach strategii przetwarzania) Członkowie grup stygmatyzowanych mogą stosować szereg strategii redukujących znaczenie negatywnych informacji na temat ich grupy ze strony innych:

- zaprzeczając, że stosują się one właśnie do nich ("Może to i prawda, że Cyganie są niezbyt pracowici, ale ja haruję jak wół");

- porównując siebie z grupami jeszcze bardziej upośledzonymi społecznie, o niższym statusie;

- selektywnie obniżając ważność tych wymiarów, na których ich grupa wypada słabo (np. "Inni ludzie [z innych grup] dorabiają się dzięki kantom i znajomościom" - dewaluacja znaczenia wymiaru osiągnięć ekonomicznych, finansowych).

B. (w kategoriach metodologicznych) Stosowane dotąd narzędzia pomiaru samooceny mierzą raczej autoprezentację niż rzeczywistą samoocenę. Ponieważ badany wie, że należy do grupy stygmatyzowanej (o której opinia jest niezbyt dobra), może być silnie motywowany do zaprzeczania temu wrażeniu.

TEORIA OPTYMALNEJ DYSTYNKTYWNOŚCI

M. Brewer (1991, 1993) - tożsamość kolektywna - wyznaczona przez jednoczesne dążenie do "bycia podobnym" (dążenie wspólnotowe, potrzeba przynależności do jakiejś grupy) i do "bycia różnym" (dążenie indywiduujące). Dążenia te pozostają w konflikcie.

Tożsamość społeczna jest kompromisem między tymi dążeniami - jednostki najsilniej identyfikują się z grupami, które najlepiej rozwiązują taki konflikt.

Implikacje:

Dystynktywność zależy od wielkości grupy. Zatem - stopień identyfikacji z grupą mniejszościową powinien być silniejszy, niż z grupą większościową.

Badania (Mullen et al., 1992) wskazują, że nasilenie "in-group bias" (tendencji do faworyzowania "swoich") jest tym większe, im mniejsza grupa własna w porównaniu do grupy obcej.

Inne badania (Brewer & Schneider, 1990) wykazują, że skłonność do działania we własnym interesie, bądź interesie grupy, zależy od jej wielkości. Jeżeli jest duża i "amorficzna" - ludzie działają w interesie własnym, jeżeli jest umiarkowana - w interesie grupy.

II. INNI JAKO CZĘŚĆ "JA"

Relacja z innymi ludźmi jako źródło :- wiedzy na temat swoich cech i właściwości;- programów działania (wiedzy o tym, jak się zachować);- pozytywnej samooceny i autoafirmacji.Jeszcze inna możliwość: inna osoba, i relacja między nami a tą osobą, staje się integralnym składnikiem samoopisu (znajduje się "wewnątrz granic" obrazu własnej osoby).

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ: Markus i Oyserman (1989): autoschematy u kobiet mają częściej charakter relacyjny (kolektywistyczny, socjocentryczny, oparty na więzi) = JA WSPÓŁZALEŻNE,

autoschematy u mężczyzn - charakter atrybutywny (indywidualistyczny, egocentryczny, "samotniczy") = JA NIEZALEŻNE. W autoschematach relacyjnych, podstawowym elementem są relacje z innymi. W autoschematach atrybutywnych, własna osoba reprezentowana jest jako byt odrębny od innych ludzi (podstawowa jednostka samoopisu: taki atrybut "Ja" jak cecha, motyw, przekonanie).

Przy schematach atrybutywnych, myślenie o sobie nie implikuje myślenia o innych. "Inni" pojawiają się dopiero w kontekście samooceny, jak publicznego, itp.

Przy schematach relacyjnych, ilekroć myśli się o sobie, tylekroć myśli się też o innych. Podobnie, jeżeli myśli się osobach znaczących - dostępna staje się część wiedzy o sobie.

Konsekwencja - osoby ze schematami relacyjnymi - będą szczególnie wrażliwe na potrzeby innych, i będą miały rozbudowaną wiedzę o innych i zdolność do ich rozumienia.

Prawdopodobnie dlatego kobiety, w porównaniu do mężczyzn:cechują się większą złożonością poznawczą reprezentacji

innych osób;- trafniej rozpoznają i interpretują wzrokowe i słuchowe oznaki emocji u innych;- odznaczają się większą tendencją do empatii we wszystkich jej zakresach (przyjmowania perspektywy innej osoby; współczucia; odczuwania przykrości wtedy, gdy innym jest przykro).

Jakie mogą być przyczyny tych różnic? Różne spekulacje:

Wywodząca się z psychoanalizy. Chodorow (1978) -Odmienny typ wczesnych relacji matka-dziecko. W wypadku dziewczynki, przesłanką samookreślenia jest odkrycie własnego podobieństwa do matki (matka skłonna jest traktować dziewczynkę jako przedłużenie samej siebie - relacja niesprzyjająca psychologicznej separacji dziecka od opiekunki). W wypadku chłopca, przesłanką samookreślenia jest odkrycie własnej odrębności od matki (matka jest skłonna traktować chłopca raczej jako "zewnętrzny obiekt" niż "przedłużenie siebie"). Bad. empiryczne: Tolman, Diekmann, & McCartney (1989) - W wypadku nieobecności matki od wczesnego dzieciństwa - u dziewczynek znaczący spadek "społecznego uzależnienia" (mierzonego Skalą Orientacji Interpersonalnej). U chłopców - brak takiej zależności.

(2). Wywodząca się z koncepcji feministycznych. (np. Miller, 1986). Władza jest nierówno rozdzielona w społeczeństwie. W świecie zdominowanym przez mężczyzn, los kobiety zależy od jej umiejętności dostosowania się do oczekiwań mężczyzn. Dlatego też rozwijają swoją wrażliwość na innych i umiejętności interpersonalne. [Fiske, 1996 - różnice miedzy psychologią zwierzchnika a psychologią podwładnego: związek między posiadaniem władzy nad innymi a tendencją do ich stereotypizacji].

RÓŻNICE ZWIĄZANE Z KULTURĄ(H. Markus, 1990)

Koncepcja kultur Zachodu (indywidualistycznych): Jednostka jest "bytem odrębnym", samoistnym, istniejącym niezależnie od innych, unikalnym (różnym od innych), oddzielonym od kontekstu społecznego, niezmiennym w różnych rolach i związkach.

Normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych, znaleźć i wyrazić swoje unikalne właściwości, odnaleźć "swoją własną drogę".

Obraz samego siebie - Ja niezależne (independent self). Centralne składniki obrazu siebie - swoje cele, motywy, cechy, przekonania. Inni - ważni, ale tylko jako źródło porównań społecznych, ocen odzwierciedlonych, informacji zwrotnych.

Koncepcja kultur Wschodu (kolektywistycznych):

Jednostka nie jest bytem "samoistnym". Istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznym z innymi, identyfikacją z grupą.

Normatywne zadanie kulturowe: określić swoje miejsce w świecie społecznym.

Obraz samego siebie - Ja współzależne (interdependent self). Jego centralne składniki to wzajemne powiązania z innymi (relacje interpersonalne), oraz lokalizacja własnej osoby w większych jednostkach społecznych (przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna). [pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją].

Badania potwierdzają niektóre hipotezy dotyczące tych różnic. (np. Markus & Kitayama (1989); Cousins (1989).

ROZWÓJ "JA"

percepcja samego siebie ("Ja" egzystencjalne) - spostrzeganie siebie jako bytu odrębnego od innych osób i obiektów fizycznych.

samoświadomość ("ja" kategorialne) - zdolność do rozpoznania siebie i autorefleksji (zastanawiania się nad sobą i swoimi działaniami, przypisywania sobie różnych właściwości itp).

PRZESŁANKI ROZWOJU PERCEPCJI SIEBIE: (od narodzin do ok. 1,5 roku życia).

1. Inne doświadczenia percepcyjne niemowlęcia z własnym ciałem niż z obiektami fizycznymi i innymi ludźmi

(np. doświadczenia dotykania; gryzienia; percepcja ruchu)

2. Uczenie się kontyngencji między własnymi ruchami a zmianami w fizycznym i społecznym otoczeniu.

Odkrywanie kontyngencji własne działanie-zmiana prowadzi nie tylko do percepcji siebie jako odrębnego od otoczenia, ale i - percepcja siebie jako kogoś wywierającego wpływ na bieg zdarzeń.

3. Rosnąca z wiekiem stałość obiektu, związana z rozwojem pamięci długoterminowej - stałość "mnie samego" jako obiektu.

PRZESŁANKI ROZWOJU SAMOŚWIADOMOŚCI

Pierwotne przejawy - zdolność do rozpoznania samego siebie.

Badania Gallupa (1970) nad rozpoznawaniem siebie u szympansów - reakcje na widok siebie w lustrze.

Początkowo szympans traktuje swoje odbicie jak obraz innego szympansa. Jednakże, po kilku dniach wykorzystuje lustro do zachowań skierowanych na siebie (np. iskanie).

Eksperyment: Uśpionemu szympansowi umieszczono na twarzy jaskrawoczerwone, pozbawione zapachu znamię. Po przebudzeniu, i po spojrzeniu lustro, szympanse natychmiast dotykały plamy na twarzy usiłując "zbadać" co to jest i usunąć.

Lewis & Brooks-Gunn (1979). Używając podobnej metody, porównywali reakcje dzieci na swój widok w lustrze w trzech grupach: 9-12 miesięcy, 15-18 miesięcy, i 21-24 miesięcy. Matka niepostrzeżenie przyklejała dziecku do noska czerwone znamię.

- dzieci z g. 9-12 miesięcy - uśmiechały się do lustra i dotykały go, ale brak było działań skierowanych na to znamię (reagowały "społecznie").

- dopiero dzieci z obu starszych grup - dotykały znamienia i próbowały coś z nim zrobić - dając świadectwo rozpoznania siebie w lustrze.

Inne aspekty rozwoju zbieżne z hipotezą "budzenia się samo-wiadomości" ok. 15-go miesiąca życia:

(a) posługiwanie się językiem w sposób wskazujący na rozróżnianie siebie i innych;

(b) przejawianie uczuć związanych z samoświadomością [self-conscious emotions] - emocje zakłopotania, dumy, i wstydu.

PROCESY, ODPOWIEDZIALNE ZA TWORZENIE

I ROZWÓJ SAMOWIEDZY.

Podejście kulturowe - społeczne konstruowanie "Ja". Treść "ja" pochodzi od innych ludzi (systemu kulturowego) - np. wartości, cele, pożądane i niepożądane wzorce zachowania.

Z drugiej strony - znaczny udział własnej aktywności jednostki w interpretowaniu informacji na swa temat, w wyborze celów i zadań osobistych, w konstruowaniu własnej drogi życiowej.

Shweder (1982) - 10 podstawowych tematów społecznej samowiedzy jednostki ("themes of social existence").

Odpowiedzi na pytania (problemy, dylematy) dotyczące:

1. granic między Ja i nie-Ja;

2. tożsamości płciowej: Na czym polega męskość, a na czym kobiecość?

3. dojrzałości: Nas czym polega dorosłość a na czym bycie dzieckiem?

4. pokrewieństwa (wspólnoty rodzinnej): Kto jest krewnym a kto nie?

5. przynależności etnicznej: Kto jest "swój" a kto "obcy"?

6. Hierarchii społecznej: Dlaczego obciążenia i korzyści są nierówno rozdzielone między ludzi? Jakie jest moje miejsce w hierarchii?

7. natury i kultury: Co jest ludzkie, a co zwierzęce?

8. autonomii: Czy jestem niezależny od innych, zależny, czy też współzależny?

9. norm społecznych i celów osobistych: Czego ja pragnę vs. czego grupa oczekuje ode mnie?

10. osobistego bezpieczeństwa: Jak można uniknąć przemocy ze strony innych?

W jaki sposób dylematy te są wprowadzane?

Znaczenie codziennych, potocznych konwersacji pomiędzy rodzicami i dziećmi, i pomiędzy samymi dziećmi - komunikaty ważne dla konstruowania "ja", Np.: "Tylko dzieci płaczą", "Musisz z tym sam sobie poradzić", "Co dzisiaj robiłeś w szkole?", "Kim chciałbyś być jak dorośniesz?" .

"Inni" - nie tylko stawiają problemy, ale podsuwają kulturowo polecane sposoby ich rozwiązania.

PODSTAWOWE ŻRÓDŁA SAMOWIEDZY:

1. Wczesne interakcje opiekunka-dziecko - źródło tzw. wewnętrznych, roboczych modeli Ja (Bowlby, 1969).

Model roboczy - to źródło zgeneralizowanych oczekiwań dotyczących całego świata społecznego, "rama" poznawczo-afektywna, decydująca o sposobie konstruowania przyszłych doświadczeń.

2. Jaźń odzwierciedlona (Cooley, 1902)

Dowiadujemy się, jacy jesteśmy, z obrazów jaki tworzymy w oczach innych ludzi - rodziców, kolegów, nauczycieli.

3. Wnioskowanie z własnych zachowań i doświadczeń

Wnioskowanie z tego, co robimy, o tym, co lubimy, i jakie mamy dyspozycje (procesy autopercepcji - teoria Bema);

znaczenie informacji zwrotnej o wyniku działania - np. wnioskowanie z sukcesów i niepowodzeń o własnych zdolnościach i możliwościach - poczucie własnej skuteczności (Bandura).

4. Porównania społeczne (L. Festinger).

Istnieje naturalne dążenie do samookreślenia (samowiedzy, która jest pewna) - tj. wiedzy dotyczącej posiadania pewnych zdolności, umiejętności i cech charakteru, prawdziwości własnych poglądów i opinii.

Porównania społeczne:

-pozwalają określić, jak się plasujemy pod względem naszych umiejętności czy zdolności na tle innych;

-pozwalają zmniejszyć niepewność co do trafności własnych poglądów i postaw (rola consensusu);

-stwarzają szansę osobistego rozwoju (porównania w górę);

-pozwalają obronić zagrożone poczucie własnej wartości (porównania w dół).

5. Procesy identyfikacji

Całościowe "inkorporowanie" postaw, przekonań, wartości i aspiracji, stylu komunikowania się od konkretnej osoby.

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA 1:

CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI

Od Ja do zachowania: Ja idealne, długodystansowe dążenia, a cele działań

JA IDEALNE ROLE I KONTRAKTY SPOŁECZNE

CELE WYMAGANIA

DYSTALNE (OCZEKIWANIA)

ZE STRONY INNYCH

CELE CELE

PROKSYMALNE PROKSYMALNE

„PRAGNIENIA” „ZOBOWIĄZANIA”

INICJOWANIE I KONTROLA DZIAŁANIA

CELE DZIAŁAŃ Różnią się na wielu wymiarach:

1. stopień trudności (wyzwanie)

2. treść (osiąganie nagród vs. unikanie strat; nabywanie nowych umiejętności vs. jak najlepsze wykorzystanie umiejętności wcześniej nabytych)

3. cele odległe vs. cele krótkodystansowe

4. cele szerokie vs. cele wąskie

5. cele mogą tworzyć struktury hierarchiczne: cele doraźne (np. "opalić się") mogą służyć celom bardziej odległym (np. "zrobić dobre wrażenie na pierwszej randce"), a te z kolei - ważnym dążeniom życiowym (np. "mieć stałego partnera", "założyć rodzinę").

6. stopień uświadomienia (cele w pełni artykułowane vs. cele wzbudzane przedświadomie - J. Bargh)

Ważniejsze ustalenia empiryczne:

(np. Locke & Latham, 1990; Locke i in., 1981; Bandura & Schunk; 1981)

Generalnie rzecz biorąc, cele „ambitne” (challenging) pobudzają do bardziej intensywnych działań i podnoszą poziom wykonania zadań.

Cele bardziej specyficzne (kiedy kryterium osiągnięcia celu jest jasno sprecyzowane) - motywują do lepszych wyników, niż cele mniej specyficzne (np. "postarać się jak najlepiej").

Cele proksymalne (bliskie) silniej motywują niż cele dystalne. Dlatego też zadanie odległe - podzielone na odcinki (cele pośrednie) - jest lepiej wykonywane, niż zadanie nie podzielone na takie odcinki.

Jednak: jeżeli ludzie okazują w punkcie wyjścia duże zainteresowanie daną aktywnością (motywacja wewnętrzna wysoka) - ustanawianie celów odległych może lepiej podtrzymywać to zainteresowanie niż ustanawianie celów krótkoterminowych.

Moderatory efektów ustanawiania celów:

Wymagające (challenging) cele nie zawsze podnoszą motywację do działania. Ważne moderatory:

1. Złożoność zadania.

W zadaniach prostych - ustanowienie celu zwiększa wysiłek i podnosi wykowanie. W zadaniach złożonych - niekiedy efekty paradoksalne (pogorszenie wykonania). Silnie motywujący cel może zakłócać procesy "chłodnej" analizy wymogów zadania, niezbędne do osiągnięcia sukcesu.

2. Informacja zwrotna (feedback)

Wymagające cele pobudzają motywację (i podnoszą poziom wykonania) o tyle, o ile ludzie uzyskują informację zwrotną o cząstkowych wynikach swoich działań.

Stwierdzono w licznych badaniach, że jeżeli takiej informacji zwrotnej nie ma, samo ustanawianie ambitnych celów nie modyfikuje wykonania.

FUNKCJE DĄŻEŃ (CELÓW DYSTALNYCH):

Wybór celów proksymalnych

Wytrwałość w realizacji celów proksymalnych

Subiektywne znaczenie ich realizacji

Fantazjowanie i planowanie

Zadowolenie z życia

TREŚĆ DĄŻEŃ (CELÓW DYSTALNYCH) A ADAPTACJA (Emmons, 1996)

Dążenia dotyczące bliskości (intimacy strivings)

Dążenia do władzy i osiągnięć

Motywacja wewnętrzna vs. motywacja zewnętrzna

(intrinsic vs. extrinsic motivation)

Dążenia „ku” vs. dążenia „od” (approach vs. avoidance

goals)

FORMALNE CECHY CELÓW A ADAPTACJA

Poziom specyfikacji celów (Emmons, 1996)

Punktowy vs. przedziałowy charakter celów

(Wieczorkowska, 1992)

INTEGRACJA DĄŻEŃ: Kongruencja i koherencja

(Sheldon & Kasser, 1994)

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 1: ROLA ORIENTACJI NA DZIAŁANIE

Siła woli a orientacja na działanie: koncepcja Rubikonu psychologicznego (H. Heckhausen). Teorie P. Gollwitzera i J. Kuhla.

Fazy aktywności:

Faza przeddecyzyjna

Faza przeddziałaniowa

Faza działania

Faza podziałaniowa

Stan deliberacyjny a stan implementacyjny. Przejście z fazy deliberacji do implementacji intencji a:

Zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie

wybranej opcji, wyłączanie alternatywnych kierunków działania)

zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny,

przyrost nierealistycznego optymizmu)

zjawisko energizacji działania (R. Wright, 1998)

Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?

Podjęcie działania

Podtrzymanie aktywności

Zakończenie aktywności

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 2: ROLA IDENTYFIKACJI WŁASNEGO DZIAŁANIA, ZAANGAŻOWANIA MYŚLOWEGO, I KONTROLI UMYSŁU

Pojęcie identyfikacji własnego działania (Vallacher & Wegner, 1987). Konsekwencje wysokiego i niskiego poziomu identyfikacji działania.

Zaangażowanie umysłu (mindfulness) a "bezmyślność (mindlessness) - koncepcja E. Langer (1989).

Procesy kontroli umysłu

Badania W. Mischela nad procesami odraczania gratydikacji: rola spontanicznie produkowanych dystraktorów (czynników odwracających uwagę od odroczonej nagrody).

Paradoksalne następstwa kontroli umysłu: Przykład z badań nad tłumieniem myśli stereotypowych (Macrae, Bodenhausen, Milne, & Jetten, 1994)

Dlaczego kontrola umysłu może mieć paradoksalne następstwa? Teoria D. Wegnera (ironic processes of mental control).

MECHANIZMY KONTROLI AKTYWNOŚCI 3: DEPRYWACJA KONTROLI

Pozytywne następstwa deprywacji kontroli: pobudzenie motywacji do kontroli (Brehm, Pittman)

Deprywacja kontroli a wyuczona bezradność (Seligman)

Deprywacja kontroli a orientacja na stan (Kuhl)

Deprywacja kontroli a wyczerpanie poznawcze (Kofta & Sędek).

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA

I SAMOREGULACJA 2:

KONCEPCJA CAROL DWECK (1990)

CELE A KONTROLA DZIAŁANIA: Przekonania o naturze inteligencji, rodzaj celów, a zachowanie w sytuacjach edukacyjnych

Dwa style reagowania na trudności (np. niepowodzenia) u dzieci szkolnych:

styl bezradny (helpless style): W reakcji na trudności:

- negatywne samooceny ("Nie jestem w tym dobry", "To mój błąd");

- doznawanie nudy, niepokoju, awersji wobec zadania.

- traktowanie trudności jako porażek - wskaźników braku zdolności; trudności jako źródło negatywnych prognoz na przyszłość;

styl zaradny (mastery-oriented style): W reakcji na trudności:

- pozytywne samooceny ("Zrobiłem to przedtem, zrobię to znowu”) doznawanie pobudzenia, zainteresowanie zadaniem (pobudzenie motywacji wewnętrznej)

- traktowanie trudności jako wyzwania - czasowego kłopotu, który jest doskonałą okazją do nauczenia się czegoś

PRZESŁANKI: różna koncepcja inteligencji i różne cele

bezradni - widzą inteligencję jako niezmienny byt (entity beliefs)

zaradni - widzą inteligencję jako coś co podlega rozwojowi (incremental beliefs)

Dla osoby bezradnej - celem jest osiągnięcie określonego standardu wykonania (performance goals)

dla osoby zaradnej - celem jest rozwój własnych kompetencji - zdolności, umiejętności (learning goals)

Prywatna koncepcja inteligencji, rodzaj celów, a motywacja wewnętrzna.

Tabela 35.3 (podręcznik Strelaua 2000, t. II, s. 590.)

CHARAKTER CELÓW EDUKACYJNYCH A PRZEKONANIA O NATURZE ZDOLNOŚCI I REAKCJE NA TRUDNOŚCI W NAUCE: MODEL CAROL DWECK

Charakter celów edukacyjnych

Spełnić określone Nauczyć się

wymiary różnic kryterium wykonania czegoś nowego

Ogólny pogląd na Są czymś Są czymś co

naturę zdolności niezmiennnym, można rozwijać,

danym raz podnosić na wyższy

na zawsze poziom

Typ reakcji na Orientacja Orientacja

trudności w nauce bezradnościowa zaradnościowa

sposób trakto- zagrożenie wyzwanie

wania trudności

wytrwałość mała duża

emocje lęk, napięcie ciekawość, ożywienie

atrybucja do braku zdolności do braku wysiłku

trudności

rodzaj motywacja motywacja

motywacji zewnętrzna wewnętrzna

OSOBOWOŚĆ A PODMIOTOWA KONTROLA

I SAMOREGULACJA 3

Seymour Epstein:

POZNAWCZO-DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA

(CEST - Cognitive-Experiential Self Theory)

Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny.

Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.

PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW:

• Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji.

- Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste,

konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.

- Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem

samoweryfikującym się.

• Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).

• Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.

• Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit. piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs.

• Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).

Seymour Epstein: Charakterystyka CEST

I. PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:

1. zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości; (Freud)

2. potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);

3. potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);

4. potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).

II. SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:

1. Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny - nieprzewidywalny; itp]

2. Teoria Siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane etc]

3. Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata]

III. NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW (BUILDING BLOCKS):

• w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata).

Ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny

(kulturowy).

• w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata).

Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie

ważnych doświadczeń.

Istnieją schematy opisowe i motywacyjne.

• Przykłady schematów opisowych: "autorytety są

niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"

• Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy"

(if-then, means-end relations).

-------------------------------------------------------------------------SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY SYSTEM RACJONALNY

-------------------------------------------------------------------------

Holistyczny Analityczny

Emocjonalny: zorientowany na Logiczny: zorientowany przyczynowo przyjemność-ból (na utrzymanie (na analizę naszego doświadczenia)

dobrego samopoczucia)

Związki skojarzeniowe Związki przyczynowo-skutkowe

Zorientowany bardziej na wynik Zorientowany bardziej na proces

Zachowanie zapośredniczone przez Zachowanie zapośredniczone przez

"wibracje" (vibes) z przeszłych świadomą ocenę zdarzeń

doświadczeń

Koduje rzeczywistość w obrazach, Koduje rzeczywistość w symbolach

metaforach i opowiadaniach abstrakcyjnych: słowach i liczbach

Przetwarzanie szybkie, zorien- Przetwarzanie powolne, zorientowane towane na bezpośrednią na czynności odroczone

aktywność

Zmiany następują wolniej: dzięki Zmiany następują szybciejpowtarzaniu lub intensywnemudoświadczeniuBardziej zgrubne różnicowanie: Większe zróżnicowanie, myślenie

rozległy gradient generalizacji, „wymiarowe” (dimensional)

myślenie (sądy) kategoryczne

Zintegrowany z grubsza: dysocja- Silniej zintegrowany

cyjny, zorganizowany w kompleksy

emocjonalne (moduły poznawczo-

afektywne)

Doświadczamy biernie i przed- Doświadczany aktywnie i świadome:

-wiadome: jesteśmy „porywani” pozostajemy pod kontrolą

przez emocje naszych myśliSamoweryfikacja sądów: "doświad- Sądy wymagają uzasadnienia przy

czając przekonujemy się" użyciu logicznego rozumowania i

dowodzenia

-------------------------------------------------------------------------

124

---