SZKOŁA GŁÓWNA GOSPODARSTWA WIEJSKIEGO W WARSZAWIE

WYDZIAŁ OGRODNICZY

OCENA PRZYDATNOŚCI SZKÓŁKARSKIEJ WYBRANYCH TYPÓW CZEREŚNI PTASIEJ (Prunus avium L.)

Praca magisterska

wykonana pod kierunkiem

dr bolesława czarneckiego

przez jacka lewko

w katedrze sadownictwa sggw

WARSZAWA 1999

Za okazaną pomoc Promotorowi,

Dr B. Czarneckiemu i innym

dziękuję

autor

1. Spis treści

1. Spis treści

2. Wstęp

Utrzymująca się od kilku już lat korzystna cena owoców wiśni i czereśni powoduje duże zainteresowanie zakładaniem sadów tych gatunków. Materiał nasadzeniowy jest jednak bardzo drogi, związane jest to z bardzo dużym popytem na wiśnie i czereśnie oraz z trudnościami jego zaspokojenia. Przyczyną tego jest stosunkowo mała wydajność w szkółce na skutek braku dobrych podkładek dla tych gatunków.

Obecnie dysponujemy siewkami antypki i czereśni ptasiej zebranymi z przypadkowych drzew, rośliny uzyskane na nich charakteryzują się dużym zróżnicowaniem wielu cech, takich jak: siła wzrostu, wytrzymałość na mróz, odporność na choroby oraz bardzo często nieznany stopień porażenia przez wirusy. Jest to tym istotniejsze, że najważniejsze dla tych gatunków wirusy powodujące nekrotyczną pierścieniową plamistość drzew pestkowych i żółtaczkę wiśni przenoszą się również na drodze rozmnażania generatywnego.

Od wielu lat w licznych ośrodkach badawczych prowadzone są badania nad wyselekcjonowaniem typów czereśni ptasiej dających dobry materiał szkółkarski o cechach pożądanych w nowoczesnych sadach. Praca ta jest kontynuacją badań prowadzonych w Katedrze Sadownictwa SGGW.

3. Przegląd literatury

1. Systematyka i występowanie czereśni ptasiej.

Prunus avium L. (syn. Cerasus avium (L.)Moench) (czereśnia ptasia, wiśnia ptasia, trześnia) wg Senety i Dolatowskiego (1997) należy do rodziny Rosaceae (różowate), podrodziny Prunoideae (śliwowe), rodzaju Prunus (śliwa), podrodzaju Cerasus (wiśnia). A. Rehder dzieli podrodzaj Cerasus na 7 sekcji, G. Krussman natomiast na 8. Obaj autorzy Prunus avium zaliczają do sekcji Eucerasus Koehne (Sękowski, 1993). Wewnątrz gatunku Sękowski (1993) wymienia kilka odmian botanicznych (varietas): Prunus avium var. amara D. Sosn. - formy o czarnych i gorzkich owocach, Prunus avium var. dulcis D. Sosn. o owocach jasnych i słodkich; Prunus avium var. juliana (K. Koch) Sok. - sercówki o owocach miękkich, Prunus avium var. duracina (K. Koch) Sok. chrząstki o owocach twardych, z których Schneider wydzielił chrząstki czarne, jako var. actiana. Z odmian ozdobnych należą do tego gatunku, m. in.: `Rubrifolia' - czerwonolistna, `Asplenifolia' o liściach głęboko wcinanych, `Salicifolia' o liściach wąskich, wydłużonych, `Decumana' - o liściach bardzo dużych, do 25 cm dł., `Plena' o kwiatach pełnych, `Pendula' - o pędach zwisających oraz `Nana', odmiana karłowa od której pochodzą m. in. czeskie podkładki serii P-HL.

Prunus avium jest gatunkiem starym, diploidalnym (jednak znane są też formy triploidalne ) i mało zmiennym, znanym z okresu trzeciorzędu (Sękowski, 1993). W okresie czwartorzędu (plejstocen), w czasie zlodowaceń, zasięg tego gatunku, podobnie jak i innych, kurczył się do ostoi śródziemnomorskich i zakaukaskich. Stamtąd, jako relikt wędrujący, czereśnia rozprzestrzeniała się w okresach ocieplenia (między zlodowaceniami) na poprzednie stanowiska. Ostatni taki powrót rozpoczął się w epoce holoceńskiej (polodowcowej) przed około 10 tys. lat i trwa nadal (Rembacz, 1994).

Obecnie czereśnia ptasia występuje od pn.-zach. Afryki na południu (Seneta, Dolatowski 1997) do 61^o szerokości geograficznej północnej (Sękowski, 1993), osiągając w Polsce swoją północną granicę zasięgu. Na wschód sięga do Uralu, południowego Turkiestanu i Azji Mniejszej, często występuje w lasach Kaukazu (Sękowski, 1993). W Polsce rośnie w lasach liściastych i mieszanych, głównie w rejonach podgórskich na południu (Seneta, Dolatowski, 1997). Inni autorzy podają jako główne miejsca występowania tego gatunku lasy dawnych województw: lubelskiego, rzeszowskiego, poznańskiego i zamojskiego (Wierszyłłowski, 1979); Hrynkiewicz-Sudnik (1972) wymienia 450 skupisk czereśni ptasiej na terenie Polski i pn.-zach. Ukrainy, z czego najwięcej w rejonach Podgórza Sudeckiego, Karpackiego, Beskidów i Bieszczad, podaje również północną granicę występowania w Polsce na linii: Zielona Góra, Nowa Sól, Głogów, Ostrów Wielkopolski, Błaszki, Częstochowa, Skarżysko Kamienna, Dęblin, Lubartów, Chełm Lubelski.

2. Opis gatunku.

Czereśnia ptasia jest drzewem dorastającym do 10-20 m (Seneta, Dolatowski, 1997), 20-30 m (Wierszyłłowski, 1979), a nawet 35 (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972). Na pokrój wpływ ma siedlisko, oświetlenie; najczęściej występuje forma zwarta, szeroka (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972). Inni autorzy podają następujące kształty koron: wysoki, luźny (Rejman, Makosz, 1995), szerokojajowaty (Białobok, 1955), szerokopiramidalny (Wierszyłłowski, 1979), szerokostożkowaty, a w starości kulisty (Sękowski, 1993).

System korzeniowy z reguły jest silny, palowy, głęboki, szeroki (Rejman, Makosz, 1995).

Kora na pniu jest ciemnoszara (Sękowski, 1993), jasnoszara (Rejman, Makosz, 1995), spękana, na młodszych gałęziach i pniach wiśniowoszara (Sękowski, 1993), czerwonobrązowa, cienka, często błyszcząca - jakby polerowana (Seneta, Dolatowski, 1997) złuszczająca się w poprzek cienkimi pasmami (Sękowski, 1993, Seneta, Dolatowski, 1997). Pędy jednoroczne zwykle grube, przynajmniej w części wierzchołkowej nieco bruzdowane, nagie z wyraźnymi przetchlinkami (Sękowski, 1993), zabarwione na kolor złocisty, od strony naświetlonej czerwonobrązowe (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972).

Rysunek 1. Zimowa gałązka czereśni ptasiej. (Mowszowicz, 1979)

Liście nie skórzaste, zwisające, z wierzchu nagie, matowe i nieco pomarszczone (Rembacz, 1994), od spodu na nerwach ± owłosione (Seneta, Dolatowski, 1997), podłużnie jajowate (Sękowski, 1993), eliptyczne lub odwrotnie jajowate (Seneta, Dolatowski, 1997), długości 6-15 cm (Sękowski, 1993), nierównomiernie piłkowane lub piłkowano karbowane (Sękowski, 1993). Ogonki liściowe długości 1-4 cm, u nasady liścia 1-2 (Seneta, Dolatowski, 1997) lub 2-4 (Sękowski, 1993) duże, czerwonawe, nerkowate gruczołki (Sękowski, 1993).

Rysunek 2. Kwitnąca gałązka czereśni ptasiej (Mowszowicz, 1979)

Kwiaty białe, ∅ 2,5-3,5 cm (Sękowski, 1993, Seneta, Dolatowski, 1997), czasem różowe, zebrane w skąpokwiatowe podbaldaszki (2-5), na długich do 5 cm szypułkach, u nasady kwiatostanów brak zielonych listków (Rembacz, 1994). Pąki kwiatowe szeroko jajowate, zaokrąglone, skupione w środkowej i dolnej części długopędów oraz na krótkopędach (Balcerkiewicz, 1990). Pojawiają się w końcu kwietnia do początku maja równocześnie z rozwojem liści (Sękowski, 1993). Łuski pąków w kwiecie szeroko odgięte, działki zwykle całobrzegie.

Rysunek 3. Blizna liściowa (Mowszowicz, 1979)	Rysunek 4. Przekrój kwiatu (Mowszowicz, 1979)	Rysunek 5. Przekrój owocu (Mowszowicz, 1979)

Owocem czereśni ptasiej jest mały kulisty (do jajowatego) pestkowiec o średnicy 9-12 mm, połyskujący, jasnoczerwony o soku jasnym, nie barwiącym lub ciemnoczerwony o soku czerwonym, barwiącym. Miąższ miękki, chrząstkowaty lub pośredni. Smak słodki, do słodko-gorzkiego (Rębacz, 1994). Termin dojrzewania owoców przypada na koniec czerwca i początek lipca (Bałtowska, 1994).

Rysunek 6 Owocująca gałązka. (Mowszowicz, 1979)

Pestka długości do 10 mm i szerokości 8 mm ma kształt kulisty, jajowaty do jajowato-eliptycznego (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972), nieco spłaszczona, gładka (Rejman, Makosz, 1995), twarda z jednym nasieniem w środku. W okres owocowania czereśnia ptasia wkracza w 15-20 roku życia, owocuje corocznie (Balcerkiewicz, 1990).

Czynczyk (1998) podaje, że w 1 kg znajduje się 5500 do 6500 nasion, a masa 1000 nasion wynosi150-180 g. Aby uzyskać 1 kg nasion, trzeba zebrać 10-12 kg owoców czereśni ptasiej.

3. Wymagania klimatyczne i glebowe czereśni ptasiej.

Czereśnia ptasia jest rośliną klimatu umiarkowanego i w odpowiadających jej warunkach żyje do100 lat. Najlepsze stanowiska to gleby lżejsze, ciepłe, głębokie ale nie za suche, lekko wzniesione, słoneczne, przewiewne (Rejman, Makosz, 1995). Źle rośnie na glebach wilgotnych lub o wysokim poziomie wody gruntowej (Czynczyk, 1998)

Czereśnia ptasia jest niezupełnie odporna na mróz, źle znosi wahania temperatury (Czynczyk, 1998, Rejman, Makosz, 1995). Zimą, gdy temperatury spadają poniżej -25^oC, przemarzają drzewa (Czynczyk, 1985), kwiaty natomiast są uszkadzane przy -2^oC (Balcerkiewicz, 1990). Wczesne, jesienne przymrozki często niszczą młode siewki (Czynczyk, 1998). Jest to gatunek bezwzględnie wymagający spoczynku zimowego (Sękowski, 1993)

Optymalna długość okresu wegetacyjnego jest nie krótsza niż 190 dni (Czynczyk, 1998), a suma rocznych opadów wynosi 500-600 mm (Wierszyłłowski, 1979) i 600-1000 mm (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972). Na czereśnię źle wpływają długotrwałe opady deszczu lub mżawki, zwiększając ryzyko wystąpienia chorób bakteryjnych i grzybowych (Czynczyk, 1998).

4. Wrażliwość na choroby i szkodniki.

Czereśnia ptasia jest często porażana przez liczne choroby pochodzenia zarówno grzybowego jak i bakteryjnego czy wirusowego oraz atakowana przez kilka ważnych szkodników.

Jak podaje Borecki (1981) najważniejszą chorobą porażającą czereśnie jest rak bakteryjny drzew owocowych, którego sprawcą jest bakteria Pseudomonas siringae Hall. Najpowszechniejszą formą choroby są zrakowacenia występujące na pniach, konarach i gałęziach. Ponadto objawy mogą występować na pąkach, kwiatach, owocach, liściach i pędach zielnych. Początkowo pojawiają się zapadnięte nekrotyczne plamy, którym, szczególnie w okresie przewlekłych opadów, towarzyszą wycieki gumy, zgorzele oraz zasychanie gałęzi (Cimanowski, 1988, Borecki 1990). Rośliny mogą być infekowane w ciągu całego okresu wegetacyjnego, lecz najczęściej ma to miejsce w okresie od początku wiosny do końca czerwca (Borowicz, 1975). Porażone podkładki nie nadają się do uszlachetniania, gdyż patogen ujemnie wpływa na przyjęcia oczek. Oczka na chorych podkładkach nie przyjmują się lub po przyjęciu stopniowo zamierają, a w miejscu okulizacji powstają zrakowacenia. Jednak w obrębie gatunku Prunus avium występuje zróżnicowanie wrażliwości na tego patogena co umożliwia selekcję typów odpornych (Żmudzin, 1984; Czarnecki, 1985). Pod kątem odporności na tą chorobę w Katedrze Sadownictwa SGGW wyselekcjonowano kilkanaście typów czereśni ptasiej (Rejman, Makosz, 1995 za Łyskanowska, Rejman, 1978).

Bardzo ważną chorobą, której wystąpienie powoduje dyskwalifikację materiału szkółkarskiego, jest guzowatość korzeni wywoływana przez saprofityczne bakterie Agrobacterium tumefaciens, żyjące w glebie (Borecki,1987). Objawami tej choroby są różnego rodzaju zgrubienia i guzy występujące na korzeniach. Podkładki różnią się wrażliwością na tego patogena, najwrażliwsze są: F12/1,'Colt' i nowe podkładki belgijskie otrzymane w wyniku krzyżowania Prunus avium i Prunus canescens (Rozpara,1999 ).

Z chorób grzybowych bardzo szkodliwa jest w szkółkach drobna plamistość liści drzew pestkowych, której sprawcą jest grzyb Blumeriella jaapi (Borecki, 1981). Objawami są drobne, czerwonawe, potem brunatniejące plamy. Silne wystąpienie choroby powoduje przedwczesną defoliację, co powoduje niedorastanie materiału do wielkości określonych normami i niedostateczne zdrewnienie pędów przed zimą, a co za tym idzie podwyższenie ryzyka przemarznięcia w czasie zimy.

Inne choroby grzybowe, które mogą wystąpić na czereśni ptasiej w szkółce, to: zgnilizna pierścieniowa podstawy pnia powodowana przez grzyb Phytophthora cactorum (na chorobę tę czereśnia ptasia poza klonem F12/1 jest bardziej odporna niż antypka), leukostomoza drzew pestkowych (sprawcy: Leucostoma persooni i Leucostoma cincta) oraz werticilioza powodowana przez grzyby z rodzaju Verticilium głównie Verticilium dahliae (Rozpara,1999).

W uprawie podkładek czereśni ptasiej bardzo ważny jest ich stan zawirusowania gdyż najważniejsze porażające ją wirusy przenoszone są z pyłkiem i nasionami, dlatego też na drodze rozmnażania generatywnego nie uzyskamy, jak ma to miejsce w przypadku większości wirusów materiału od nich wolnego.

Wirus określany mianem PNRSV (prunus necrotic ringspot virus ), powoduje nekrotyczną plamistość liści drzew pestkowych. Wirus PDV (prunus dwarf virus), nazywany wirusem karłowatości śliw, na gatunkach rodzaju Cerasus powoduje żółtaczkę wiśni. Oba te wirusy dają podobne objawy: chlorotyczne rozmyte plamy na liściach, które stopniowo ulegają nekrozie, zamieranie pąków oraz całych pędów, ogólne osłabienie kondycji drzewa oraz wzrost wrażliwości na mróz. Innym sposobem przenoszenia chorób wirusowych jest szczepienie bądź okulizacja.

Ze szkodników przy produkcji podkładek czereśni ptasiej największe znaczenie mają mszyce, z których najważniejsza jest mszyca wiśniowo ­- przytuliowa (Myzus cerasi), żerująca na końcach młodych przyrostów. Silnie porażone liście są pomarszczone i poskręcane, z czasem zasychają i czernieją, a roślina wygląda jak opalona.

Innym szkodnikiem, mogącym odgrywać rolę w uprawie podkładek czereśni ptasiej, są przędziorki (Tetranychus sp.), które powodują szkody gospodarcze w lata suche i gorące.

W uprawie drzew matecznych do pozyskiwania nasion dużą rolę może odgrywać kwieciak pestkowiec (Furcipus rectirostris) ryjkowiec, którego chrząszcze wiosną zjadają liście i pąki. Następnie po pojawieniu się zawiązków wyjadają ich wnętrze, a samice składają jaja w wygryzione do endokarpu zawiązki. Wylęgłe larwy wyjadają nasiona, które zostają pozbawione zarodka, a zatem nie nadają się do wysiewu (Kozłowski, 1987-88 sprawozdanie nie publikowane).

Rysunek 7. Larwa w pestce (Kozłowski, 1987)		Rysunek 8. Imago na zawiązku czereśni (Kozłowski, 1987)

5. Rozmnażanie czereśni ptasiej.

Czereśnia ptasia łatwo rozmnaża się z nasion (Rejman, Gruszewska, 1950; Ślaski, 1964)

Rejman i Makosz (1995) zalecają zbiór nasion w pełni dojrzałych, natomiast Czynczyk (1998) stwierdza, że owoce pestkowych należy zbierać jeszcze nie w pełni dojrzałe. Zebrane owoce Czynczyk (1998) zaleca rozsypać warstwą grubości około 10 cm, a gdy po kilku dniach zmiękną, wówczas należy przystąpić do ich rozdrobnienia i oddzielenia miąższu od nasion. Niezależnie od metody uzyskania nasion nie można dopuścić do fermentacji bądź zagniwania, gdyż odbija się to niekorzystnie na późniejszym ich kiełkowaniu. Po oddzieleniu nasion od miąższu należy doprowadzić je do odpowiedniej wilgotności, którą Czynczyk (1998) za Suszką (1967) określa na 9,3 - 9,9 % w. w. Norma branżowa dotycząca wymagań jakościowych dla nasion drzew owocowych (BN-75/9118-01) stwierdza, że nie powinna ona przekraczać 15%. Do wymaganej wilgotności dochodzimy susząc nasiona w przewiewnym, zacienionym, pomieszczeniu gdyż na słońcu mogą one pękać (Czynczyk,1998). Następnie nasiona przechowujemy w odpowiednich warunkach: niskiej temperaturze 1 - 3_­^oC (Czynczyk,1998) a nawet do - 18^oC (Rejman, Makosz, 1995) i obniżonej poniżej 60% wilgotności (Rejman, Makosz, 1995) lub do 50-55% (Czynczyk, 1998). W przypadku nasion przeznaczonych do wysiewu można je przechowywać do czasu stratyfikacji w temperaturze nieco poniżej 10^o C lub też wilgotne nasiona bez ich podsuszania utrzymywać w temperaturze 3^oC przez kilkanaście tygodni (Tylkowski, 1998). Nasiona zaleca się przechowywać w szczelnie zamkniętych pojemnikach. Przy zachowaniu odpowiednich warunków nasiona pestkowych kiełkują po 5 latach w 50% (Czynczyk, 1998 za Sołowjew). Nasiona czereśni ptasiej przeznaczone do obrotu, powinny za normą branżową dotyczącą wymagań jakościowych dla nasion drzew owocowych (BN-75/9118-01) spełniać następujące wymagania:

czystość dla klasy I nie mniej niż 98%, dla klasy II nie mniej niż 95%;

żywotność dla klasy I nie mniej niż 80%, dla klasy II nie mniej niż 65%;

wilgotność nie więcej niż 15%;

masa 1000 nasion 120-170 g

Wydajność nasion: ze 100 kg owoców uzyskujemy w przypadku czereśni ptasiej od 8 do10 kg nasion, w 1 kg znajduje się 5500-6500 sztuk nasion, z których w praktyce wydajność podkładek wynosi 20 - 40% wysianych nasion.

Nasiona wysiane po dosuszeniu nie skiełkują w ogóle lub tylko w nikłym procencie. Aby zapobiec temu, poddaje się je dojrzewaniu posprzętnemu, czyli stratyfikacji, która modyfikuje stosunek inhibitorów i stymulatorów wzrostu, w związku z czym zarodki dojrzeją i będzie możliwe ich skiełkowanie. Przy najczęściej stosowanym wiosennym wysiewie nasion stosuje się stratyfikację chłodną lub ciepło - chłodną. Przed poddaniem nasion stratyfikacji wszyscy autorzy, niezależnie od proponowanej metody, zalecają ich moczenie przez dobę w wodzie o temperaturze pokojowej, następnie potraktowanie 5% roztworem Kaptanu, co ma zapobiegać infekcjom grzybowym (Czynczyk,1998, Rejman, Makosz, 1995). Zabieg stratyfikacji polega na wymieszaniu nasion z odpowiednim podłożem i umieszczeniu przez określony czas we właściwej temperaturze, wilgotności (około 90%) i przy dostępie tlenu.

Podłożem do stratyfikacji może być piasek rzeczny, drobne trociny, miałki torf, bardzo dobrym podłożem jest mieszanina piasku i torfu w proporcji 1:1 (Czynczyk, 1998), Terpiński (1984) stwierdza, że zastosowanie torfu skraca okres stratyfikacji o ¼ (ze 120 do 90 dni).

Znanych jest kilka metod stratyfikacji. Rejman i Makosz (1995) zalecają stratyfikację w temperaturze 2-4^o C w chłodni lub innym niezbyt suchym pomieszczeniu, w którym mamy możliwość utrzymywania odpowiedniej temperatury. Za Suszką (1967) podają, że przetrzymywanie nasion w temperaturze pokojowej przez 2 pierwsze tygodnie wyraźnie poprawia wschody. Podobne traktowanie nasion zaleca Czynczyk (1998). W czasie stratyfikacji należy co 3 - 4 dni kontrolować temperaturę, a co 3- 4 tygodnie nasiona wraz z podłożem należy wymieszać w celu przewietrzenia.

Rysunek 9. Stratyfikacja nasion, przed pierwszym mieszaniem nasiona są jeszcze rozmieszczone warstwami. (Czynczyk, 1998)

Tylkowski (1998) zaleca stosowanie zmiennej temperatury 25^o/3^o/25^o/3^oC przez odpowiednio 2 + 2 + 2 + 14 tygodni lub 3^o/25^o/3^o/25^o/3^oC (6 + 2 + 2 + 2 + 14), która ma być bardzo skuteczna. Przedstawia on również metodę bezpodłożową stosowaną we Francji, polegającą na dwukrotnym w ciągu dnia spryskiwaniu nasion wodą przez 8 dni w temperaturze 3^oC. Następnie zaprawia się je oksychinolianem miedzi w ilości 0,5g/kg nasion (brak rejestracji w Polsce). Po osiągnięciu przez nasiona odpowiedniej wilgotności, jej poziom kontroluje się ważąc nasiona. Ewentualne ubytki uzupełnia się spryskując nasiona wodą i mieszając przynajmniej raz w tygodniu. Przyjęty poziom wilgotności (28-30%) jest za niski dla skiełkowania nasion, dlatego też, aby po siewie uniknąć zaindukowania spoczynku wtórnego, ostatnią chłodną fazę stratyfikacji bez podłoża należy wydłużyć o 3, 4 tygodnie w porównaniu z zabiegiem prowadzonym w podłożu.

Długość stratyfikacji wynosi 110-140 dni (Czynczyk, 1998), 100-150 (Rejman, Makosz, 1995), 20-26 tygodni (Tylkowski, 1998). Początek pękania pestek oznacza koniec okresu stratyfikacji i nasiona należy wysiać, jednak warunki klimatyczne nie zawsze pozwalają na to, a wysianie nasion podkiełkowanych powoduje otrzymanie podkładek ze skrzywioną szyjką korzeniową (Bärtels, 1982). Istnieje kilka metod opóźnienia wysiewu, można np. obniżyć temperaturę do ­-1 - -3^oC, umożliwia to opóźnienie wysiewu maksymalnie do 8 tygodni(wszyscy autorzy). Można też przed pojawieniem się pierwszych kiełków, szybko (w ciągu doby) podsuszyć pestki w temperaturze pokojowej do wilgotności 10% i następnie przechowywać je w temperaturze -1^oC przez kilkanaście tygodni (Tylkowski, 1998).

Po zakończeniu stratyfikacji nasiona należy wysiać jak najwcześniej, tak aby gleba nie była jeszcze zbyt nagrzana, gdyż podniesienie jej temperatury powyżej 15^oC powoduje zapadnięcie nasion w spoczynek wtórny (Rejman, Makosz, 1995 za Kamińskim, 1971;Tylkowski, 1998), którego przerwanie wymaga ponownego pełnego zabiegu stratyfikacji.

Nasiona czereśni wysiewa się do gruntu stosując metodę rzędową (wysiewając nasiona w rzędy w odległości dostosowanej do posiadanego sprzętu co około 60 - 70 cm) lub pasowo - rzędową (wysiewając nasiona w rzędy bardziej zagęszczone do 20 -30 cm, pozostawiając co pewien rząd przerwę 60 - 70 cm na przejazd maszyn). Odległość nasion w rzędzie wynosi około 3 cm (Rejman, Makosz, 1995), 3 - 4 cm (Czynczyk,1998). Różni autorzy podają zbliżoną głębokość wysiewu, wynoszącą w zależności od zwięzłości gleby:

2,5 - 3,5 cm na glebach cięższych,

3,5 - 4,5 cm na glebach lżejszych.

Ilość nasion wysiewanych na 1 ha wynosi 215 kg przy siewie rzędowym i 300 kg przy siewie pasowo - rzędowym zakładając liczbę nasion w 1 kg - 8000 szt. (?) i żywotność na początku stratyfikacji 90% (Kurindian, 1954 cyt. za Rejman, Makosz, 1995). Terpiński (1984) podaje 4 - 8 g/mb rowka siewnego.

6. Przydatność czereśni ptasiej jako podkładki.

Czereśnia ptasia jest najważniejszą w polskich warunkach podkładką dla szlachetnych odmian czereśni oraz jest zalecana jako lepsza od antypki dla najpopularniejszej w uprawie odmiany wiśni - `Łutówki' .

Do zalet czereśni ptasiej należą:

większa niż na antypce zdrowotność drzew (Rejman, Makosz, 1995; Ostrowski, 1987);

większe owocowanie niż na antypce, na której drzewa początkowo owocują lepiej, ale po 8 latach więcej owoców zbiera się z drzew uszlachetnianych na czereśni (Ostrowski, 1987; Rejman, Makosz, 1995; Grzyb,1987);

większe owoce `Łutówki' (Rejman, Makosz, 1995);

silny system korzeniowy (Grzyb, 1987; Wierszyłłowski, 1979)

bardziej wzniesiony pokrój `Łutówki' (Rembacz, 1994);

dobry wzrost na glebach cięższych, gliniastych.

Wadami czereśni natomiast są:

zbyt silny wzrost (Grzyb, 1998);

większa niż antypki wrażliwość na mróz;

zły wzrost na glebach lżejszych, piaszczystych, jak również na zbyt ciężkich i podmokłych;

Z gatunku tego wyselekcjonowano kilka podkładek zarówno wegetatywnych jak i generatywnych.

`Alkavo' jest typem wyselekcjonowanym w byłej NRD z nasion sprowadzonych z Kaukazu. W porównaniu z siewkami nieznanego pochodzenia, uzyskuje się siewki bardzo wyrównane. Drzewa mateczne są wolne od wirusów (Grzyb, 1998).

`PTU' jest typem wyselekcjonowanym w byłej Czechosłowacji (Grzyb, 1998).

`F 12/1' jest klonem wyselekcjonowanym w 1944 r. w angielskiej stacji East Malling. Charakteryzuje się dość dobrą mrozoodpornością, silnym wzrostem, dobrym zrastaniem z odmianami uprawianymi oraz dość dużą odpornością na raka bakteryjnego. Rozmnaża się przez odkłady poziome oraz traktowane ukorzeniaczami sadzonki słabo zdrewniałe pod automatycznym zamgławianiem (Rejman, Makosz, 1995).

`P-HL A<sup>®</sup>' (syn. `P-HL 84') jest karłowym klonem selekcji czeskiej. Siła wzrostu zredukowana o 40 - 50% w porównaniu z gatunkiem. Drzewa na niej uszlachetniane owocują bardzo obficie. Rozmnaża się ją ze słabo zdrewniałych sadzonek lub w kulturach tkankowych. Wadą jej jest występowanie niezgodności fizjologicznej z odmianą `Hedelfińska' (Rozpara, 1999).

`P-HL B<sup>®</sup>' (syn. `P-HL 224') jest podkładką półkarłową, skarla o 20 - 30%. Rozmnaża się w kulturach tkankowych. Nie stwierdzono niezgodności fizjologicznej. Zalecana na gleby lżejsze (Rozpara, 1999).

`P-HL C<sup>®</sup>' (syn. `P-HL 6') jest podkładką osłabiającą wzrost o 60 - 70%. Wymaga gleb bardzo żyznych i nawadniania. Stwierdzono występowanie niezgodności fizjologicznej z odmianami: `Kordią', `Karesową', `Napoleona' (Rozpara, 1999).

7. Inne podkładki dla czereśni i wiśni.

Siewka antypki (Prunus mahaleb L.) została zarejestrowana jako podkładka dla wiśni. Uprawa czereśni na przypadkowych siewkach jest zawodna (niezgodność fizjologiczna). Wzrost na ogół słabszy niż czereśnia ptasia. Dobrze rośnie na glebach lżejszych, drzewa na tej podkładce są bardziej odporne na mróz (Grzyb, 1998).

`Saint Lucie 64' (SL 64) to francuski klon antypki wyselekcjonowany pod kątem zgodności fizjologicznej z czereśniami. Drzewa rosną na niej słabiej niż na `F12/' czy `Colt'. Dobrze rozmnaża się przez różnego rodzaju sadzonki oraz generatywnie (częściowo samopłodna).

SL 405 (syn. Ferci-Pontaleb ^®) to nowa samopłodna antypka francuska o wzroście drzew na niej uszlachetnionych zredukowanym do 60 - 80% klonu F12/1 (Rozpara, 1999).

`Piast' i `Popiel' to dwa typy antypki selekcji polskiej rozmnażane generatywnie. Wiśnie rosną na nich słabiej niż na siewkach nieznanego pochodzenia jednak owocują obficiej (Grzyb, 1998).

Siewki wiśni (Prunus cerasus L.). Rozróżnia się dwie formy: krzaczastą słabiej rosnącą, ale wytwarzającą liczne oraz drzewiastą silniej rosnącą, ale wytwarzającą mniej odrostów (Rejman, Makosz, 1995).

Siewki wisienki stepowej (Prunus fruticosa L.). Obecnie nie stosowana, ale prowadzone są badania nad przydatnością jej jako wstawki skarlającej (Rozpara, 1999). Wadami jej są wytwarzanie dużej ilości odrostów korzeniowych oraz drobnienie owoców. Do jej zalet należą: słaby wzrost oraz wytrzymałość na mróz i łatwe rozmnażanie z odkładów i sadzonek słabo zdrewniałych (Rejman, Makosz, 1995). Siewki obu tych gatunków mogą mieć znaczenie w raczej uprawie wiśni.

`Colt' jest klonem uzyskanym w1958 r. w East Malling w Anglii ze skrzyżowania czereśni z wiśnią (Prunus avium L. x Prunus pseudocerasus Lindl.) Zarejestrowana w Polsce od 1997 r. O jej wpływ na wzrost uszlachetnionych odmian toczy się dyskusja, Webster (1984) twierdzi, że hamuje ona wzrost odmian o 1/3, inni negują skarlanie (Seipp, 1989<sup>1</sup>; Grzyb i in., 1994). Do jej zalet należy zaliczyć korzystny wpływ na zdrowotność i plonowanie drzew oraz bardzo łatwe rozmnażanie. Do wad natomiast należą: niepełna mrozoodporność drzew, szczególnie młodych oraz występowanie niezgodności fizjologicznej z niektórymi odmianami np. `Van', `Sam' (Rozpara, 1999).

`M x M 14' ( syn. `Maxma Delbard^® 14', `Brokforest') została wyhodowana w USA w stanie Oregon ze skrzyżowania czereśni ptasiej (Prunus avium x Prunus mahaleb, ang. Mazard x Mahaleb) ale obecnie uważana jest za podkładkę francuską, gdyż prawa do jej rozmnażania wykupiły szkółki Delbarda z Francji. Pod względem siły wzrostu porównywalna z `P-HL A', drzewa są bardzo zdrowe, wcześnie wchodzą w okres owocowania i owocują obficie, nie wytwarza odrostów korzeniowych. Rozmnażana w kulturach tkankowych. W Polsce nie jest jeszcze rozmnażana (Rozpara, 1999).

`M x M 97' (syn. `Maxma Delbard^® 97', `Brokgrove') jest podkładką półkarłową o pochodzeniu jak `M x M 14'. W doświadczeniach amerykańskich i francuskich stwierdzono liczne przypadki niezgodności fizjologicznej oraz słabe plonowanie (Rozpara, 1999).

`Gisela <sup>®</sup> 1' (172/9) jest mieszańcem wisienki stepowej i czereśni ptasiej (Prunus fruticosa Pall. x Prunus avium L.) otrzymanym w niemieckiej stacji badawczej Giessen. Bardzo karłowa (drzewa na niej osiągają kilkanaście procent wysokości drzew na `F12/1'). Norwedzy podejrzewają występowanie tzw. opóźnionej niezgodności fizjologicznej. Podejrzewana jest również o podwyższoną podatność na infekcje wirusowe - PDV i PNRSV (Rozpara, 1999).

`Gisela <sup>®</sup> 5' (148/2) otrzymana w Giessen ze skrzyżowania Prunus cerasus L. x Prunus canescens. Jest podkładką półkarłową ale może redukować wzrost nawet 50% w porównaniu do `F12/1'. Drzewa na tej podkładce wcześnie wchodzą w okres owocowania i są bardzo plenne. Dobrze rozmnaża się z sadzonek słabo zdrewniałych lub w kulturach in vitro. Do zalet należą odporność na mróz, zgodność z odmianami oraz wysoką tolerancyjność na PDV i PNRSV. Wadą jest wrażliwość systemu korzeniowego na grzyby z rodzaju Phytophthora, szczególnie na glebach gliniastych (Rozpara, 1999).

`Gisela ^® 10' (173/9) to nowa podkładka uzyskana w wyniku krzyżowania Prunus fruticosa Pall. x Prunus cerasus L. Określana jako półkarłowa do karłowej. Jako zalety wymienia się wytrzymałość na mróz, odporność na guzowatość korzeni oraz tolerancyjność na okresowe zalewanie sadu wodą (Rozpara, 1999).

Innymi obiecującymi podkładkami z Giessen są następujące numery selekcyjne: 148/1, 148/8, 148/13, 107/1, 173/1, 209/1, 318/17, 473/10, 497/8 (Rozpara, 1999).

`Camil<sup>®</sup>'(GM 79) jest podkładką belgijską wyselekcjonowaną z populacji siewek Prunus canescens w Gembloux. Cechuje ją wytrzymałość na mróz, zgodna z większością uprawianych odmian. Wzrost jest ograniczony do ½ - 1/3 siły wzrostu na `F12/1'. Odmiany na niej uszlachetnione wcześnie zaczynają owocować i są bardzo plenne. Wadami są: trudne rozmnażanie tradycyjnymi metodami, wrażliwość systemu korzeniowego na choroby grzybowe oraz wytwarzanie licznych odrostów w sadzie (Rozpara, 1999).

`Damil<sup>®</sup>' (GM 61/1) jest podkładką belgijską pochodząca od gatunku Prunus dawyckensis. Redukuje wzrost drzew na niej zaszczepionych o około 40% w porównaniu do `F12/1'. Rozmnaża się ją przez sadzonki słabo zdrewniałe w warunkach automatycznego zamgławiania. Pomimo silnego systemu korzeniowego przez pierwsze lata wymaga palików. Drzewa na tej podkładce są bardzo wytrzymałe na mróz i wydają mało odrostów korzeniowych, ale są podatne na guzowatość korzeni, zwłaszcza na glebach lekkich (Rozpara, 1999).

`Inmil^®' (GM 9) jest najbardziej karłową podkładką belgijską, otrzymaną jako mieszaniec Prunus incisa Thunb. x Prunus serrula Franch. Ogranicza wzrost drzew o ²/₃ do ¾, Wymaga nawadniania i silnego cięcia pobudzającego do wzrostu. Jest podkładką dodatnio wpływającą na plenność, ale co do jej wchodzenia w okres owocowania zdania są podzielone, inną jej wadą jest niska wytrzymałość na mróz. Podejrzewa się ją o niezgodność fizjologiczną z niektórymi odmianami (Rozpara, 1999).

`Tabel^® Edabriz' jest podkładką selekcji francusko - irańskiej otrzymaną z populacji siewek wiśni (Prunus cerasus L.). Ogranicza wzrost odmian o ponad 50%. Rozmnaża się ją w kulturach tkankowych, gdyż tradycyjne metody nie są dostatecznie wydajne. Jest to podkładka bardzo wymagająca i nie badana jeszcze w warunkach polskich (Rozpara, 1999).

W Japonii, nazywanej Krajem Kwitnącej Wiśni, dla czereśni uprawianych na owoce zalecana jest jako podkładka rozmnażana bardzo łatwo przez różnego rodzaju sadzonki wiśnia mazakura (Prunus lannesiana Wils.).

Prowadzone są również prace nad uprawą wiśni własnokorzeniowych (Jadczuk, Sadowski, 1993).

4. Materiał i metodyka

1. Materiał

W latach 1997 i 1998 w Katedrze Sadownictwa SGGW na polu doświadczalnym w Wilanowie przeprowadzono doświadczenie, które miało za zadanie porównanie przydatności szkółkarskiej kilkunastu typów czereśni ptasiej jako podkładek. Jest to kontynuacja prac trwających już kilkanaście lat i mających za cel wyselekcjonowanie drzew matecznych do pozyskiwania nasion.

Obserwowano 12 typów czereśni pochodzących z byłego województwa zamojskiego. Drzewa pochodzące z byłego województwa rzeszowskiego i okolic Warszawy obecne w poprzednich doświadczeniach zostały usunięte z powodu wrażliwości na raka bakteryjnego. Drzewa wysadzone w 1984 r w sadzie doświadczalnym charakteryzują się podwyższoną odpornością na raka bakteryjnego oraz mróz, są one systematycznie kontrolowane na obecność wirusów. W czasie trwania doświadczenia ani w ciągu ostatnich kilku lat drzewa nie były nawożone ani też chronione przed chorobami bądź szkodnikami.

Obserwowane drzewa rosną na ciężkiej madzie wiślanej utworzonej z utworu pyłowego ilastego. Poziom wody gruntowej wynosi 1,6 m. Rząd drzew posadzony został w kierunku południkowym, przy siatce oddzielającej dwie części pola. Drzewa rosły w następującej kolejności (stan na dzień 20.06.97):

17A, drzewa:1,2,3,4;

9, drzewa:1,2,3,4,5,6;

18, drzewa:1,2,3,4,5,6,7,8,9;

17B, drzewa:1,2,3,4,5;

16A, drzewa:1,3,4,6,7;

5A, drzewa:1,3,4,5,6,7,8;

13, drzewa: 1,2,3,4,5,6;

1, drzewa: 2,4,5;

7, drzewa: 2,3,5,6;

10, drzewa: 2,3,4,5,6,7,9;

14, drzewa: 1,2,3,5,7,8,10;

3, drzewa: 1,2;

5B, drzewa: 1,4,5,6,7,8,10;

16B, drzewa: 1,2,3,4,6,7,8;

12, drzewa: 1,2,3,4,5,7,8,9,12,13,14,15,16,17;

2. Obserwacje i pomiary.

Pomiary wykonano na drzewach, które w pierwszym roku doświadczenia (1997, zbiór nasion) owocowały i była możliwość wykorzystania ich owoców w części drugiej - rozmnożeniu. W związku z dużymi różnicami wewnątrz poszczególnych typów, każde drzewo zostało potraktowane indywidualnie.

1. Morfologia poszczególnych typów czereśni ptasiej.

Określono wysokość drzew, stosując skalę czterostopniową (niskie, średnio wysokie, wysokie, bardzo wysokie). Badano również obwód pnia (w cm, na wys. 50cm ), szerokość koron (w metrach), długość i szerokość blaszki liściowej, długość i zabarwienie ogonka liściowego (na próbie 50 liści ze środkowej części długopędów rosnących w dolnej części korony, pomiaru dokonano w połowie lipca), zabarwienie jednorocznych przyrostów.

2. Kwitnienie.

Obserwowano termin i intensywność kwitnienia, które oceniano za pomocą czterostopniowej skali (słabe, średnio obfite, obfite, bardzo obfite).

3. Owocowanie.

Zebrano owoce z tych drzew, z których było to możliwe i badano je w dalszym ciągu. Określono termin i wielkość owocowania, wymiary owoców, ich kształt, barwę, wielkość, oraz kształt pestki.

W stadium dojrzałości konsumpcyjnej zebrano owoce i tego samego dnia wydobyto z nich nasiona które następnie przemyto wodą i poddano suszeniu. Po 3 tygodniach pestki zebrano, odrzucono spękane i policzono. Do rozpoczęcia stratyfikacji nasiona przechowywano w torbach z folii perforowanej w temperaturze około 15^oC i dość niskiej wilgotności. Podczas przechowywania ich stan był badany co około 3 tygodnie.

4. Stratyfikacja.

Nasiona poddano stratyfikacji chłodnej, którą poprzedzono 24-o godzinnym moczeniem w wodzie w celu nawilżenia nasion. Stratyfikację przeprowadzono w przemytym piasku rzecznym, umieszczając oddzielnie każdą partię w pojemnikach z polietylenu. Początkowo nasiona stratyfikowano w chłodni nr 5 Pracowni Przechowywania Produktów Ogrodniczych Katedry Warzywnictwa SGGW, a następnie w związku z awarią agregatu, stratyfikację kontynuowano w chłodni Zakładu Technologii Garmażeryjnej Wydziału Technologii Żywienia SGGW. W obu pomieszczeniach utrzymywana była temperatura około 4 - 5^oC. Kontrola stanu nasion i regulacja wilgotności były przeprowadzane co tydzień, a co 4 tygodnie nasiona mieszano z podłożem.

5. Wysiew nasion.

Nasiona wysiano 27.03.1998 na Polu Doświadczalnym Wydziału Ogrodniczego SGGW w Wilanowie w ciężką madę wiślaną, powstałą z utworu pyłowego ilastego. Jesienią roku poprzedniego pole zaorano, a wiosną zastosowano glebogryzarkę i bronę. Nasiona wysiano ręcznie w rząd biegnący wzdłuż młodej kwatery jabłoniowej w kierunku północ - południe. Siew wykonano na głębokość 3 cm przykrywając nasiona 1 cm warstwą ziemi oraz 2 cm warstwą przekompostowanych trocin. Nasiona umieszczono w odległości 2 cm jedno od drugiego. Nie stosowano nawożenia ani ochrony przed chorobami i szkodnikami. W czasie wegetacji stosowano kilkukrotne odchwaszczanie mechaniczne.

Schemat wysiewu nasion:

17B/5,16A/4,16A/3,12/6,14/5,16B/8,9/2,13/1,17A/1,17A/4,14/8,10/7,13/5,1/5

W celu zapewnienia takich samych warunków na obu końcach, wysiano nasiona innych drzew, nie uwzględnionych w doświadczeniu, jako strefę ochronną.

6. Wykopanie i opis uzyskanych podkładek.

Dnia 23.10.1998 wykopano siewki po ich uprzednim ręcznym zdefoliowaniu i podoraniu wyorywaczem szkółkarskim. Na wykopanych podkładkach przeprowadzono pomiary uwzględniając grubość szyjki korzeniowej oraz wysokość siewek i liczbę korzeni dłuższych niż 12 cm. Powiązane siewki zadołowano na terenie Pola Doświadczalnego w Wilanowie. Uzyskane podkładki zakwalifikowano do wyborów zgodnie z wymaganiami Polskiej Normy PN-84-/R-67010 oraz zbadano, w jakim procencie spełniają one wymagania minimalne projektu Polskiej Normy PrPN-R-67010.

7. Sposób opracowania wyników.

Obliczeń statystycznych dokonano za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji przy pomocy programu statystycznego Statgraphics Plus wersja 3,0,0,0.

Badano przynależność otrzymanych wyników do grup jednorodnych według testu Newmana-Kleusa.

3. Warunki atmosferyczne podczas trwania doświadczenia.

Tabela 1. Średnie temperatury miesięczne (w ^oC) w latach 1997-1998 oraz średnia wieloletnia w latach 1961-1990 wg danych stacji Warszawa - Ursynów SGGW

	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Średnia roczna
Średnie temperatury miesięczne w 1997r	-3,6	2,5	3,6	5,9	14,3	17,6	18,5	19,5	13,8	6,9	3,3	-0,3	7,7
Średnie temperatury miesięczne w 1998r	0,9	3,9	2,3	10,8	15,7	19,3	19,3	17,9	14,2	8,5	-1,8	-2	7,9
Średnie temperatury wieloletnie	-3,1	-2,1	2,1	7,2	13,7	16,9	18,1	17,6	13,5	8,6	3,4	-0,8	8

W latach 1997 - 1998 zanotowano z reguły temperatury wyższe od średnich wieloletnich (jedynie w I,IV,X i XI 1997r oraz XI i XII 1998 zanotowano temperatury niższe od średnich wieloletnich).

W marcu 1998r średnia temperatura była niewiele wyższa od średniej wieloletniej, jednak 31 temperatura w dzień osiągnęła 17,7^oC. W kwietniu pierwsza połowa była szczególnie wysoka (średnia temperatura miesięczna była prawie dwa razy wyższa od średniej wieloletniej). W sumie temperatura krytyczna dla wpadnięcia w spoczynek wtórny (15^oC) została przekroczona przez 6 dni (1,4,6,7,11 i 12), najwyższą wartość osiągnęła 4 i 12, dochodząc odpowiednio do 21,9 i 18,5 ^oC.

Tabela 2. Miesięczne sumy opadów (w mm) w latach 1997-1998 oraz średnia wieloletnia w latach 1961-1990 wg danych stacji Warszawa - Ursynów SGGW

	I	II	III	IV	V	VI	VII	VIII	IX	X	XI	XII	Suma roczna
Miesięczne sumy opadów w 1997r	2,9	21,1	36,8	44,2	37,1	74,8	269	21,8	37	76,2	60,8	44	725,7
Miesięczne sumy opadów w 1998r	21,6	40,9	39	60	50,6	115,6	77,4	51,3	27,2	61,2	44,7	31,7	621,2
Średnie wieloletnie sumy opadów	22	24,4	24,7	33,8	58,1	67,8	66,5	65,7	43,1	35,9	39,9	33,6	517,3

Roczne sumy opadów były wyższe od średnich wieloletnich. Szczególnie mokry był lipiec'97, kiedy to miesięczna suma opadów wyniosła 269 mm, co stanowi 52% średniej wieloletniej sumy opadów rocznych i przeszło o 400 % przewyższa średnią wieloletnią sumę dla lipca. Wysokie lipcowe opady i ciężka wilanowska mada spowodowały wielodniowe podtopienie drzew, w wyniku czego kilka z nich zamarło. Spotkało to jedno z drzew, z którego pobrano nasiona - 1/5 oraz 1 /2,1/4, 3/2,5B/1, a co za tym idzie z doświadczeń wypadł cały typ 1.

5. Obserwacje i wyniki.

1. Opis poszczególnych typów.

Typ 1/5

Drzewo zamarło zimą 1997 / 98, co spowodowane zostało podtopieniem korzeni w lecie roku 1997.

Typ 9/2

Drzewo bliźniacze (od ziemi dwa pnie o obwodzie 83 i 70 cm) o bardzo dużej sile wzrostu i rozłożystej koronie szerokości 4,4 m. O liściach jednych z najdłuższych - 11,1cm, szerokości 5,17 cm i ogonku liściowym barwy zielonej i długości 3,32 cm. Jednoroczne przyrosty barwy brązowo - beżowej.

Drzewo kwitło w końcu IV (średnio intensywnie), a owoce dojrzały na początku VII. Miało one owoce jasnoczerwone i kształt eliptyczny (wymiary: wysokość 13 mm, szerokość 13 mm i grubość 11mm). Pestka była pękata z bardzo wyraźnym szwem.

Nasiona zostały w największym procencie zniszczone przez kwieciaka pestkowca. Typ ten dał drugi wynik, jeśli chodzi o ilość uzyskanych podkładek (11,7%). Były to podkładki najgrubsze w całym doświadczeniu o średnicy 13,26 mm, najwyższe (67,35 cm) oraz o największej liczbie korzeni (9,52 szt).

Wszystkie uzyskane podkładki spełniały wymogi stawiane wyborowi pierwszemu oraz wymagania minimalne projektowanej nowej normy.

Typ 10/7

Drzewo niskie, o koronie kulistej, średnicy korony 5,2 m oraz obwodzie pnia 120 cm. Typ ten posiada liście o długości 9,54 cm, szerokości 4,78 cm, i zielonym, zaróżowionym ogonku liściowym długości 2,57 cm. Jednoroczne przyrosty miały barwę brązową.

Drzewo kwitło w połowie IV (średnio intensywnie), a owoce dojrzały na przełomie VI i VII. Miało ono jasnoczerwone owoce o kształcie wydłużonym i bocznie spłaszczonym (wymiary owoców: wysokość 18mm, szerokość 14 mm i grubość 10 mm). Pestka miała wyraźny szew boczny.

Nasiona nie zostały zniszczone przez kwieciaka pestkowca. Wykopano jedną podkładkę (0,37%) o średnicy 8 mm, wysokości 32 cm i czterech korzeniach.

Spełniała ona wymagania wyboru II oraz wymagania minimalne.

Typ 12/5

Drzewo o średnie sile wzrostu, koronie wyniosłej szerokości 4,1 m oraz obwodzie pnia 88 cm. Typ ten posiada liście o długości 7,39 cm, jedne z najwęższych (3,97 cm), i najkrótszych, zaróżowionych ogonkach liściowych długości 2,03 cm. Jednoroczne przyrosty miały barwę jasnobrązową. Drzewo to było rozgałęzione na wysokości 30 cm na dwa pnie o obwodzie 55 i 28 cm. Na drzewie tym zaobserwowano objawy niedoboru potasu.

Zakwitło średnio obficie w końcu IV, a owoce dojrzały w połowie VII. Drzewo to dało najwęższe (8 mm) owoce ciemnoczerwone o wysokości 11 mm i grubości 6 mm. Pestka miała kształt wydłużony i szew słabo widoczny.

Nasiona zostały w małym stopniu uszkodzone przez kwieciaka pestkowca (1,3%). Wykopano 43 rośliny stanowiące 5,79% wysianych nasion. Podkładki miały średnicę 8,69 mm, wysokość 36,14 cm oraz jedną z najwyższych liczbę korzeni (6,25 szt.).

44,2% uzyskanych podkładek spełniało wymagania I wyboru, 25,6% spełniało wymagania wyboru II. 67,77% uzyskanych podkładek spełniało wymagania minimalne zgodne z projektem Polskiej Normy.

Typ 13/1

Drzewo wysokie, o wzniesionej koronie szerokości 5,3 m i pniu o obwodzie 88 cm. Typ ten posiada liście o długości 9,29 cm, szerokości
5,47 cm i ciemnoróżowym ogonku liściowym długości 3,38 mm. Jednoroczne przyrosty mają barwę jasnobrązową.

Drzewo kwitło wcześnie i bardzo obficie w końcu pierwszej dekady IV, owoce dojrzały w połowie VI jako drugie spośród wszystkich. Miały one barwę żółtą z czerwonawym rumieńcem. Wymiary wynosiły: 14 mm wysokości, 12 mm szerokości oraz 9 mm grubości. Pestka była okrągła, pękata z wyraźnym szwem.

Z nasion tego typu nie uzyskano żadnych siewek.

Typ 13/5

Drzewo niskie o koronie wyniosłej, średnicy 6 m i pniu o obwodzie
114 cm. Drzewo to posiada najmniejsze liście o długości 5,72 cm, szerokości 3,4 cm i krótkim, różowym ogonku liściowym długości 2,37 cm. Barwa jednorocznych przyrostów - brązowa. Na wysokości 35 cm drzewo posiadało odgałęzienie o obwodzie 78 cm.

Kwiaty pojawiły się średnio wcześnie, w połowie IV (kwitnienie bardzo obfite). Żółte z różowawym rumieńcem owoce dojrzały najwcześniej, na początku VI. Uzyskane owoce miały 12 mm wysokości, 9 mm szerokości i 7 mm grubości. Pestki miały pękaty kształt i wyraźny szew, w czasie suszenia pękały.

Z nasion tego typu nie uzyskano żadnych podkładek.

Typ 14/5

Drzewo wysokie o wyniosłej koronie szerokości 5,4 m i pniu o obwodzie 95 cm. Typ ten posiada jedne z najdłuższych liści (11,2 cm) szerokości 5,2 cm oraz najdłuższe, zaróżowione ogonki liściowe (4,3 cm). Jednoroczne przyrosty miały barwę brązową. W 1998 roku drzewo w połowie VIII nie miało liści, co było spowodowane bardzo silnym porażeniem drobną plamistością liści drzew pestkowych.

Kwiaty rozwinęły się w dużej ilości w 2 połowie IV, a jasnoróżowe owoce dojrzały w końcu VI. Miały one następujące wymiary: 12 mm wysokości, 10 mm szerokości oraz 6 mm grubości. Pestki były wydłużone i spłaszczone z wyraźnym szwem.

Nasiona nie zostały uszkodzone przez kwieciaka pestkowca. Z 250 wysianych nasion uzyskano 2 siewki, co stanowi 0,8 %. Otrzymane podkładki miały średnicę równą 8,75 mm, wysokość 42cm oraz średnio 5,5 korzenia.

Jedna podkładka spełniała wymagania wyboru I, a jedna II. Obie uzyskane rośliny spełniały wymagania minimalne.

Typ 14/8

Średnio wysokie drzewo o jajowatej koronie średnicy 5,8m. Typ ten miał największe blaszki liściowe (12,8 cm długości, 6,5 cm szerokości) oraz zielony przechodzący w różowy jeden z najdłuższych ogonków liściowych (4,1 cm). Młode przyrosty miały barwę brązową. Zaobserwowano silne porażenie egzemplarza matecznego drobną plamistością liści drzew pestkowych.

Drzewa zakwitły średnio silnie w 2 połowie IV, miały sercowate, ciemnoróżowe owoce o wymiarach: 13 mm wysokości, 10 mm długości oraz 8 mm grubości dojrzały w połowie VII. Wydłużona pestka miała wyraźny szew.

Nasiona nie zostały uszkodzone przez kwieciaka pestkowca. Nie otrzymano żadnych podkładek.

Typ 16 A/3

Średnio wysokie drzewo o wzniesionej koronie średnicy 5,8 m i obwodzie pnia 109 cm. Liście miały 7,9 cm długości, 4,5 cm szerokości oraz zielony z wierzchu zaróżowiony ogonek liściowy długości 2,63 cm. Jednoroczne przyrosty miały barwę jasnobrązową.

Drzewa zakwitły dość słabo w 2 dekadzie IV, a różowe owoce o wymiarach 11 mm wysokości, 9 mm szerokości i 6 mm grubości dojrzały w końcu VI. Pestka była wydłużona, spłaszczona i ostro zakończona.

Nasiona zostały w minimalnym stopniu uszkodzone przez kwieciaka pestkowca. Z 555 nasion uzyskano 7 siewek, co stanowiło 1,26 %. Uzyskane podkładki należały do jednych z najgrubszych (11,07 mm Ø) oraz najwyższych (53,4 cm), miały one średnio 4,86 korzenia.

42,9% spełniało warunki wyboru I, a 57,1% wyboru II. Jednocześnie wszystkie spełniły wymagania minimalne.

Typ 16 A/4

Drzewo o średniej sile wzrostu i wyniosłej koronie o średnicy 5,3 m i pniu o obwodzie 98 cm. Liście miały długość 7,88 cm, szerokość 5,1 cm oraz zielony od połowy różowiejący ogonek o długości 3,24 cm. Jednoroczne przyrosty miały barwę jasnobrązową.

Kwiaty rozwinęły się średnio wcześnie (kwitnienie średnio obfite) w połowie IV, a jasnoróżowe owoce o wymiarach 11, 8 i 6 mm pojawiły się w końcu VI. Pestka była wydłużona i bocznie spłaszczona.

Nasiona nie zostały uszkodzone przez kwieciaka pestkowca. Z 810 nasion uzyskano 4, podkładki co stanowi 0,49 %. Siewki tego typu miały średnicę 10,5 mm, wysokość 46,25 cm oraz średnio 6,25 korzenia, co było wynikiem jednym z najwyższych. Wszystkie uzyskane podkładki zakwalifikowano do wyboru pierwszego i uznano za spełniające wymagania minimalne.

Typ 16 B/8

Wysokie drzewa o owalnej koronie średnicy 6,2 m i pniu grubości
111 cm. Typ ten miał jedne z najmniejszych liści o blaszce liściowej długości 6,8 cm, szerokości 3,3 cm i różowy ogonek liściowy długości 2,2 cm. Jednoroczne przyrosty były ciemnobrązowe.

Drzewo kwitło obficie, dość późno w drugiej połowie IV. Nerkowate owoce barwy żółtej z rumieńcem dojrzały w połowie VII. Miały one wysokość 16 mm, szerokość 14 mm oraz grubość 10 mm. Pestki miały kształt eliptyczny i wyraźny szew.

6,38 % nasion zostało zniszczonych przez kwieciaka pestkowca. Z 440 wysianych nasion uzyskano 3 podkładki, co stanowiło 0,68%. Uzyskane siewki miały 10,33 mm średnicy, 37,66 cm wysokości oraz 4 korzeni.

Jedna podkładka została zakwalifikowana do wyboru I, jedna - II, a jedna nie spełniała wymogów normy. Dwie z nich spełniały wymiary minimalne.

Typ 17 A/1

Drzewo o niskim wzroście i wzniesionej, stożkowatej koronie o szerokości 3,5 m i pniu o obwodzie 65 cm. Liście miały 10,52 cm długości, 5,61 cm szerokości oraz zaróżowiony od spodu ogonek liściowy długości
3,32 cm. Jednoroczne pędy miały barwę beżowo szarą. Drzewo to jest silnie zacieniane przez topole rosnące przy ulicy Vogla.

Drzewo zakwitło w 2 połowie IV dość słabo. Na początku VII dojrzały małe, ciemnoróżowe owoce o długości 9 mm, szerokości 8 mm i 6 mm grubości.

Nasiona zostały w niewielkim stopniu (4,84%) uszkodzone przez kwieciaka pestkowca. Z 295 nasion uzyskano 9 siewek co stanowi 3,05%. Otrzymane podkładki miały 9,22 mm średnicy, 48 cm wysokości i 5,1 korzenia.

66,7% siewek spełniło wymagania I wyboru, 22,2 % spełniło wymagania wyboru II, a 1 nie spełniła żadnych norm w tym Projektu Polskiej Normy.

Typ 17 A/4

Drzewa charakteryzowały się średnią siłą wzrostu i wzniesioną koroną o średnicy 3,95 m oraz 82 cm obwodu pnia. Liście miały 9,46 cm długości, 5,34 cm szerokości i różowy ogonek długości 3,24 cm. Jednoroczne przyrosty miały barwę jasno brązowo beżową.

Kwiaty rozwinęły się w 2 połowie IV (intensywność kwitnienia słaba) a ciemnoczerwone, owalne owoce dojrzały na początku VII. Miały one 10 mm wysokości, 8 mm szerokości oraz 7 mm grubości. Pestka miała kształt owalny i wyraźny szew.

Nie stwierdzono porażenia pestek przez kwieciaka pestkowca. Z 290 nasion otrzymano 44 podkładki, co stanowiło najwyższy procent (15,52). Jednak nie były one zbyt okazałe, miały 7,5 mm średnicy, 27,1 cm wysokości, 4,23 korzenia, u 7 podkładek stwierdzono dyskwalifikujące je fajkowate skrzywienia szyjki korzeniowej.

Najwyższy procent otrzymanych podkładek nie jest związany z ich wysoką jakością, gdyż tylko 27,3% spełniało warunki wyboru I a 34,1% - II. Jedynie 29,5% otrzymanych podkładek spełniało wymagania minimalne.

Typ 17 B/5

Drzewa o średniej sile wzrostu, wzniesionej koronie o średnicy 5,7 m i pniu o obwodzie 117 cm. Liście raczej małe o długości 6,95 cm, szerokości
3,78 cm i zaróżowionym ogonku liściowym długości 2,05 cm. Jednoroczne pędy miały barwę jasnobrązową.

Drzewa kwitły średnio obficie i średnio wcześnie w połowie IV. Na początku VII dojrzały owoce o barwie żółtej z różowym rumieńcem. Miały one 13 mm wysokości, 10 mm szerokości oraz 7 mm grubości.

Kwieciak pestkowiec uszkodził 37,5% nasion. Ze 150 wysianych nasion nie uzyskano żadnych podkładek.

2. Charakterystyka liści

Zaobserwowano istotną różnicę pomiędzy poszczególnymi typami w wymiarach blaszki liściowej (długość wzdłuż nerwu głównego, szerokość w najszerszym miejscu) oraz długości i barwie ogonka liściowego.

Najdłuższa blaszka liściowa wystąpiła u typu 14/8 (12,8 cm) najkrótsza natomiast u typu 13/5 (5,7 cm). Najszersza blaszka liściowa wystąpiła u typów 17A/1, 13/1 oraz 17A/4, najwęższa natomiast u typów 16B/8 i 13/5. Długość ogonków wynosiła od 2,0 cm u typu 12/5 do 4,3 cm u typu 14/5.

Tabela 3. Średnie wymiary liści podzielone na grupy jednorodne testem Newmana-Keusla.

Typ	Długość blaszki liściowej		Szerokość blaszki liściowej		Długość ogonka liściowego
		cm	grupa	cm	grupa	cm	grupa
9/2	11,11	e*	5,17	fg	3,31	d
10/7	9,54	d	4,78	d	2,57	c
12/5	7,39	bc	3,97	b	2,03	a
13/1	9,29	d	5,47	gh	3,38	d
13/5	5,72	a	3,40	a	2,37	b
14/5	11,20	e	5,20	fg	4,30	f
14/8	12,8	f	4,30	c	4,10	e
16A/3	7,88	c	4,54	cd	2,63	c
16A/4	7,88	c	5,09	e	3,24	d
16B/8	6,81	b	3,30	a	2,20	ab
17A/1	10,52	e	5,61	h	3,32	d
17A/4	9,46	d	5,34	fgh	3,24	d
17B/5	6,95	b	3,78	b	2,05	a

*Liczby oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie wg testu Newmana-Keusla przy α = 0,05

3. Ocena kwitnienia

Zaobserwowano znaczące różnice w terminie i intensywności kwitnienia. Rozpoczęło się ono w końcu 1 dekady kwietnia (8.IV rozpoczęło kwitnienie drzewo 13/1), a ostatnie typy rozwinęły kwiaty w końcu kwietnia (typy 9/2 i 12/5).

Zauważono również dużą zmienność intensywności kwitnienia: najobficiej kwitły drzewa nr 13/1 i 13/5, najsłabiej zaś z obserwowanych drzew kwitły 17A/1 oraz 17A/4.

4. Ocena owocowania i opis owoców.

W obserwowanych typach zaobserwowano bardzo duże zróżnicowanie terminu kwitnienia i jego obfitości. Nasiona zebrano z tych drzew, na których owocowanie było najobfitsze. Najwięcej owoców zebrano z drzew 13/1, 13/5 i 16A/4, najmniej natomiast z drzew 1/5, 17B/5 oraz 14/5. Najwcześniej dojrzały owoce na drzewie 13/5, następnie na drzewie 13/1, najpóźniej zaś dojrzały owoce na drzewach 12/5, 14/8 oraz 16B/8.

Zaobserwowano znaczące różnice w wielkości owoców i ich zabarwieniu. Najmniejsze owoce wystąpiły u typu 17A/1 (9:8:6 wysokość: szerokości: grubości), największe zaś u typu 10/7 (18:14:10 wysokość: szerokości: grubości) oraz 16B/8 (16:14:10 wysokość: szerokości: grubości) (tabela4) Barwa owoców była zróżnicowana, od żółtej z delikatnym różowawym rumieńcem (1/5), przez jasnoróżową (14/5,16A/4), jasnoczerwoną (9/2,10/7) do ciemnoczerwonej (12/5,17A/1,17A/4). Kształt owoców był również zróżnicowany, od okrągławego, pękatego (13/1,13/5) przez owalny (17A/1,17A/4), eliptyczny (9/2,16B/8) do wydłużonego (10/7,12/5,14/5,14/8, 16A/3,16A/4).

Tabela 4. Średnie wymiary owoców podzielone na grupy jednorodne testem Newmana-Keusla.

Typ	Wysokość owocu		Szerokość owocu		Grubość owocu
		mm	grupa	mm	grupa	mm	grupa
1/5	10	b*	10	c	8	c
9/2	13	e	13	e	11	f
10/7	18	h	14	f	10	e
12/5	11	c	8	a	6	a
13/1	14	f	12	d	9	d
13/5	12	d	9	b	7	b
14/5	12	d	10	c	6	a
14/8	13	e	10	c	8	c
16A/3	11	c	9	b	6	a
16A/4	11	c	8	a	6	a
16B/8	16	g	14	f	10	e
17A/1	9	a	8	a	6	a
17A/4	10	b	8	a	7	b
17B/5	13	e	10	c	7	b

*Liczby oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie wg testu Newmana-Keusla przy α = 0,05

5. Ocena nasion podczas przechowywania

Podczas suszenia nasion zaobserwowano liczne spękane nasiona u typu 13/5, gdzie z 800 owoców uzyskano 230 całych nasion.

W czasie kontroli (11.09.97), podczas przechowywania nasion przed stratyfikacją, zaobserwowano wiele nasion z otworami i liczne martwe chrząszcze, które w Katedrze Entomologii Stosowanej określono jako imagines Kwieciaka pestkowca. Różne partie nasion były porażone w różnym stopniu, nie zaobserwowano uszkodzeń na nasionach typów, które dojrzały najwcześniej (13/1, 13/5).

Tabela 5. Stopień uszkodzenia nasion przez kwieciaka pestkowca podzielone na grupy jednorodne testem Newmana - Keusla.

Typ	Uszkodzone nasiona
		%	grupa
1/5	0,0	a*
9/2	56,0	d
10/7	0,0	a
12/5	1,3	a
13/1	0,0	a
13/5	0,0	a
14/5	0,0	a
14/8	0,0	a
16A/3	1,3	a
16A/4	0,0	a
16B/8	6,4	b
17A/1	4,8	b
17A/4	0,0	a
17B/5	37,5	c

*Liczby oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie wg testu Newmana-Keusla przy α = 0,05

6. Ocena stratyfikacji

Pierwsze stratyfikację zakończyły nasiona z drzewa nr 16A/4 (około 10.III) i zastały umieszczone w chłodziarce w temperaturze około - 1^oC ale nastąpiła awaria termostatu i temperatura spadła do - 5^oC zabijając zarodki.

Nasiona typu 17A/4 stratyfikację zakończyły około 20 marca jednak niemożliwy był ich wysiew w tym terminie, niemożliwe też było ich schłodzenie, dlatego też wysiano je z niewielkimi kiełkami, a skutek tego zaobserwowano podczas wykopywania podkładek, małe fajkowate wygięcia szyjki korzeniowej dyskwalifikujące materiał.

Nasiona większości pozostałych typów zaczęły pękać około 25.III (czyli 115 dni od rozpoczęcia stratyfikacji) a wysiane zostały 27.III.

7. Ocena wzrostu roślin

Zaobserwowano różnice we wschodach nasion. Nasiona niektórych typów nie wzeszły w ogóle (13/1, 13/5, 14/8, 17B/5), większość w niewielkich ilościach (kilka dni po wysiewie temperatura wzrosła powyżej 15^oC dochodząc nawet powyżej 21^oC, co spowodowało zapadnięcie nasion w spoczynek wtórny), dość wysokie, jednak nie w pełni satysfakcjonujące wschody zaobserwowano u typów 9/2 i 17A/4. Niewielka ilość nasion została zniszczona przez ptaki. W czasie wegetacji, pomimo niezastosowania nawożenia, zaobserwowano bujny wzrost roślin. Nie wystąpiły też częste na tym polu objawy niedoboru potasu.

W czasie wzrostu roślin nie miało miejsca żerowanie szkodników. Niewielkie objawy drobnej plamistości liści drzew pestkowych zaobserwowano w końcu IX (nie stosowano żadnych zabiegów przeciw tej chorobie).

8. Charakterystyka uzyskanych podkładek

Dnia 23.X.98 wykopano siewki. W przypadku niektórych typów nie uzyskano żadnych siewek (13/1, 13/5, 14/8 i 17B/5) u innych niewielkie ilości, najwięcej podkładek uzyskano z nasion typów 17A/4 i 9/2.

Tabela 6 Uzyskane siewki podzielone na grupy jednorodne testem Newmana-Keusla.

Typ	Uzyskane siewki
		ilość	% wysianych nasion	grupa
1/5	2	1,29	a*
9/2	23	11,70	c
10/7	1	0,37	a
12/5	43	5,79	b
13/1	0	0,0	a
13/5	0	0,0	a
14/5	2	0,8	a
14/8	0	0,0	a
16A/3	7	1,26	a
16A/4	4	0,49	a
16B/8	3	0,68	a
17A/1	9	3,05	a
17A/4	44	15,51	d
17B/5	0	0,0	a

*Liczby oznaczone tą samą literą nie różnią się istotnie wg testu Newmana-Keusla przy α = 0,05

Po wykonaniu pomiarów uzyskane podkładki zostały podzielone na wybory. Najsilniejsze podkładki uzyskano u typu 9/2, najsłabsze natomiast u typu 17A/4 (oba te typy wzeszły najlepiej). Średnia wysokość siewek zawierała się pomiędzy 23,5 cm u typu 1/5 a 67,35 u typu 9/2. Najgrubsze podkładki uzyskano u typów 9/2 (13,26 mm) i 16A/3 (11,07 mm), najcieńsze natomiast u typów 17A/4 (7,53 mm) i 1/5 (7,75 mm). Najliczniejsze korzenie uzyskano u typu 9/2 (9,52 szt/rośl), najmniej korzeni wytworzyły zaś typy 10/7 i 16B/8 (po 4 szt/rośl oba). Po wysiewie nie wykonano zabiegu odcinania korzeni i dlatego u większości typów o nie zakwalifikowaniu do wyższej klasy jakościowej decydowała zbyt mała liczba korzeni.

Tabela 7 Wymiary siewek.

Typ	Średnica podkładki	Wysokość podkładki	Liczba korzeni dłuższych niż 12 cm
1/5	7,75	23,5	4,5
9/2	13,26	67,35	9,52
10/7	8,00	32,0	4
12/5	8,67	36,14	4,4
14/5	8,75	42,0	5,5
16A/3	11,07	53,43	4,86
16A/4	10,50	46,25	6,25
16B/8	10,33	37,67	4
17A/1	9,22	48,0	5,11
17A/4	7,53	27,14	4,23

Najwięcej podkładek spełniających wymagania wyboru I uzyskano u typów 9/2 i 16A/4. W przypadku typów 1/5 i 16A/4 żadna z uzyskanych podkładek nie spełniała wymagań wyboru I. W związku z tym, że od 01.01.00 wejdą do użycia nowe normy, podkładki zbadano pod kątem zgodności z tymi wymaganiami minimalnymi. Wszystkie siewki typów 9/2, 10/7, 14/5, 16A/3 i 16A/4 spełniały te wymagania. Siewki typu 1/5 nie spełniały wymagań minimalnych (były zbyt niskie a dotychczas obowiązująca norma nie uwzględniała tego parametru). Również podkładki 17A/4 w małym stopniu (29,55%) spełniały wymogi nowej normy.

Tabela 8 Udział podkładek spełniających wymagania poszczególnych wyborów w całej populacji wykopanych siewek.

Typ	Wybór I (%)	Wybór II (%)	Wymagania minimalne (%)
1/5	0,0	100,0	0,0
9/2	100,0	0,0	100,0
10/7	0,0	100,0	100,0
12/5	44,19	25,58	69,77
14/5	50,0	50,0	100,0
16A/3	42,86	57,14	100,0
16A/4	100,0	0,0	100,0
16B/8	33,33	33,33	66,67
17A/1	66,67	22,22	88,89
17A/4	27,27	34,09	29,55

6. Dyskusja

Czereśnia ptasia rozmnażana z nasion charakteryzuje się dość dużym zróżnicowaniem cech (Białobok, 1955; Wierszyłłowski, 1979). Badania przeprowadzone w ramach tej pracy potwierdziły tę tezę. Czereśnia ptasia uważana jest za drzewo silnie lub bardzo silnie rosnące (Seneta, Dolatowski, 1997; Wierszyłłowski, 1979; Hrynkiewicz-Sudnik 1972), jednak i tu występuje wyraźna zmienność, gdyż w pracy tej dominowały drzewa o średniej sile wzrostu. Drzewa o wzroście wysokim i niskim wystąpiły w takiej samej ilości, wystąpiło też jedno drzewo o bardzo silnym wzroście. Podawane są różne kształty koron: zwarta, szeroka (Hrynkiewicz-Sudnik, 1972), wysoka, luźna (Rejman, Makosz, 1995), szeroko jajowata (Białobok, 1955), szeroko piramidalna (Wierszyłłowski, 1979), szeroko stożkowata (Sękowski, 1993). U drzew będących obiektem tego doświadczenia dominował kształt wyniosły, jednak obserwowano również drzewa o koronach rozłożystych, kulistych, jajowatych i owalnych. Wielkość liści zróżnicowana (od 5,7cm do 12,8 cm długości), co jest zgodne z opisem Sękowskiego (1993).

Pąki kwiatowe zawiązywały się zarówno na krótko- jak i długopędach, podobnie jak to zaobserwował Balcerkiewicz (1990), rozwijały się one od pierwszej dekady kwietnia do początku maja, Sękowski (1993) podał znacznie krótszy okres kwitnienia (koniec kwietnia do początku maja). Termin dojrzewania owoców przypadł od początku czerwca do połowy lipca, jednak obserwowano też drzewo mające owoce w połowie sierpnia (zbyt mała ilość, nie wzięta do doświadczenia), co jest okresem znacznie szerszym niż podaje to Bałtowska (1994). Wielkość owoców pokrywała się z wartościami podawanymi przez różnych autorów (Balcerkiewicz, 1990; Hrynkiewicz-Sudnik, 1990).

Czereśnia dobrze rośnie na glebach o niskim poziomie wody gruntowej (Czynczyk, 1998), co potwierdziło się w czasie doświadczenia, gdyż obfite opady i stojąca woda w lipcu' 97 spowodowały zamarcie niektórych drzew, szczególnie rosnących w zagłębieniu.

Raka bakteryjnego, uważanego za najważniejszą chorobę porażającą czereśnie, nie zaobserwowano, gdyż drzewa te przed wysadzeniem były selekcjonowane pod względem odporności na tego patogena (Żmudzin, 1984). Nie zaobserwowano też porażenia siewek przez drobną plamistość liści drzew pestkowych, pomimo wystąpienia silnych objawów na niektórych roślinach matecznych. Na korzeniach wykopanych podkładek nie zauważono narośli powodowanych przez Agrobacterium tumefaciens.

Poważne szkody wyrządził kwieciak pestkowiec, uważany za mało szkodliwego przez Niemczyka (1988), niszcząc nawet ponad połowę nasion niektórych typów.

Nasiona poddano stratyfikacji chłodnej. Zaobserwowano zróżnicowane wymagania poszczególnych typów co do długości tego zabiegu. Pierwszy typ zakończył stratyfikację po 100 dniach, następny po 110 a większość po 115. Jest to zgodne z wcześniejszymi obserwacjami (Czynczyk (1998) podaje 110 - 140 dni, Rejman i Makosz (1995) zalecają natomiast 100 - 150 dni). Początek pękania pestek oznacza koniec stratyfikacji i należy je szybko wysiać, gdyż wysianie podkiełkowanych nasion może spowodować wystąpienie skrzywionych szyjek korzeniowych (Bärtels, 1982), co potwierdzone zostało w niniejszej pracy.

Nasiona zostały wysiane 27 marca, co jest zgodne z zaleceniami dla tego gatunku, gdyż opóźnienie tej czynności może wiązać się z wystąpieniem wyższych temperatur i zapadnięciem nasion w spoczynek wtórny. Jednak w 1998 roku bardzo wcześnie wystąpiły temperatury znacznie przekraczające 15^OC, uważaną za temperaturę krytyczną (Rejman, Makosz, 1995 za Kamiński, 1971; Tylkowski, 1998).

Nasiona wysiano na głębokość 3 cm, co jest wartością zalecaną przez wszystkich autorów na glebach ciężkich, a do takich zalicza się wilanowska mada. Przykryto je 1 cm warstwą gleby i 2 cm warstwą przekompostowanych trocin w celu poprawy wilgotności i zapobieżenia wystąpieniu skorupy. Trociny są jaśniejsze niż używany we wcześniejszych pracach torf, który bardzo się nagrzewa (Bałtowska, 1994) i mniej skupiają promienie słoneczne, a co za tym idzie, mniej się nagrzewają.

Rejman, Gruszewska (1950), Strzelbicka (1992) i Czynczyk (1998) uważają za najlepsze źródło nasion drzewa o jasnej korze i późno dojrzewających owocach. Wyniki tej pracy potwierdzają, że nasiona typów najwcześniejszych kiełkują źle lub wcale, co jest sprzeczne z doświadczeniem Bałtowskiej (1994).

7. Wnioski

Na podstawie przeprowadzonych obserwacji i pomiarów można wysnuć następujące wnioski:

1. Obserwacje 14 typów czereśni ptasiej potwierdzają zmienność cech tego gatunku.

2. Typ miał istotny wpływ na wielkość liści, owoców, obwód pnia, średnicę korony jak również na uszkodzenie nasion przez kwieciaka pestkowca i procent uzyskanych siewek i ich jakość.

3. Większość drzew charakteryzowała się średnią siłą wzrostu, drzewa o wysokim i niski wzroście wystąpiły w takiej samej ilości.

4. Rozpoczęcie wegetacji, termin kwitnienia i dojrzewania owoców był różny i zależny od typu.

5. Wrażliwość drzew na drobną plamistość liści drzew pestkowych jest zmienna i zależy od typu (najbardziej wrażliwe drzewa mateczne typów 14/5 i 14/8).

6. Najintensywniej kwitły i owocowały typy 13/1 i 13/5, niestety owoce dojrzewają wcześnie i nie mając całkowicie wykształconych zarodków, nie dały żadnych podkładek.

7. Największe owoce miały typy 10/7, 16B/8 i 9/2.

8. Najlepsze podkładki otrzymano z nasion typu 9/2.

9. Z dalszych badań należy wyeliminować drzewa typów 13/5 (nie wykształcone zarodki) 14/5, 14/8 (wrażliwe na drobną plamistość drzew pestkowych) oraz 17B/5.

10. Za najcenniejszy do dalszych badań uważam typ 9/2.

8. Streszczenie

W latach 1997 - 98 w Katedrze Sadownictwa SGGW przeprowadzono doświadczenie mające na celu ocenę 14 typów czereśni ptasiej (Prunus avium L.) pod względem przydatności do celów szkółkarskich. Doświadczenie przeprowadzono na Polu Doświadczalnym Wydziału Ogrodniczego SGGW w Wilanowie.

Obserwowano drzewa otrzymane z nasion pochodzących z byłego województwa zamojskiego, wysadzone w 1984 po uprzedniej selekcji pod kątem odporności na raka bakteryjnego (Pseudomonas siringae). Prowadząc obserwację zwrócono uwagę na morfologię poszczególnych typów, rozpoczęcie wegetacji, termin i intensywność kwitnienia oraz owocowania. Dokonano pomiarów wielkości blaszki liściowej, ogonka liściowego, owoców. Wykonano pomiary obwodu pni, szerokości koron, określono też wysokość drzew w cztero stopniowej skali.

W czerwcu i początku lipca 1997 zebrano nasiona z typów najobficiej owocujących. Opisano wygląd owoców i pestek. Po oczyszczeniu nasion przechowano je do początku grudnia, kiedy to poddano je stratyfikacji chłodnej. W końcu marca 1998 roku nasiona wysiano na polu doświadczalnym w Wilanowie. Obserwowano wzrost siewek, jednak nie uzyskano satysfakcjonujących wyników gdyż wkrótce po wysiewie wystąpił okres wysokich temperatur co spowodowało zapadnięcie nasion w spoczynek wtórny.

Na początku trzeciej dekady października 1998 wykopano podkładki, wykonano pomiary średnicy siewek, ich wysokości oraz określono liczbę korzeni dłuższych niż 12 cm (korzenie dłuższe od tej wartości są liczone przy kwalifikacji podkładek na wybory zgodnie z Polską Normą PN-84-/R-67010). Uzyskane podkładki podzielono na wybory zgodne z Polską Normą PN-84-/R-67010 oraz zbadano czy spełniają wymagania minimalne zgodne z projektem Polskiej Normy PrPN-R-67010. Wykopane siewki zadołowano na terenie pola doświadczalnego.

W wyniku przeprowadzonego doświadczenia i pomiarów za najcenniejszy uznano typ 9/2.

Jednocześnie za typy kwalifikujące się do usunięcia z dalszych badań uznano: 13/5 (nie wykształcone zarodki) 14/5, 14/8 (wrażliwe na drobną plamistość drzew pestkowych) oraz 17B/5.

9. Spis literatury

Balcerkiewicz, S. (1990): Dzikie drzewa owocowe. 18. PAN, Poznań.

Bałtowska, M. (1994): Ocena wybranych klonów czereśni ptasiej (Prunus avium L.) pod względem przydatności do celów szkółkarskich. Praca magisterska. Katedra Sadownictwa SGGW. Warszawa.

Bärtels, A. (1982): Rozmnażanie drzew i krzewów ozdobnych. PWRiL, Warszawa.

Białobok, S. (1955): Drzewoznawstwo. PWRiL, Warszawa.

Bielenin, A. (1989): Drobna plamistość liści drzew pestkowych. Prace ISiK, Ser.C nr 1 (101): 11-13.

Borecki, Z. (1981): Choroby czereśni. Sad Nowoczesny (3): 15-19.

Borecki, Z. (1987): Nauka o chorobach roślin. PWRiL, Warszawa.

Borecki, Z (1990): Choroby drzew owocowych i krzewów jagodowych. SGGW, Warszawa.

Borowicz, K. (1975): Sezonowe zmiany wrażliwości siewek czereśni ptasiej i szlachetnych odmian czereśni na porażenie przez raka bakteryjnego (Pseudomonas mors-prunorum). Praca magisterska. Katedra Sadownictwa SGGW. Warszawa.

Cimanowski, J.; Godyń, A,; Niemczyk, E. (1988): Ochrona sadów. PWRiL, Warszawa.

Czarnecki, B. (1985): Selekcja czereśni ptasiej pod względem odporności na raka bakteryjnego. Prace ISiK Ser.C nr 2-4 (86-88): 13-15.

Czynczyk, A. (1998): Szkółkarstwo sadownicze. PWRiL, Warszawa.

Grzyb, Z. (1987): Podkładki i wstawki dla drzew pestkowych. Materiały szkoleniowe kursów podyplomowych z sadownictwa, I, ISiK, Skierniewice.

Grzyb, Z. (1998): Bardziej i mniej znane podkładki wiśni i czereśni. Sad Nowoczesny (6): 4-6.

Hrynkiewicz-Sudnik, J. (1972): Studia nad rozmieszczeniem i zmiennością czereśni ptasiej (Prunus avium L.). Acta Universitas Wratislawiensis, Wrocław.

Hrynkiewicz-Sudnik, J. (1990): Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. PWN, Warszawa.

Jadczuk, E.; Sadowski, A. (1993): Przydatność wiśni własnokorzeniewych do uprawy towarowej. Sad Nowoczesny (5) 13-18.

Mowszowicz, J. (1979): Przewodnik do oznaczania drzew i krzewów krajowych i aklimatyzowanych. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Warszawa.

Ostrowski, W.; Ostrowska, K.; Chełpiński, (1987): Ocena wiśni uszlachetnionych na dwóch podkładkach w warunkach Pomorza Zachodniego. Prace ISiK Ser.C nr 1-1 (93-96): 55-56.

Pachowska, A. (1991): Ocena wybranych typów czereśni ptasiej (Prunus avium L.) pod względem przydatności dla celów szkółkarskich. Praca magisterska, Katedra Sadownictwa SGGW, Warszawa.

Rejman, A.; Gruszewska, M. (1950): Szkółkarstwo. PWRiL, Warszawa.

Rejman, A.; Makosz, E. (1995): Szkółkarstwo roślin sadowniczych. PlantPress, Kraków.

Rembacz, J. (1994): Czereśnie i wiśnie, wiadomości ogólne; Pomologia. PWRiL, Warszawa.

Rozpara, E. (1999): Nowoczesna uprawa czereśni. HortPress, Warszawa.

Seneta, W.; Dolatowski, J. (1997): Dendrologia. PWN, Warszawa.

Sękowski, B. (1993): Pomologia systematyczna. PWN, Warszawa.

Sitarek, M. (1998): Nowe podkładki hodowli francuskiej dla drzew pestkowych. Szkółkarstwo (3): 18-19.

Suszka, B. (1967): Studia nad spoczynkiem i kiełkowaniem nasion różnych gatunków z rodzaju Prunus L. Arboretum Kórnickie, XV.

Strzelbicka, M. (1992): Ocena klonów czereśni ptasiej jako podkładki dla wiśni i czereśni. Praca magisterska. Katedra Sadownictwa SGGW. Warszawa.

Ślaski, J. (1964): Szkółkarstwo sadownicze. PWRiL, Warszawa.

Terpiński, Z. (1984): Szkółkarstwo ozdobne. PWRiL, Warszawa.

Tylkowski, T. (1998): Stratyfikacja nasion czereśni ptasiej. Szkółkarstwo (4): 18-19.

Wierszyłłowski, J. (1979): Czereśnie i wiśnie. PWRiL.

Żmudzin, B. (1984): Selekcja czereśni ptasiej pod względem odporności na raka bakteryjnego (Pseudomonas syringae). Praca magisterska. Katedra Sadownictwa SGGW. Warszawa.

10. Załączniki

1. Spis tabel

Tabela 1 Średnie temperatury miesięczne (w ^oC) w latach 1997-1998 oraz średnia wieloletnia w latach 1961-1990 wg danych stacji Warszawa - Ursynów SGGW

2. Spis rysunków

Rysunek 1. Zimowa gałązka czereśni ptasiej. (Mowszowicz, 1979)

3. Tabele surowych wyników

Tabela 1. Jednoczynnikowa analiza wariancji - długość liści / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	2573,83 1525,89	12 637	214,486 2,39543	89,54**	0,0000
Całkowita	4099,72	649

** zmienność wysoce istotna

Tabela 2. Jednoczynnikowa analiza wariancji - szerokość liści / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	378,473 280,819	12 637	31,5394 0,440846	71,58**	0,0000
Całkowita	659,292	649

** zmienność wysoce istotna

Tabela 3. Jednoczynnikowa analiza wariancji - długość ogonka liściowego/ typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	327,636 137,891	12 637	27,303 0,216469	126,13**	0,0000
Całkowita	465,528	649

** zmienność wysoce istotna

Tabela 4. Jednoczynnikowa analiza wariancji - wysokość owocu / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	3858,02 350,98	13 686	296,771 0,511633	580,05**	0,0000
Całkowita	4209,0	699

** zmienność wysoce istotna

Tabela 5. Jednoczynnikowa analiza wariancji - szerokość owocu / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	3117,86 350,0	13 686	239,835 0,510204	470,08**	0,0000
Całkowita	3467,86	699

** zmienność wysoce istotna

Tabela 6. Jednoczynnikowa analiza wariancji - grubość owocu / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	1960,08 349,245	13 686	150,775 0,509103	296,16**	0,0000
Całkowita	2309,32	699

** zmienność wysoce istotna

Tabela 7. Jednoczynnikowa analiza wariancji - porażenie przez kwieciaka / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	165,944 238,591	13 6781	12,7649 0,0351852	362,79**	0,0000
Całkowita	404,535	6794

** zmienność wysoce istotna

Tabela 8. Jednoczynnikowa analiza wariancji - wykopano podkładek/ typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	9,30363 128,212	13 5691	0,715664 0,0225288	31,77**	0,0000
Całkowita	137,515	5704

** zmienność wysoce istotna

Tabela 9. Jednoczynnikowa analiza wariancji - średnica podkładki / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	2573,83 1525,89	12 637	214,486 2,39543	89,54**	0,0000
Całkowita	4099,72	649

** zmienność wysoce istotna

Tabela 10. Jednoczynnikowa analiza wariancji - długość liści / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	552,329 179,832	9 128	61,3699 5,62369	10,91**	0,0000
Całkowita	1772,16	137

** zmienność wysoce istotna

Tabela 11. Jednoczynnikowa analiza wariancji - wysokość podkładki/ typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	27763,8 21187,2	9 128	3081,86 165,525	18,62**	0,0000
Całkowita	48924,0	137

** zmienność wysoce istotna

Tabela 12. Jednoczynnikowa analiza wariancji - liczba korzeni / typ

Zmienność	SS	Df	MS	F emp	P-Value
Między grupami Wewnątrz grup	509,085 523,242	9 128	56,565 4,08782	13,84**	0,0000
Całkowita	1032,33	137

** zmienność wysoce istotna

¹ cyt. za Rozpara (1999)

Spis treści 1

26

-

---