Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi
Śmiechowski Dariusz
Nr albumu 4837/Z
Formy Płatności Bezgotówkowych
Praca napisana pod kierunkiem
Dr.W. Lucińskiego
Łódź, czerwiec 2001
Rozdział I
Ewolucja pieniądza
Forma pieniądza
Historia dziejów pieniądza ukształtowała cztery podstawowe formy, które były miernikiem wartości pieniądza.
Pierwszym takim miernikiem był pieniądz towarowy, następnie pieniądz metalowy, monetarny i papierowy .
Pieniądz towarowy
Aby uchwycić historię pieniądza towarowego badacze ujęli moment, gdzie ludzie zaczęli wymieniać jedną rzecz na drugą, chociaż były to tylko upominki, lecz darujący
i obdarowywani uważali je za przedmioty wartościowe. Jest to nikły ślad, od którego wzięła początek wymiana towarowa.
Kiedy plemiona zaczynały prowadzić życie osiadłe, ich obszar ziemski był oddzielony od innych plemion górami, rzekami, lub też innymi terenami niezamieszkanymi przez ludzi.
Osadnicy chcieli w ten sposób zastrzec sobie prawo do polowania, oraz uprawiania ziemi
i zbierania plonów. Dlatego też na terenach neutralny organizowali miejsca spotkań, gdzie następowała wymiana towarów.
Jednak dopiero w późniejszym czasie miejsca te stały się targowiskami, gdzie wymieniano artykuły spożywcze, narzędzia, a więc wszystko to co zbywało jednym, a brakowało innym. Nadmiar zgromadzonych towarów nazywano skarbem. Istotą skarbu było to, że posiadał on określoną wartość wymienną, był powszechnie pożądany i przyjmowany. Rozwój wymiany nie był równomierny w różnych punktach globu. Handel był ożywiony tam, gdzie na niezbyt dużym obszarze ziemskim występowały znaczne rozmaitości płodów.
Obszary nadmorskie charakteryzowały się właśnie ożywionym handlem, ponieważ morze dostarcza innych surowców, niż pobliskie tereny lądu, zwłaszcza jeśli są to tereny górzyste. Wymiana między plemionami potrzebowała niekiedy przebycia długiego odcinka drogi. Kartagińczycy, kiedy chcieli zdobyć złoto przepływali, Cieśninę Gibraltarską docierali do wybrzeży dzisiejszej Gwinei w Afryce, rozpalali ognisko na wybrzeżu, rozkładali swoje towary i wracali na okręt, który oddalał się od brzegu. Sygnał rozpalonego ogniska dawał znać tubylcom o gotowości przystąpienia do transakcji. Tubylcy oglądali towar, a jeżeli im się podobał zostawiali proponowaną zapłatę jakim był złoty piasek. Po czym oddalali się
w bezpieczne miejsce. Kartagińczycy kiedy byli zadowoleni z ilości zostawionego złota, zabierali je, zostawiając swoje towary.
W krajach rozwiniętych pod względem rolniczym, środkiem wymiany za inny towar było zboże. Ustalono według niego ceny gruntu, a następnie przeliczano na srebro. Natomiast tam gdzie największą rolę odgrywało pasterstwo i hodowla bydła za miarę wartości innych produktów była zwierzyna. Z biegiem czasu równowartość bydła zastąpił kawał miedzi, lecz musiał mieć on odciśnięty wizerunek wołu. Dopiero około V wieku p.n.e. kary sądowe ustalone w sztukach bydła, przeliczano na pieniądze miedziane. Jedna z najbardziej pospolitych form płatności w tamtych czasach była także sól, która służyła również jako przyprawa żywnościowa. Była to jednak w średniowieczu jedna z najmniej wartościowych jednostek płatności.
Z czasem rozwoju gospodarczego zauważono, że wymiana towar za towar sprawia wiele kłopotu, dlatego też stwierdzono że, najbardziej wygodnymi i funkcjonalnymi formami płatności, były metale szlachetne.
1.1.2. Pieniądz metalowy na wagę.
Pieniądz metalowy w odróżnieniu od pieniądza metalowego reprezentował dużą wartość przy najmniejszej objętości. Przyjmuje się, że starożytny Wschód, a potem Grecja i Rzym, przyjęli stosunek wartości złota do srebra jak 1 do 13,5. Znaczy to, że gram złota był odpowiednikiem 13,5 gramom srebra. Z czego wynika ten stosunek? Otóż obliczono, że księżyc na okrążenie ziemi potrzebuje około 27 dób, natomiast słońce, z ówczesną wiedzą krążące wokół nieruchomej ziemi potrzebuje 360 dób.
Przyjęto zatem relację obrotów słońca i księżyca wokół ziemi: około 27 do 360, czyli 1:13,5.
Miedź, srebro i złoto to podstawowe metale, którymi płacono za inne przedmioty. Na początku je ważono, potem dzielono, a na końcu wyciskano pieczęć z oznaczeniem wagi. Ci kupcy, którzy byli znani w swojej profesji odbijali na kawałkach szlachetnych metali swoje stemple, jako gwarancje, że kruszywo jest nie sfałszowane i ma dobrą wagę. Babilończycy wynaleźli system liczbowy, którego podstawą była liczba 60 i jej pochodne 602 =3600
i 603=216000 oraz części liczby 60, tj. 6,12,15.
Natomiast najmniejszą jednostką w Babilonii, było ziarnko pszenicy. 180 ziaren zboża dawało wagę 1 szekla ( tj. 8,43 g.), 60 szekli dawało 1 minę, a 60 min 1 talent. Z opisów badaczy i archeologów wynika, że jeden talent to wzorzec kamiennej kaczki, która ważyła około 30kg. Mimo, że ludom Babilonii nie udało stworzyć własnej monety, to wagi babilońskie wywarły duży wpływ na systemy monetarne innych miast w Azji Mniejszej, Grecji, czy też Persji. Egipt utrzymywał bardzo długo handel wymienny, jednak stopniowo
i tam większego znaczenia nabierały metale. Czasy od XXI-XXII dynastii papirusy opisują o srebrze odlanym, za które sprzedaje się zboże, ludzi, ziemię. Złoto natomiast , było wykorzystywane tylko do wytwarzania biżuterii, oraz dla potrzeb faraona i kapłanów. Lecz stale rozwijające się życie gospodarcze wymusza coraz to nowsze formy płatności zależnie od obiektywnych okoliczności. Jedną z najważniejszych przyczyn rezygnacji z pieniądza metalowego, było ciągłe sprawdzanie wagi i jakości kruszcu.
Pieniądz monetarny
Powstanie pieniądza monetarnego przypisuje się w pewnym stopniu religii. Był taki czas kiedy wybranym bogom składano ofiary z ludzi. Zbiegiem czasu ofiara ta przekształciła się w symbol ofiary materialnej w postaci krążków z wizerunkami zwierząt odlanych z brązu, czy miedzi. Z czasem krążki te zaczęły wpadać w obieg, jako środek wymiany. Symbole na monetach odzwierciedlały, albo przedmiot wymiany, który był najważniejszy na danym terenie, lub też symbol odzwierciedlający jakieś bóstwo.
W późniejszym czasie na monetach pojawia się symbol bóstwa, lub patrona danego miasta czy państwa. Lecz i to się zmienia, ponieważ na monetach pojawia się podobizna panujących. Przedstawiano także słynne sceny historyczne, jak np. wilczycę karmiącą Remusa
i Romulusa, pochodzący z cesarstwa rzymskiego. Spłaszczona bryłka odważonego kruszcu
i umieszczenie na niej znaku państwowego, gwarantowało jego wagę i jakość. Miejscem gdzie wynaleziono monetę, była Lidia. Miała ona doskonałe warunki przyrodnicze,
a położenie geograficzne czyniło z niej pośrednika w handlu między krajami starożytnego Wschodu, Grecją, Egiptem i Italią. Pieniądz Lidii z VII i VI wieku p.n.e. po jednej stronie ma zwrócone ku sobie pół ciała byka i lwa, a po drugiej wgłębienie odciśniętej od podstawy, na której opierano kruszec i wybijano znak królewski. Pierwszym twórcą, który opracował system monetarny, był król Lidii Alayttes (606-561 r. p.n.e.). System ten polegał na tym,
że monety złote i srebrne obiegały obok siebie, ale miały jednakową wagę (10,91g). Waga jaką posiadały nie była ustalona ustawowo przez panującego. Znaczyło to, że złoty stater miał taką samą wartość co srebrny o tej samej wadze. Jednak syn Alayttesa, Krezus, zmienił to stosując „astronomiczny” stosunek wartości monet złotych do srebrnych, czyli 1:13,5. Krezus przyjął za 3 złote statery 40 srebrnych. Bicie monet stworzyło nową sytuację w której monety trzeba było liczyć, a nie jak dawniej ważyć. Tak niewielka rewolucja spowodowała wytworzenie się nowych pojęć w słowniku ludzkim. Świadomość bogactwa kupcy dawniej musieli sobie uzmysłowić poprzez policzenie: sztuk bydła, koni, domów, itd., lecz nie mogli określić ile ich majątek jest wart łącznie. Wartość przedmiotów, które posiadali zostawały przeliczane na jednostki pieniężne stwarzając pojęcie sumy. Jednak świat starożytny nie był do końca przekonany o wynalazku monety. Potrzeba było trzech wieków, aby moneta powszechnie weszła w życie na ziemiach starożytnego świata.
Natomiast zupełnie inne wzory powstawały w Indiach i Chinach. Typowa moneta chińska miała okrągły kształt, lecz z kwadratowym otworem po środku. Wokół otworu bito cztery znaki oznaczające, że pieniądz ten jest środkiem płatniczym na terenie Chin. Jeżeli chodzi
o Indie to między VII a VI wiekiem p.n.e. produkowano monety srebrne w kształcie zbliżonych do prostokąta o wadze 3,5g. Oczywiście wzory, wagi i kruszce z jakich produkowano monety zmieniały się w zależności od panujących władców. Jak widać wynalazek monety był niezależny od siebie w kilku różnych częściach świata. Wynika z tego, że taki środek wymiany był efektem spontaniczności i rozwoju gospodarczego wymienianych obszarów.
Pieniądz papierowy i pojawienie się banknotu.
Zupełne nową formą płatności w skali światowej, były pieniądze papierowe, których używali Chińczycy już parę wieków p.n.e. Na początku były to dowody depozytowe, z których powstała chińska waluta papierowa. Za panowania dynastii Ming (1368-1644 r.) wydano zakaz gromadzenia złota i srebra, a nawet pieniędzy miedzianych. Posługiwano się tylko walutą papierową, która miała szaro-czarny kolor z herbem cesarskim. W górnej części kwitu widniał napis „Państwowy kwit bankowy cesarza Ming”, zaś po środku było napisane „Pieniądz państwa Ming obiegający po wszystkie czasy”. Mimo tak szczytnego napisu po dwustu latach cesarz nakazał wycofać pieniądze papierowe. W Szwecji po wyczerpującej wojnie trzynastoletniej król Gustaw Adolf, aby pokryć długi wojenne założył Królewski Bank Wymiany. Bank ten opierał się o zapasy miedzi, która była wydobywana w Felum. Z metalu tego były produkowane czworokątne płytki monetarne, które miały wartość 1:6, czyli jeden srebrny talar równał się sześciu miedzianym. Nowo powstały bank dawał kupcom za odpowiednio zdeponowane swoje oszczędności dowody własności, które posiadały: numer, datę wystawienia i wierzytelne podpisy. W kwitach tych należy dopatrywać się najstarszych europejskich banknotów.
W 1790 r. w Szwecji pojawiły się banknoty, które były drukowane na jedwabiu z napisem „wartość w srebrze”. Wynalazcami takiego typu pieniądza, byli prawdopodobnie Żydzi, którzy trzymali w swym ręku cały handel jedwabiem. Świat kupiecki mając ograniczone zaufanie do skarbnic miejskich zaczął oddawać swoje oszczędności na przechowywanie złotnikom. Złotnicy wypisywali swoim klientom kwity zwane notami, a od połowy XVII wieku, złotnicy zaczynają nazywać się bankierami. W Anglii noty te, jako środek płatności zdobyły sobie zaufanie na rynku zastępując w ten sposób monetę. Z czasem zaczęto wystawiać noty na okaziciela, wtedy posiadacz takiej noty mając do uregulowania taki dług nie musiał chodzić do złotnika, i pobierać od niego depozyt w gotówce.
Wystarczało,
że swemu wierzycielowi damy notę na okaziciela, aby ten z kolei mógł regulować swoje zobowiązania. Natomiast kolejny posiadacz noty zgłaszał się do bankiera, by wymienić ją na gotówkę. Tak oto bez użycia gotówki dokonywano płatności na szeroką skalę jeszcze przed założeniem Banku Anglii. W miarę upływu czasu złotnicy zaczęli wystawiać kwity depozytowe, które nie zawsze miały pełne pokrycie w złocie i srebrze. Wszystko opierało się na zaufaniu właścicieli kwitów depozytowych do wypłacalności bankierów. Bankierzy szybko dostrzegali, że w swojej kasie mogą trzymać mało znaczącą rezerwę gotówkową, od 10% do 20% wypuszczanych not. Rezerwa ta, była wystarczająca na pokrycie codziennych wypłat. W początkowym okresie pojawienia się not pisano je ręcznie i wypuszczano je bardzo ostrożnie, o wartości nie mniejszej niż 20 funtów szterlingów. Sytuacja taka stworzyła potrzebę drukowania banknotów, lecz jeszcze przez sto lat musiał być składany, na nich własnoręczny podpis dyrektora banku. Całkowicie drukowane banknoty pojawiają się w Anglii od 1820 r. Bardzo ważną cechą banknotu, było posiadanie możliwości wymiany na pieniądz kruszcowy. Emisja banknotów, była bardzo zyskowną procedurą, ponieważ za udzielanie pożyczki w papierowych banknotach pobierano wysokie procenty, było to przyczyną wysokich nadużyć. Dlatego władze państwowe postanowiły w wielu krajach od XVII wieku, że wysokość emisji będzie uzależniona od kapitału własnego banku, lub sumy wkładów jakie posiada. Po jakimś czasie warunki te zostają ograniczone, sprowadzając emisję banknotów, tylko dla jednego banku tzw. Emisyjnego (banku centralnego). Tak oto banknoty zastąpiły złoto w obiegu, ale aż do I wojny światowej, były wszędzie wymienialne na pieniądz kruszcowy.
1.2. Rola i funkcja pieniądza w gospodarce
W gospodarce, zwłaszcza zaś w warunkach rozwiniętego rynku, pieniądz pełni rolę miernika wartości oraz środka wymiany. Pieniądz towarzyszy zjawiskom finansowym, które związane są z przepływem wartości między jednostkami gospodarczymi. W związku z tymi zjawiskami środki pieniężne znajdują się w ruchu i występują jako strumienie środków pieniężnych przepływających między jednostkami gospodarczymi, bądź też znajdują się w spoczynku jako zasoby nagromadzonych wartości. Strumienie i zapasy pieniężne są ze sobą ściśle powiązane i uwarunkowane. Strumienie pieniężne zasilają bowiem ich zasoby, zasoby pieniężne są z kolei źródłem powstawania nowych strumieni pieniężnych. Strumienie pieniężne mogą być wyrażane poprzez dokonywanie zapisów na rachunkach (kontach) bankowych bez fizycznego zastosowania pieniądza oraz poprzez fizyczne przemieszczanie środków pieniężnych między jednostkami gospodarczymi. Środki pieniężne obejmują swym zakresem gotówkę (banknoty i monety) oraz jednostki pieniężne (rozrachunkowe) krajowe i zagraniczne, tak w gotowce, jak i na rachunku bankowym lub w formie lokaty pieniężnej, czeki i weksle obce, a także metale szlachetne. Środki pieniężne, pełniąc funkcje miernika wartości oraz środka wymiany, krążą pomiędzy osobami prawnymi i osobami fizycznymi. Ruch ten określa się mianem obrotu (obiegu) pieniężnego. W obrocie tym, z punktu widzenia postaci występowania środków pieniężnych, wyróżnia się:
obrót pieniądza gotówkowego (obrót gotówkowy),
obrót pieniądza bezgotówkowego - depozytowego (obrót bezgotówkowy).
Pieniądz gotówkowy występuje jako znaki pieniężne wyposażone w prawną moc zwalniania (znoszenia) zobowiązań i obejmuje:
bilety bankowe, emitowane przez bank centralny (emisyjny),
bilon, czyli monety zdawkowe
Przy obrocie gotówkowym środki pieniężne przechodzą zatem z jednostki gospodarczej do jednostki gospodarczej w postaci konkretnych, materialnych znaków pieniężnych.
Obrót bezgotówkowy wyraża się w strumieniach pieniężnych kreowanych poprzez zapisy na kontach (rachunkach) bankowych bez fizycznego zastosowania znaków pieniężnych. Strumienie te są wyrazem rozliczeń dokonywanych pomiędzy jednostkami gospodarczymi. Rozliczenia te są obecnie przeprowadzane głownie za pomocą:
polecenia przelewu,
czeku rozrachunkowego.
Znacznie rzadziej stosowane są następujące formy:
rozliczenia planowe,
okresowe rozliczenia saldami,
akredytywa.
Polecenie przelewu jest najczęściej stosowaną formą rozliczeń bezgotówkowych między jednostkami gospodarczymi.
Istota pieniądza przejawia się w jego funkcjach, są to :
funkcja dobra obrachunkowego (miernika wartości produktów i usług),
funkcja środka cyrkulacji (wymiany),
funkcja środka płatniczego (relacja odroczonych płatności),
środka przechowywania bogactwa,
funkcja pieniądza światowego - pozwala regulować różnego rodzaju zobowiązania w układach międzynarodowych (pieniądz występuje pod postaciami złota, srebra w sztabkach lub monetach, oraz walut wymienialnych i papierów wartościowych na nie opiewających )
Pieniądz może być wykorzystany jako środek wymiany przy spełnieniu następujących warunków:
musi być powszechnie akceptowany tzn. sprzedawcy muszą być przekonani, że za otrzymane pieniądze bez trudności będą mogli nabyć potrzebne im produkty i usługi.
musi być łatwo przenośny nawet pieniądze reprezentujące dużą wartość muszą być wygodne w użyciu
musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki aby dokonywanie zarówno małych jak i dużych transakcji odbywało się bez zakłóceń
musi być trudny do podrobienia, gdyż pieniądze, które można łatwo sfałszować nie budzą zaufania i łatwo tracą wartość.
Pieniądz pełni też funkcję jednostki obrachunkowej, w której wyrażone są cechy towarów. Dzięki temu, że wszystkie towary mają ceny wyrażone w pieniądzu, istnieje możliwość sprowadzenia ich do wspólnego mianownika, a następnie określenie ilościowych relacji między nimi. W funkcji tej pieniądz występuje w postaci idealnej, tzn. nie trzeba mieć pieniędzy, aby wyrazić wartość jakiegoś towaru w pieniądzu. Wystarczy znać wartość różnych towarów i wartość jednostki pieniężnej.
Wartość jednostki pieniężnej określa państwo wprowadzając tzw. skale cen, czyli ustalając nazwę podstawowej jednostki pieniądza i sposób jej dzielenia na mniejsze części (np. 1 złoty dzieli się na 100 groszy).
Podczas prowadzenia działalności gospodarczej często występuje zjawisko niesymetryczności przychodów i wydatków. Polega ono na tym, że przedsiębiorstwa muszą gromadzić rezerwy finansowe, aby zapewnić ciągłość procesów gospodarczych. Również gospodarstwa domowe nie wydają wszystkich bieżących dochodów na zakup produktów i usług. Wielu dóbr nie można ponadto przechowywać w celu zaspokajania przyszłych potrzeb. Natomiast pieniądz, jako środek wszędzie przyjmowany i poszukiwany pozwala przechowywać siłę nabywczą, tj. zdolność do nabywania dóbr o określonej wartości. Pieniądz pełni wówczas funkcję środka przechowywania wartości (gromadzenie bogactwa).
Aby pieniądz w sposób satysfakcjonujący pełnił tę funkcję musi mieć stabilną siłę nabywczą (wartość). W systemie kruszcowym wartość pieniądza jest określona parytetem (wagowa ilość złota przyporządkowana podstawowej jednostce pieniężnej). W systemie bez kruszcowym wartość określa siła nabywcza pieniądza (wyznacza ją wartością dóbr, które za nią można nabyć).
Uważa się powszechnie, że określona suma pieniędzy otrzymana dzisiaj ma większą wartość niż otrzymana po upływie pewnego czasu. Wartość pieniądza nie jest jednakowa w różnym czasie a główną przyczyną tego zjawiska nie są zmieniające wartość pieniądza zjawiska inflacji lub deflacji. Przyczyną tą jest głównie fakt, że określona suma pieniędzy stojąca aktualnie do dyspozycji może być wykorzystywana do działalności gospodarczej dającej szansę osiągnięcia zysków. Suma ta może być zatem powiększona i stąd pieniądz ma wartość w czasie. Wartość pieniądza zależy od tego, kiedy znajdzie się on w naszym posiadaniu, im wcześniej zatem go otrzymamy, tym większa jest jego wartość.
Do podstawowych surogatów pieniądza możemy zaliczyć weksle, czeki, akcje i obligacje.
Czek jest papierem wartościowym, wystawionym w formie określonej przez prawo czekowe, w którym wystawca poleca bankowi zapłatę określonej sumy pieniędzy oznaczonej osobie lub okazicielowi. Weksel to dokument, sporządzony w formie przewidzianej przez prawo, zawierający bezwarunkowe zobowiązanie do zapłaty przez wystawcę lub osobę przez niego wskazaną określonej osobie, w określonym czasie i miejscu, kwoty pieniężnej, której egzekucja wyposażona jest w specjalny rygor. Akcja to papier wartościowy świadczący o udziale właściciela w kapitale spółki akcyjnej i upoważniający do otrzymywania dywidendy, której wysokość zależy od rentowności przedsiębiorstwa akcyjnego i decyzji zarządu. Obligacje są papierem wartościowym stanowiącym dowód wierzytelności, który upoważnia do otrzymania w określonym trybie i czasie zwrotu udzielonej pożyczki i uzyskania odsetek (czasem premii losowej). Akcje i obligacje są przedmiotem obrotu na giełdach, gdzie ich cena kształtuje się w zależności od relacji popytu i podaży.
Potrzebną ilość pieniądza w obiegu można określić przy pomocy formuły:
H = (B F + G R ) / N
H- potrzebna w danym czasie ilość pieniądza w obiegu stanowiąca określoną wartość.
B- suma cen towarów i usług sprzedawanych w danym czasie na rynku.
F- wyrażona w pieniądzu wartość transakcji kredytowych w danym czasie. Pewna ilość transakcji jest zastąpiona kredytami.
G- wyrażona w pieniądzu wartość terminowych płatności w danym czasie.
R- wyrażona w pieniądzu wartość transakcji bezgotówkowych i kompensujących się w danym czasie.
N- średnia szybkość obiegu jednostki pieniężnej w danym czasie.
Jeżeli pieniądza jest za dużo na rynku to mamy sytuację inflacyjną, jeśli jest go zbyt mało to deflacyjną. Inflacja - nadmierna ilość pieniądza papierowego w obiegu, który w wyniku rosnących cen większości dóbr ulega deprecjacji. Deflacja - zbyt mała ilość pieniądza papierowego do zaspokojenia potrzeb rynku, przy istniejącym poziomie cen (powoduje zatory płatnicze).
Ilość pieniędzy w obiegu można regulować poprzez odpowiedni system bankowy.
1.3. Początki bankowości
W średniowiecznej wymianie towarzyszył nieodparty zamęt, był on powodem stworzenia nowego zawodu, jakim był wekslarz. Zajmował się on wymianą pieniędzy, oraz kupnem i ich sprzedażą.
10