Estetyka XVII-wiecznego klasycyzmu francuskiego.

na podstawie Z.Mitosek, Rozum i rzemiosło.

1. Co oznacza słowo klasycyzm?

Słowo „klasycyzm” pochodzi od łacińskiego `classicus', co znaczyło „szkolny, uczniowski”. Początkowo nazywano klasycznymi autorów, których utwory były odpowiednie do nauczania uczniów w szkole.

Na przełomie XVI i XVII wieku termin ten pojawił się w znaczeniu normatywnym: „klasyczny” tzn: „taki, który jest wart naśladowania”. A ponieważ twórcy nowej teorii sztuki twierdzili, że godne naśladowania są jedynie wzory antyczne, to termin „klasyczny” miał również drugie znaczenie: „klasyczny to ten, który naśladuje wzory antyczne”.

2. Kiedy i gdzie rozwinął się klasycyzm?

Po raz pierwszy tendencje klasycystyczne pojawiły się już w XIV wieku we Włoszech, a następnie w okresie renesansu we Francji, w twórczości grupy poetyckiej Plejada. Pełny rozkwit klasycyzmu przypadł na wiek XVII we Francji, czyli na czasy panowania króla Ludwika XIV.

W 1635 roku powołano tzw. Akademię Francuską, której zadaniem było stworzenie warunków do tego, aby studiować dzieła sztuki i na ich podstawie określić reguły tworzenia oraz zdefiniować, czym jest piękno, twórczość, prawda artystyczna oraz jak klasyfikować dzieła sztuki, a także porównywać działalność artystyczną z inną działalnością człowieka. Reguły, które wyznaczyła Akademia, miały służyć nauczaniu i tzw. oświecaniu amatorów. Albowiem przyjeto założenie, że sztuka jest wiedzą i można się jej nauczyć.

3. Jakie są ogólne założenia i źródła klasycyzmu francuskiego?

1) Była to estetyka antypsychologiczna, to jest nastawiona na badanie przedmiotów artystycznych i opierała się na przekonaniu, że sztuka jest wiedzą (podobieństwo do poglądów Arystotelesa).

2) Szczególną rolę odgrywała w tej estetyce koncepcja literatury.

a) Najbardziej cenionymi gatunkami były tragedia i epos, ponieważ przedstawiały ludzi - czyli istoty rozumne i rozumnie działające.

b) Estetyka ta zmierzała do wytyczenia wyraźnych granic poezji takich jak: reguły metryczne, zasady leksykalne, kompozycja tekstu, semantyka poetycka oraz sposób naśladowania.

c) Klasycyzm opracował swoisty system leksykalny, który można by nazwać językiem poetyckim tej epoki. Wyraźnie różnił się on od mowy potocznej i miał służyć tzw. „użytecznej przyjemności”.

3) Estetyka klasycyzmu wypracowała koncepcję modelowania w sztuce (tzw. idealizacji). Jej celem było nie tylko tworzenie drugiego, lepszego świata, lecz także umożliwienie poznania tego, co ogólne, stałe, odwieczne, a szczególnie natury ludzkiej.

Klasycystyczna zasada modelowania była radykalnie odmienna od koncepcji Arystotelesa. Wg. niego celem modelowania było wywołanie pożądanej reakcji u odbiorcy (katharzis). Natomiast głównym celem klasyków było przedstawienie prawdy lub prawdopodobieństwa. Sztuka miała służyć przede wszystkim poznaniu, a nie przeżyciu duchowemu. Zakładano bowiem, że prawdopodobieństwo jest najważniejsze, bo to ono gwarantuje, że dzieło wpłynie na odbiorcę.

Jednak klasycyzm francuski to nie tylko same reguły tworzenia, lecz także głęboki podtekst filozoficzny. Z jednej strony estetyka klasycyzmu wyrosła z zainteresowania sztuką klasyczną (antycznymi wzorcami, „Poetyką” Arystotelesa i idealizmem Platona), z drugiej była związana z założeniami filozofii kartezjańskiej, czyli z racjonalizmem.

4. Jak XVII - wieczni klasycy rozumieli pojęcie sztuki i piękna?

IDEAŁ DZIEŁA SZTUKI = TECHNIKA ARTYSTYCZNA + INWENCJA TWÓRCZA

(RZEMIOSŁO) (ROZUM)

starożytność (Arystoteles) (Kartezjusz)

Jak pisze Z.Mitosek: „sztuka miała być działalnością racjonalną - domeną umysłu, a nie natchnienia”.

PIĘKNO = MIARA + HARMONIA + JASNOŚĆ + STOSOWNOŚĆ

ogólnie (wielkość) (porządek)

Arystoteles

Dobry twórca powinien wybierać klasyczne formy i odpowiednie tematy. Sztuka miała bowiem nie tylko gwarantować doznania estetyczne, lecz także wpływać na moralność odbiorcy (w myśl tzw. przyjemnej użyteczności). Oba te warunki twórca mógł najlepiej spełnić w dziele literackim.

5. Jaka była koncepcja tragedii wg. XVII - wiecznych klasyków?

Tragedia była gatunkiem najbardziej cenionym przez klasyków (podobnie było w antyku). Jednak klasycy zupełnie inaczej niż starożytni rozumieli działanie tragedii.

1. Nie mieściło się w ich koncepcji pojęcie katharzis. Wg. nich, jak pisze Z.Mitosek, tragedia miała być: „przykładem do naśladowania, jej celem było przekazanie ogólnych wzorów zachowań”. Aby spełniła swą rolę musiała przedstawiać człowieka jako istotę świadomą, rozdartą między tym, czego pragnie, a tym co powinna zrobić; jako osobę, która dzięki rozumowi zwycięża nad swoimi namiętnościami, zwykle kosztem osobistego szczęścia.

2. O dobrej akcji, powinny wg. klasyków, decydować sytuacje i charaktery, a nie, jak u Arystotelesa, układ zdarzeń. To przyczyniło się do stworzenia koncepcji bohatera: człowieka wysoko urodzonego (króla lub księcia), szlachetnego i rozumnego.

Ważne jest, że zakończenie tragedii klasycystycznej zależało od woli samych bohaterów, a nie od wydarzeń historycznych lub bezwzględnego losu (fatum), jak działo się to w tragedii greckiej.

Obowiązywała też zasada decorum - tzn. poszczególne elementy utworu (to jest styl i temat) miały sobie odpowiadać, konieczne było również zachowanie jednorodności estetycznej. Wykluczało to mieszanie tragizmu z komizmem. W tragedii powinien dominować nastrój podniosły. Zasada decorum miała też decydować o językowej stronie dzieła.

6. Na czym polegała reguła trzech jedności?

W klasycystycznej koncepcji tragedii najważniejsza była reguła trzech jedności:

1) jedność akcji (sformułowana przez Arystotelesa )- akcja powinna mieć jeden wąatek;

2) jedność czasu (doszukano się jej w „Poetyce” Arystotelesa) - akcja musiała się zamknąć maksymalnie w 24 godzinach;

3) jedność miejsca (ustanowiona przez klasyków) - akcja rozgrywa się w jednym miejscu (zwykle w zamku).

Zasadę trzech jedności klasycy uzasadniali potrzebamni prawdopodobieństwa. Jak pisze E.Auerbach: „...uważano mianowicie za rzecz nieprawdopodobną, aby podczas niewielu godzin, jakie zajmuje przedstawienie, na scenie przestrzennie ograniczonej i oddalonej od widza zaledwie o kilka kroków, mogły rozgrywać się wydarzenia bardzo odległe od siebie w czasie i w przestrzeni”.

Reguła trzech jedności została zanegowana już w romantyzmie i współcześnie interpretowana jest jako wielorakie ograniczenie wolności artystycznej. Mimo to ten kanon estetyczny funkcjonował przez prawie 200 lat, prawie do końca XVIII wieku.

7. Jaki był związek filozofii kartezjańskiej z klasycyzmem francuskim?

Kartezjusz stworzył wizję wszechmocnego rozumu, który uznał za najwyższą instancję poznania rzeczywistości. Natomiast wrażenia zmysłowe, często mylne, miały, jego zdaniem, służyć jedynie uświadamianiu sobie przez rozum idei wrodzonych. Te idee nie pochodzą z zewnątrz, ale należą do rozumu. Są jasne i proste, ale nie zawsze nam znane.

Kartezjusz przedstawił naturę ludzką tak, jak czyniła to tragedia: jako pełną sprzeczności, obdarzoną zmysłami, rozumem, wolą i wiarą, ale w przeciwieństwie do tragedii wskazał sposoby rozwiązania tych sprzeczności: to rozum ma wpływać na ludzkie zachowania i poskramiać namiętności. Podobnie jak w tragedii, etyka kartezjańska ma wymiar metafizyczny, człowiek istnieje poza czasem i społeczeństwem, jest usytuowany w abstrakcyjnej przestrzeni, którą ogranicza rozum i Bóg. To człowiek dokonuje wyboru, jak postąpić.

8. Jak pojmowano kategorię mimezis?

Klasycystyczna koncepcja natury, rozumianej jako istota niezmienna, wieczna i niepostrzegana zmysłowo, wiąże się z kategorią mimezis, czyli naśladowania. Różnica między Arystotelesowskim a klasycznym pojęciem naśladowania polegała na tym, że Arystoteles postulował naśladowanie działań ludzkich, natomiast twórcy klasyczni kazali naśladować jedynie antyczne wzorce przedstawiania człowieka i świata. Ten radykalny zwrot w stronę antyku był spowodowany przekonaniem, że tylko starożytni potrafili przedstawić naturę taką, jaka jest naprawdę: tzn. piękną, uniwersalną i niezmienną wobec przemijalności czasu.

Problem naśladowania wiązał się z pojęciem idei, które zostało zaczerpniete od Platona i o którym pisał też Kartezjusz. Podobnie jak Platon XVII wieczni klasycy twierdzili, że cała rzeczywistość jest jedynie marnym naśladowaniem świata idei. Takie przekonanie przyczyniło się do sformułowania konkretnych wskazówek pisarskich: należy rozpoznać to, co w naturze jest piękne i przyjemne, i tylko to naśladować. Chodziło więc o pewną idealizację rzeczywistości materialnej przedstawionej w literaturze. Ten idealny obraz rzeczywistości można było osiągnąć trzema sposobami.

9. Jakie są sposoby idealizacji (modelowania) rzeczywistości?

1) Upiększanie (najprostszy).

2) Selekcjonowanie materiału.

3) Nadanie przedstawionej rzeczywistości rozumnej, regularnej struktury (najważniejsza faza idealizacji).

I tu pojawia się pewien paradoks. Albowiem z jednej strony klasycy idealizowali rzeczywistość, z drugiej strony nie akceptowali twórczości fantastycznej. Krytykowali Szekspira za to, że przedstawia rzeczywistość, która „wybiega poza doświadczenia zdrowego rozsądku”. Natomiast obecność tego, co fantastyczne w literaturze tłumaczyli w typowo racjonalistyczny sposób.

Podsumowanie

Twórcy francuskiego klasycyzmu byli przekonani, że o pięknie w sztuce decydują rozumne reguły, że ich opanowanie zapewni artystyczny sukces i , że głównym celem literatury jest „przyjemna użyteczność”.

---