Ogólna charakterystyka czasów stanisławowskich (1764 – 1795 – okres panowania ostatniego króla elekcyjnego, Stanisława Poniatowskiego)
W czasach stanisławowskich nastąpił rozkwit umysłowy i kulturalny.
Przyczyniły się do tego następujące czynniki:
osoba króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, dzięki któremu Polska dołączyła do oświeceniowe Europy. Podczas jego panowania doszło jednak do rozbiorów Polski. Posądzano go również o kontakty z Carycą Katarzyną, trzymającą stronę zaborców.
Poniatowski znał wiele języków, również czytał literaturę w tych językach, doceniał sztukę, kolekcjonował dzieła malarskie i sam je tworzył. Skompletował wielką bibliotekę. Urządzał obiady czwartkowe, które były nieformalną akademią sztuk pięknych i nauk, na którą król zapraszał wybitnych poetów, artystów, myślicieli. Podczas spotkań dyskutowano na tematy artystyczne i naukowe, ale także rozmawiano o kwestiach politycznych, reformie państwa. Obiady odprawiano w latach 1770 – 1780. Najczęściej odbywały się na Zamku Królewskim w Warszawie, czasem Łazienkach. Nazwano je „uczonymi obiadami”1. Naruszewicz, Stanisław Trembecki, a także Stanisław Konarski, Franciszek Karpiński, Wojciech Bogusławski, Franciszek Bohomolec oraz Józef Wybicki. Pojawiali się również malarze zagraniczni, tacy jak Bacciarelli. Króla odwiedzał również Krasicki Ignacy, najwybitniejszy poeta epoki. Obiady czwartkowe często miały postać prezentacji wierszy przybyłych poetów, które były oceniane przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Na obiady nie zapraszano kobiet. Nie jednak z powodu ignorancji, ale z lęku przed „urażeniem ich niewieścich uszu”. Działa deklamowane na obiadach nie raz były frywolnymi opowiastkami. Na obiadach pojawiali się też poeci i artyści niższych lotów, np. Bielawski, który nie raz był bardzo krytycznie i satyrycznie komentowany. Obiady czwartkowe miały swój rytuał, miały swoisty porządek, jednocześnie będąc spontanicznymi. Artysta mogący pochwalić się nowym dziełem przed królem, otrzymywał medal pamiątkowy z podobizna króla.
Obiady miały również swoją oprawę kulinarną. Jadano barszcz z uszkami, wędliny, marynaty, kiszki, kiełbasy, paszteciki, na końcu podawano pieczeń baranią uwielbianą przez Poniatowskiego. Na obiadach zawsze obecny był podczaszy. Spotkania nie ciągnęły się do późnego wieczora, zazwyczaj rozchodzono się wraz z nadejściem wieczoru, król udawał się na spoczynek. „To był jeden z najlepiej przygotowanych królów. Był wykształcony, kulturalny, znał języki, odbył podróże na zachód, znał carski dwór, znał osobistości z całej Europy, zachwycał salony”2. Poniatowski wybrukował i oświetlił Warszawę, założył szkołę położnych, dofinansowywał szpitale, zakładał ogrody botaniczne, gromadził dzieła sztuki, które miały być zaczątkiem narodowej galerii.
Ignacy Krasicki „Satyra do króla”
Powstała w 1779 roku. Krasicki przesłał ta satyrę królowi, który przebywał wówczas w Gdańsku, aby zapoznał się z tekstem i zaakceptował jego treść. Wiersz oparty jest na koncepcie (pomyśle), Krasicki posłużył się asteizmem, rodzajem dowcipu, pochwałą w formie zarzutów. Narrator tej satyry, wymieniając 5 wad głowy królewskiej, tak naprawdę podkreśla dobre cechy monarchy. Przybiera maskę głupiego sarmaty, który krytykuje jego zalety nie widząc wielkości króla, tym samym ośmieszając się. Tekst wymierzony przeciwko królowi, w rzeczywistości wymierzony był w ciemnotę sarmacką. Zarzuty Krasickiego wymienione w tekście: Poniatowski jest królem elekcyjnym, a nie dynastycznym; król jest Polakiem, a nie obcokrajowcem; król jest za młody (kiedy obejmował tron, miał 30 lat); król jest za dobry i zbyt łagodny, a to siła decyduje o sukcesie politycznym; król jest zbyt mądry, dużo czyta i otacza się ludźmi uczonymi (według ciemnego sarmaty król powinien jedynie dobrze się bić).
W 2013 roku ukazały się po raz pierwszy „Pamiętniki króla Stanisława Poniatowskiego”. Król napisał je w XVIII wieku, aby poinformować cywilizowany świat o tym, co zrobiła Rosja. Pamiętniki przez ponad 100 lat przechowywane były w Rosji i miały klauzulę tajności, gdyż Rosja nie chciała, aby świat dowiedział się o jej poczynaniach wobec Polski. Pierwszy tom pamiętników został wydany za sprawą rosyjskiego naukowca, który odnalazł i udostępnił teksty.
reforma oświaty za Poniatowskiego. W roku 1773 powstała Komisja Edukacji Narodowej (KEN), było to pierwsze na świecie ministerstwo oświaty publicznej. Na czele tej instytucji stanął m. In. książe Adam Czartoryski, Hugo Kołłątaj, prof. Jan Śniadecki i Julian Ursyn – Niemcewicz. KEN zreformował gruntowanie polskie szkolnictwo, w duchu reform przeprowadzonych wcześniej przez Stanisława Konarskiego. Reforma objęła wszystkie typy i poziomy szkolnictwa polskiego. Zaczęto uczyć młodzież historii polskiej, języków nowożytnych, ograniczono łacinę, wprowadzono gabinety, laboratoria i pomoce naukowe, posługiwano się nowinkami zachodnimi. Celem było praktyczne przygotowanie młodych ludzi do życia w duchu oświeceniowym. np. w ludowych szkołach uczono sadownictwa, rolnictwa, ale również tańca, muzyki, a dziewczęta robótek ręcznych. Zreformowano wówczas szkoły wyższe, uniwersytety, n. In. Akademię Krakowską, oraz Akademię Wileńską (w tej zreformowanej w duchu oświeceniowym studiował Adam Mickiewicz). Powstało wówczas Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które stworzyło jednolity program nauczania i ujednoliciło podręczniki. Powstały wówczas między innymi pierwsze podręczniki polskiej gramatyki .
wpływ teatru polskiego
rozwój czasopiśmiennictwa – pierwsze czasopisma pojawiały się już na początku XVIIw, Merkuriusz Polski Ordynacyjny, który był pismem dworskim o bardzo wąskim kręgu oddziaływania. Za czasów króla powstały czasopisma kulturalne, ekonomiczne i politycznie o szerszym kręgu oddziaływania, np. Monitor, stworzony na wzór angielskiego Spectatora – pismo to działało w latach 1763 – 1785, a jego redaktorami naczelnymi byli m. In. Ignacy Krasicki i Franciszek Bohomolec (oboje byli osobami duchownymi). Na łamach Monitora potępiono czasy Saskie i pochwalano myśli oświeceniowe, drukowano nowinki literackie, recenzje, przekłady z innych języków, eseje, propagowane też reformy ustrojowe. Drugim drukiem piśmienniczym (1770 – 1777) był tygodnik literacki „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” redagowany m.in. przez Adama Naruszewicza i Ignacego Krasickiego. Oficjalnie był to organ prasowy królewskich obiadów czwartkowych. Drukowano w nim utwory okolicznościowe odczytywane wcześniej przed królem.
rozkwit literatury pięknej, zwłaszcza poezji - W XVIII w. za sprawą kilku wybitnych poetów (m.in. Krasicki, Naruszewicz, Trembecki), nastąpiło odrodzenie polskiej literatury. Poeci ci nawiązujący do renesansu, odnowili literacką polszczyznę, stali się też nauczycielami narodu polskiego. W VIIIw. istniały dwa główne kierunki literackie:
1. klasycyzm, który rozwijał się w Warszawie, należeli do niego UIgnacy Krasicki, Stanisła Trembecki, Adam Naruszewicz, Julian Ursyn – Niemcewicz.
2. sentymentalizm, którego epicentrum były Puławy Czartoryskich, należeli do niego Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin (nadworni poeci sentymentalni)
Sztuka rozumowa, czyli klasycyzm
Kolebką klasycyzmu była Francja Ludwika XIV, to tutaj powstał nurt artystyczno – literacki zwany klasycyzmem francuskim
istotą tego nurtu było odnowienie sztuki klasycznej (antycznej) – greckiej i rzymskiej
Król Ludwik XIV („Król Słońce”) był mecenasem tego nurtu a Paryż i Wersal stały się artystyczną stolicą Europy i świata
W 2. poł. XVII wieki literacki język francuski osiągnął apogeum swojego rozwoju i stał się językiem międzynarodowym (dyplomacji, literatury i filozofii), stając się jednocześnie najważniejszym językiem w Europie, a bez jego znajomości nie można było pełnić ważnych funkcji.
Henri Peyre „Co to jest klasycyzm?”
Trzy utarte znaczenia słowa „klasyczny” w odniesieniu do literatury:
Działa klasyczne to takie dzieła, które zaleca się młodzieży do czytania w szkołach
Dzieła klasyczne to utwory autorstwa największych pisarzy dawnej literatury narodowej (kanon „arcydzieła” i „arcy – nazwiska”)
Dzieła klasyczne to utwory pisarzy starożytnych (greckich i rzymskich) lub dzieła pisarzy współczesnych wzorujące się na autorach starożytnych
Klasycyzm francuski – grupa pisarzy piszących i tworzących we Francji w drugiej połowie XVII w. , za czasów panowania Króla Ludwika XIV (1660 – 1685). Klasycyzm francuski przeciwstawiano później literaturze i sztuce romantycznej. Klasycyzm jest sztuką umiaru, jasności ładu, równowagi, zdrowia, podczas gdy nową sztukę romantyczną uważa się za przesadną, gwałtowną, niezrozumiałą i chorą.Choroba w tym wypadku jest synonimem sztuki romantycznej.
Czynniki, które ukształtowały klasycyzm francuski:
Środowisko społeczne ograniczone do dworu królewskiego i do miasta Paryża.
Ograniczone audytorium – była to sztuka skierowana do kilku tysięcy (zaledwie), dobrze wykształconych i światłych osób. Było to tzw. publiczność koneserów, elita dworska, która rozumiała wysoką sztukę.
Wspólnota porozumienia i gustów – artyści pisali na zamówienie (najczęściej zamówienie króla), „towarzystwo wzajemnej adoracji”.
W klasycyzmie podejmowany tematy piękna, problematykę moralną, etyczną, psychologiczną, naturę człowieka. Kierowano się hasłem „aktualność prawdziwa to wieczność”. Unikano tematów politycznych i religijnych, gdyż były niewygodne i niebezpieczne (za krytykę religii czy państwa, można było trafic do więzienia lub wypaść z łask króla)
Gatunki obowiązujące w nurcie: gatunki literatury wysokiej (satyry, ody, maksymy, mowy oraz tragedie). Król lubił również oglądać komedie, nadwornym pisarzem był Moliere.
Główni przedstawiciele klasycyzmu francuskiego – elita literacka XVII-wiecznej Europy:
Jean de La Fontaine (1621 – 1695) – wybitny francuski bajkopisarz. Był autorem bajek zwierzęcych, które wydał w 12 księgach. Napisał w sumie 240 bajek. Wzorował się na Ezopie Frygu, a bajkę narracyjną doprowadził po perfekcji. Posługiwał się puentą, morałem i analizował psychikę ludzką pod postacią zwierząt (np. „Lis i winogrona” – lis deprecjonuje wartość rzeczy, której nie może osiągnąć „taaakie ludzkie”).
Książe Francois de La Rochefoucauld (1645 – 1696) – zasłynął jako autor sentencji i aforyzmów. Pochodził ze znakomitego szlacheckiego rodu, buł typowym dworakiem, pojedynkowicznem i hazardzistą. Podczas jednego z pojedynków stracił oko (poprzez kulę posłaną przez konkurenta w walce). Po tych wydarzeniach zamknął się w sobie i spisał maksymy. Wydał je w tomie pt. „Maksymy”, w roku 1655. W Polsce pod tytułem „Rozważania i uwagi moralne”. Mottem całego tomu stał się aforyzm: „Nasze cnoty są najczęściej jedynie przybranymi przywarami”. W swojej twórczości pokazuje jak często posługujemy się maską obłudy, którą zakładamy na twarz, aby grać pozory. „Miłość własna jest największym z pochlebców”, „Mamy wszyscy dość siły, aby znosić nieszczęścia cudze”, „Zło, które czynimy, nie ściąga na nas tylu prześladowań i nienawiści, co nasze zalety”
Nicolas Boileau – Despreaux (1636 – 1711). Stworzył traktat wierszem, wzorowany na Horacym, przykład tzw. poetyki normatywnej, w którym autor ukazywał wzorce pisania dobrych utworów na modłę antyczną. Polskim odpowiednikiem „Sztuki Poetyckiej” była „Sztuka Rymotwórcza” Franciszka Ksawerego Dmochowskiego
Jean Racine (1639 – 1699) – nadworny tragediopisarz króla Francji, Franciszka XIV. Naywany był też dramaturgiem kobiet, ponieważ bohaterkami jego utworów były kobiety. Mówiono na niego również „Francuski Eurypides”, ponieważ wzorował się na tragediach antycznych tego pisarza. Najsłynniejszą tragedią Racinea jest Fedra, sztuka o nieszczęśliwej miłości bohaterki do swego pasierba, które kończy się samobójstwem.
Pierre Corneille (1606 – 1684) – autor Cyda, był bliższy nurtowi romantycznemu, Szekspirowi.