Psychologia Kliniczna
ZABURZENIA PSYCHICZNE
HISTORYCZNE POGLĄDY NA ZABURZENIA PSYCHICZNE
Wyjaśnienia animistyczne:
- owładnięcie przez duchy
- tarantyzm - mania tańca
- owładnięcie przez zwierzę
- opętanie przez diabła - czarownice
Wyjaśnienia somatyczne
- wędrówki macicy
- animalizm
Przyczyny psychogenne:
- psychologiczne (Galen)
- magnetyzm zwierzęcy - fluid magnetyczny (Mesmer)
- choroba jest złudzeniem (Mary Baker Eddy, Christian Science)
- hipnotyzm (Jean Martin Charcot)
Historyczne metody leczenia
Egzorcyzmy
Ostracyzm
Leczenie histerii - zasada pociągania i popychania
Hipnoza
Emocjonalne odreagowanie (Breuer)
„Szpital” (XVII w.) - instytucja dla osób biednych, bezdomnych, chorych psychicznie - izolacja jako główny cel
„Chłostą i biciem” wzbudzać strach jako sposób na przywrócenie umysłu (William Cullen, 1808)
Gheel, sanktuarium religijne w Belgii - leczenie modlitwą
Uwolnienie pacjentów z okowów - Florencja 1774 (V. Chiarugi), Paryż 1792 (Ph. Pinel), York 1796 (W. Tuke, Schronisko), Nowy Jork 1811 (R. Beck - leczenie zgodne z zasadami etyki
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych
1.Organiczne zaburzenia psychiczne, głównie zespoły otępienne, zaburzenia pamięci i organiczne zaburzenia osobowości
2.Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodowane używaniem substancji psychoaktywnych
3.Schizofrenia, zaburzenia typu schizofrenii i zaburzenia urojeniowe
4.Zaburzenia nastroju (afektywne). Epizody depresyjne, maniakalne, zaburzenia afektywne dwubiegunowe i nawracające depresje
5.Zaburzenia nerwicowe, związane ze stresem i pod postacią somatyczną (zaburzenia lękowe, fobie, nerwica natręctw, i inne postacie nerwic, a także pourazowe reakcje na ciężki stres
6.Zaburzenia behawioralne związane z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi (zaburzenia odżywiania się, zaburzenia snu, dysfunkcje seksualne)
7.Zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (klasyczne zaburzenia osobowości, zaburzenia nawyków i popędów, np.. Patologiczny hazard, podpalanie, zaburzenia preferencji seksualnych - pedofilia i sadomasochizm)
8.Upośledzenie umysłowe
9.Zaburzenia rozwoju psychicznego (zaburzenia funkcji poznawczych, np..: czytania, pisania, zaburzenia mowy), całościowe zaburzenia rozwoju - autyzm
10.Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (zespół nadpobudliwości, zaburzenia socjalizacji, przywiązania, separacji
PSYCHOLOGIA ZDROWIA
Psychologia zdrowia to całokształt specyficznego oświatowego, naukowego i profesjonalnego wkładu psychologii jako dyscypliny do promocji i utrzymania zdrowia, zapobiegania i leczenia chorób, rozpoznawania etiologicznych i diagnostycznych korelatów zdrowia, choroby…. a także do analizy i optymalizacji opieki zdrowotnej i kształtowania polityki zdrowotnej (Sheridan i in., 1998, s.5)
Czynniki istotne dla zdrowia
RODZAJ CZYNNIKA
Emocje
Osobowość
Zachowania
WPŁYW ZDROWOTNY
Optymizm
Nadzieja
Poczucie koherencji
Wzór zachowania A
Zdrowy styl życia
Czynniki osobowościowe ważne dla zachowań profilaktycznych
Kontrola zachowania
Zdrowie psychiczne
Realizacja sensu
Ekspansywność życiowa
Samoakceptacja
Zdolność do więzi emocjonalnych (Becker, 1992, za Sęk, 2000)
Psychologiczne problemy chorych somatycznie
Choroba jako:
Krzywda/strata
Zagrożenie
Wyzwanie
Emocje chorego:
Strach, lęk, poczucie zagrożenia
Smutek, żal, rozpacz
Gniew, złość
Definicje normy psychicznej
Powszechność, masowość, częstość występowania w danej populacji
Zgodność z oczekiwaniami, konwencją, wzorami zachowań właściwych dla danej populacji
Zgodność z normami obowiązującymi w danej populacji
Kryteria patologii
Wskaźniki statystyczne
Zachowania niespodziewane
Naruszanie norm
Poczucie subiektywnego dyskomfortu
Niesprawność
Kryteria zdrowia psychicznego
Subiektywne poczucie zadowolenia z życia
Zdolność do zaspokajania własnych potrzeb
Zdolność do realizowania własnych zadań życiowych
Zdolność do pełnienia ról ważnych dla funkcjonowania społecznego
Zdolność do radzenia sobie z wymaganiami otoczenia
Poczucie sensu własnego życia
Czynniki określające poziom zdrowia
Uogólnione zasoby odpornościowe: właściwości jednostki, grupy, środowiska i kultury
Stresory: wymagania, dla których nie ma gotowych reakcji adaptacyjnych i które rodzą napięcia
Poczucie koherencji
Zachowania, styl życia
Patogenetyczny model zdrowia psychicznego
Poszukiwanie przyczyny zaburzeń w czynniku chorobotwórczym, który może wystąpić pod postacią:
- czynnika biologicznego (uwarunkowania endogenne lub egzogenne)
- czynnika psychologicznego (emocje, przekonania, wyuczone zachowania)
- czynnika sytuacyjnego (wydarzenia życiowe, czynniki społeczno-kulturowe)
Salutogenetyczny model zdrowia
Normalnym stanem funkcjonowania człowieka jest stan braku równowagi
Zdrowie jest procesem równoważenia wymagań (stresorów) i zasobów
Zdrowie polega na wykorzystywaniu dostępnej człowiekowi energii, aby zapobiegać zakłóceniom procesu dynamicznej równowagi
Zdrowie to kontinuum a nie kategoria dychotomiczna
Poczucie koherencji
„Ogólne nastawienie, wyrażające silne, trwałe choć dynamiczne, przekonanie o przewidywalności świata wewnętrzengo i zewnętrznego oraz o tym, że z dużym prawdopodobieństwem sprawy przyjmą tak pomyślny obrót, jakiego można oczekiwać na podstawie racjonalnych przesłanek”
Składniki poczucia koherencji
Poczucie zrozumiałości - napływające informacje są spostrzegane jako uporządkowane, spójne, dające się zrozumieć i przewidzieć
Poczucie sterowalności - poczucie dostępności do zasobów potrzebnych do sprostania wymaganiom i zdarzeniom
Poczucie sensowności - poczucie, że wymagania życia warte są zaangażowania i wysiłku; poczucie, że życie ma sens
Wskaźniki Zdrowia Psychicznego
Rozpowszechnienie
450 milionów ludzi cierpi na zaburzenia psychiczne lub na inne problemy psychospołeczne,
70 milionów cierpi z powodu uzależnienia od alkoholu,
24 miliony cierpi z powodu schizofrenii
zaburzenia depresyjne są czwartą co do wielkości przyczyną niesprawności i strat spowodowanych chorobami,
1 milion co roku popełnia samobójstwo,
od 10 do 20 milionów podejmuje próby samobójcze. (WHO, 2001)
Dane o Polsce
W Polsce (Roczniki Statystyczne) ogólny wskaźnik zapadalności na zaburzenia rośnie co roku o kilkanaście procent:
10 % w 1999 r.,
6 % - w 2000 r.,
16 % - w 2001,
14 % - w 2002 r.
Liczba osób z zaburzeniami psychotycznymi wzrosła 17 % w latach 1998-2002 (903 do 1061 na 100.000 populacji).
Liczba osób leczonych z powodu zaburzeń nie psychotycznych wzrosła o 49 % (z 723 do 1080 na 100.000 populacji).
Osób leczonych z powodu zaburzeń związanych z nadużywaniem alkoholu wzrosła o 36% (313-424).
Wskaźniki zdrowia psychicznego
- doświadczanie pozytywnych stanów emocjonalnych
- satysfakcja z realizacji własnych potrzeb
- satysfakcja z realizacji zadań życiowych
- radzenie sobie z rozwiązywaniem problemów życiowych
Warunki kształtowania i utrzymania zdrowia psychicznego
- indywidualne właściwości jednostki:
- wysokie poczucie koherencji
- pozytywny stosunek do samego siebie
- adekwatna samoocena
- poczucie własnej skuteczności
- pozytywny stosunek do innych
- system wartości wyznaczający człowiekowi cele życiowe i sposoby ich osiągania,
- umiejętność radzenia sobie z wymaganiami środowiska,
- umiejętność korzystania z zasobów osobistych i inne
Właściwości środowiska ważne dla zdrowia
- rodzina zaspokajająca potrzeby swoich członków i realizująca swoje cele,
- szkoła dostarczająca okazji do uczenia się umiejętności radzenia sobie z zadaniami życiowymi,
- środowisko rówieśnicze pozwalające na zaspokajanie potrzeb interpersonalnych,
- środowisko pracy zapewniające warunki do rozwoju zawodowego i zapewniające sprawiedliwe wynagrodzenie,
- polityka państwa i samorządu lokalnego zapewniająca jednostce realizację jej zadań życiowych i zaspokojenie potrzeb na wszystkich etapach życia.
Stres a zdrowie
Ogólny Zespół Adaptacyjny
Trzy stadia przebiegu:
Stadium reakcji alarmowej, mobilizacja sił obronnych
Stadium odporności, przystosowanie się do stresora
Stadium wyczerpania, wyczerpanie się energii potrzebnej do przystosowania w sytuacji, gdy stresor jest silny i działa odpowiednio długo
Pojęcie stresu psychologicznego
Bodziec, sytuacja lub wydarzenia zewnętrzne o określonych właściwościach - definicja sytuacyjna
Reakcja emocjonalna, behawioralna czy biologiczna - definicja reaktywna
Relacja między sytuacją a reakcją na taką sytuację - definicja relacyjna
Koncepcja Lazarusa
Stresem jest „określona relacja między osobą i otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi”
Ocena pierwotna:
jako krzywda/strata
jako zagrożenie
jako wyzwanie
Ocena wtórna:
Ocena możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu, lub łagodzącego jego skutki, albo prowadzącego do osiągnięcia dostępnych korzyści
Jako punkt wyjścia dla aktywności ukierunkowanej na zmianę transakcji stresowej, określanej jako radzenie sobie
Teoria zachowania zasobów (COR) Hobfolla
Ogólnym celem aktywności ludzkiej jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, określonych jako zasoby:
przedmiotów
warunków
zasobów osobistych
zasobów energetycznych
Stres psychologiczny „definiuje się jako reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje (a) zagrożenie utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto, (c) brak wzrostu zasobów następujący po ich zainwestowaniu”
Radzenie sobie ze stresem
Proces: oznacza całość aktywności podejmowanej przez człowieka w sytuacji stresowej
Strategia: struktura procesu radzenia sobie, specyficzne elementy sposobów radzenia sobie
Styl: indywidualne zróżnicowanie dyspozycji determinujących zachowanie się w warunkach stresowych
Proces radzenia sobie
Obejmuje „stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki, mające na celu opanowanie określonych zewnętrznych i wewnętrznych wymagań, ocenianych przez jednostkę jako obciążające lub przekraczające jej zasoby”
Funkcje procesu radzenia sobie
Instrumentalna/zadaniowa: proces radzenia sobie zorientowany jest na problem, na poprawę relacji podmiotu z otoczeniem
Regulacja emocji: mająca na celu obniżenie przykrego napięcia i łagodzenia negatywnych stanów emocjonalnych
Strategie radzenia sobie
Konfrontacja
Dystansowanie się
Samokontrola
Poszukiwanie wsparcia społecznego
Przyjmowanie odpowiedzialności
Ucieczka - unikanie
Planowe rozwiązywanie problemu
Pozytywne przewartościowanie
Style radzenia sobie
Skoncentrowany na zadaniu
Skoncentrowany na emocjach
Skoncentrowany na unikaniu
Zdarzenia życiowe jako stres
Śmierć współmałżonka 100
Rozwód 73
Separacja 65
Śmierć bliskiego członka rodziny 63
Własna choroba 53
Małżeństwo 50
Utrata pracy 47
Pogodzenie się ze współmałżonkiem 48
Kłopoty seksualne 39
Pojawienie się nowego członka rodziny 39
Choroby związane ze stresem
Metody diagnozy psychologicznej
Cele diagnozy
Opis zjawiska (choroba, zaburzenie, zachowanie) będącego źródłem problemu
Poszukiwanie psychologicznych właściwości wyjaśniających powstanie i utrzymywanie się zidentyfikowanego zjawiska
Wyjaśnienie rodzaju zależności zachodzących między właściwościami psychologicznymi i zjawiskiem
Sformułowanie prognozy i rodzaju pomocy
Metody diagnozy psychologicznej
Rozmowa psychologiczna - „odpowiednio przygotowane spotkanie osoby badającej i osoby, która pod jej kierunkiem buduje swoje wypowiedzi w sposób zamierzony, celowy, wyznaczany przez potrzeby przeprowadzanych badań psychologicznych” (S. Gerstman)
Obserwacja psychologiczna - celowe i planowe spostrzeganie oraz rejestrowanie zjawisk i czynności psychicznych
Testy psychologiczne
Testy psychologiczne (właściwości formalne)
Standaryzacja - musi spełniać takie warunki, aby każdorazowo stosowany był w taki sam sposób
Normalizacja - wyniki muszą być odnoszone do wyników charakteryzujących właściwą dla badanego grupę odniesienia, a równocześnie wyrażonych w taki sposób, aby mogły być porównywane
Trafność - wyniki mają mierzyć to do czego test został skonstruowany
Rzetelność - test powinien tak być skonstruowany, aby uzyskane wyniki nie zależały od innych zmiennych jak tylko od jakości mierzonej właściwości
Metody badania funkcji poznawczych
- Inteligencję i jej rozwój można badać analizując zróżnicowanie indywidualne poziomu wykonania zadań umysłowych
- O strukturze intelektu można wnosić na podstawie interkorelacji wyników tych zadań, np. przez analizę czynnikową
Inteligencja
Inteligencja jest to zdolność przystosowania się do okoliczności dzięki dostrzeganiu abstrakcyjnych relacji, korzystaniu z uprzednich doświadczeń i skutecznej kontroli nad własnymi procesami poznawczymi (E. Nęcka)
Testy do badania inteligencji
Pierwszy test skonstruował Alfred Binet do odróżniania uczniów opóźnionych w nauce od uczniów z upośledzeniem umysłowym. Obecna wersja Standford-Binet Intelligence Scale Fourth (1986): rozumowanie werbalne, rozumowanie ilościowe, rozumowanie abstrakcyjne, pamięć krótkotrwała
Skala Inteligencji D. Wechslera
Pierwsza w 1939 r. - ostatnia wresja (WAIS-R) (1981).
Polska adaptacja Brzeziński, Gaul, Hornowska, Machowski, Zakrzewska, 1996
11 testów: wiadomości, rozumienie, powtarzanie cyfr, arytmetyka, podobieństwa, porządkowanie obrazków, klocki, układanki, braki w obrazkach, symbole cyfr
Skala Wechslera dla dzieci i młodzieży: WISC-R (1991), polska wersja 1997 wyd. II
Testy Ravena
Test Matryc Ravena (1938) - do oceny aktualnych zdolności spostrzegania i poprawnego myślenia.
Obecnie używany do pomiaru inteligencji ogólnej
Wersja Standard przeznaczona dla dzieci i młodzieży i osób dorosłych o przeciętnym poziomie inteligencji - 60 zadań w 5 seriach
Wersja kolorowa (1947,1956) dla małych dzieci i osób starszych o obniżonej sprawności intelektualnej
Wersja dla Zaawansowanych. Polska standaryzacja w 1991 - Jaworowska, Szustrowa.
Metody badania osobowości
Gordon Allport (1897-1967) definiuje osobowość jako: „dynamiczną organizację psychofizycznych elementów jednostki, wyznaczającą właściwy dla tej jednostki sposób przystosowania do środowiska”
Kwestionariusz osobowości jest metodą badania wykorzystującą samoopis w postaci odpowiedzi osoby badanej na zbiór standardowych pytań, stwierdzeń lub jednowyrazowych określeń.
Minnesocki Wielowymiarowy Inwentarz Osobowości - MMPI
550 pytań
Skale: hipochondria, depresja, histeria psychopatia, męskość-kobiecość, paranoja, psychastenia, schizofrenia, mania
Klucze kontrolne: skala kłamstwa, skala symulacji i skala dyssymulacji
Inne kwestionariusze osobowości
16 Czynnikowy Kwestionariusz Osobowości Cattella
Test Przymiotnikowy Gougha i Heilbruna
Kwestionariusz Temperamentu PTS Strelaua, Angleitnera i Zawadzkiego
Kwestionariusz Osobowości Eysencka
Testy Projekcyjne
Celem ich stosowania jest diagnozowanie nieświadomych konfliktów, utajonych obaw, impulsów seksualnych i agresywnych, ukrytych lęków
Materiałem testowym są prezentacje nie mające własnego znaczenia, np. plamy atramentowe.
Test Rorschacha
10 jednostronnie symetrycznych plam atramentowych
Badany ma wymienić wszystko co widzi na danej planszy.
Kategorie używane do interpretacji:
- lokalizacja
- determinanty: ruch, barwa światłocień
- treść wypowiedzi: ludzie, przedmioty martwe, istoty ożywione
Test Apercepcji Tematycznej Murraya
30 tablic przedstawiające sytuacje społeczne o różnym stopniu wieloznaczności
Analiza:
- temat opowiadania
- główny bohater
- charakterystyka postaci, zdarzeń, obiektów
- relacje
-struktura opowiadania: język, symbolika
- adekwatność opowiadania do tego co jest na rysunku
Podsumowanie
Większość metod diagnozy psychologicznej nawiązuje do określonej koncepcji teoretycznej i tylko w jej kontekście możliwa jest interpretacja wyników
Wybór i zastosowanie metod diagnostycznych jest w znacznej mierze zależne od wstępnych hipotez diagnostycznych
Wnioskowanie na podstawie wyników badania psychologicznego nigdy nie jest ostateczne i rozstrzygające, chociaż często bardzo prawdopodobne.
Teorie humanistyczne
Abraham Maslow
Zdrowie jest procesem rozwoju w kierunku pełnego człowieczeństwa, poznania własnych potencjałów i realizowania ich, pełnego i świadomego przeżywania siebie i otoczenia.
Patologia to defekty rozwoju na skutek trwałego zahamowania procesu zaspokojenia potrzeb i braku samorealizacji
Potrzeby (Maslow)
Fizjologiczne
Bezpieczeństwa
Przynależności i miłości
Szacunku
Samoaktualizacji
Potencjały zdrowia (Maslow)
Jasna percepcja rzeczywistości, otwartość na doświadczenia i tolerancję wieloznaczności
Akceptacja siebie i otoczenia
Spontaniczność, twórczość
Koncentracja na zadaniu
Autonomia, niezależność
Poczucie więzi, zdolność do miłości
Szacunek dla odmienności
Koncepcja zdrowia C. Rogersa
Zdrowie jest rezultatem naturalnej tendencji do samorozwoju
Podstawą realizacji samorozwoju jest korzystanie z wrodzonej umiejętności rozpoznawania tego co jest dla jednostki dobre a co złe - „wartościowanie organizmiczne”
Proces samorozwoju nigdy się nie kończy - zdrowie to zdolność do ciągłego rozwoju
Zaburzenia zdrowia (Rogers)
Powstają w wyniku blokowania tendencji do samorozwoju przez otoczenie
Bezpośrednia przyczyną patologii jest sprzeczność między naturalnymi tendencjami a negatywną ich oceną ze strony otoczenia
Rodzi to lęk i zachowania obronne: niedopuszczanie treści do świadomości i zniekształcenia świadomości
Psychologia egzystencjalna
Zrozumienie zachowania człowieka może dokonać się tylko przez zrozumienie jego osobistego doświadczania istnienia
Dotyczy to przede wszystkim doświadczanie własnych relacji na trzech poziomach:
- w stosunku do biologicznych i fizycznych właściwości świata
- w stosunku do świata społecznego
- w stosunku do samego siebie
Cechy egzystencji ludzkiej
Świadomość skończoności istnienia
Lęk związany z poczuciem samotności człowieka
Poczucie własnej odpowiedzialności za własne istnienie
Poczucie braku sensu istnienia
Zaburzenia zdrowia
Właściwości ludzkiej egzystencji są zagrażające i sprawiają, że doświadczanie relacji ze światem i ze sobą samym wzbudza negatywne uczucia, lęk egzystencjalny
Zaprzeczanie własnym doświadczeniom egzystencjalnym, oszukiwanie samego siebie i innych jest dla wielu ludzi jedynym sposobem uniknięcia przeżywania tego lęku
Skutki procesu zaprzeczania
Nadmierna troska o własne zdrowie jako sposób zabezpieczenia przed śmiercią
Odgrywanie różnych ról mających na celu zdobywanie aprobaty, życzliwości i miłości - z nadzieją, że przestaniemy czuć się samotni
Budowanie przekonań, że to co dzieje się w życiu jednostki nie zależy od niej samej ale od czynników zewnętrznych
Rozpaczliwe poszukiwanie sensu własnego życia
Logoteoria (V. Frankl)
Człowiek jest w najgłębszej swej istocie jednostką poszukującą sensu życia
Zdrowie to zdolność do zaspokojenia potrzeby sensu, a ostatecznym sensem istnienia człowieka jest transcendencja
Patologia polega na braku świadomości, że człowiek potrzebuje sensu życia, albo na frustracji tej potrzeby
Nerwica noogenna - zaburzenia emocjonalne przeżywane jak rezultat utraty sensu życia
Podsumowanie
Zdrowie to zdolność do:
Umiejętność rozpoznawania własnego sposobu funkcjonowania
Samoakceptacji
Uwolnienia naturalnych tendencji o samorozwoju
Zrozumienia i akceptacji innych
Nadawania własnego znaczenia doświadczeniom życiowym
Poszukiwania sensu własnego życia
PODEJŚCIE
BEHAWIORALNO-POZNAWCZE
Założenia
Środowiskowość - wszelkie organizmy kształtowane są przez środowisko - uczymy się przyszłości przez skojarzenia z przeszłością
Eksperymentalizm - za pomocą eksperymentu możemy stwierdzić jaki czynnik środowiskowy spowodował zachowanie i jak je zmienić
Optymizm- zachowanie zmienia się wraz ze zmianą środowiska
Uczenie się
Warunkowanie klasyczne
Warunkowanie sprawcze
Modelowanie
Warunkowanie klasyczne
Warunkowanie klasyczne (I. Pawłow) - uczenie się tego co z czym występuje:
- wytwarzanie odruchu - jest uczeniem się reakcji na zasadzie styczności między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym
- wygaszanie odruchu - bodziec warunkowy traci moc wywoływania uprzednio wyuczonej reakcji
Generalizacja bodźca - uwarunkowana reakcja występuje na skutek podobnych bodźców
Różnicowanie bodźców
Uczenie się reakcji psychicznych
Podstawowym mechanizmem wszelkich wyuczonych stanów emocjonalnych jest skojarzenie obojętnego obiektu z bezwarunkowym stanem emocjonalnym
Podobny mechanizm występuje przy tworzeniu się zaburzeń emocjonalnych
Zdrowy jest ten człowiek, który posiada przystosowawcze umiejętności, racjonalne przekonania i jest zdolny do samoregulacji
Warunkowanie sprawcze
Warunkowanie sprawcze (instrumentalne) - E. Thorndike - uczenie się co robić, aby otrzymać to co chcemy - utrwalanie lub eliminowanie reakcji jako wynik wzmacniania pozytywnego lub negatywnego
„Prawo efektu” - zasada, że gdy w danej sytuacji bodźcowej nastąpią pozytywne konsekwencje reakcji, powstanie tendencja do powtarzania takiej reakcji; jeśli zaś konsekwencje będą negatywne, zauważy się tendencję do nie powtarzania reakcji
Pojęcia warunkowania sprawczego (B. Skinner)
Wzmocnieniem pozytywnym jest zdarzenie, którego wystąpienie zwiększa prawdopodobieństwo powtórzenia się poprzedzającej je reakcji
Wzmocnienie negatywne to zdarzenie, którego usunięcie zwiększa prawdopodobieństwo powtórnego wystąpienia poprzedzającej je reakcji
Kara to zdarzenie, którego wystąpienie zmniejsza prawdopodobieństwo powtórnego wystąpienia poprzedzającej je reakcji
Reakcja sprawcza to reakcja, której prawdopodobieństwo można zwiększyć lub zmniejszyć za pomocą wzmocnienia pozytywnego lub negatywnego
Modelowanie (A. Bandura)
Modelowanie to uczenie się przez obserwowanie innych
Uczenie się odbywa się nie tylko przez obserwowanie ale także przez naśladowanie zachowań innych
Świadome modelowanie ma wpływ zarówno na pojawianie się nowych zachowań jak i na eliminowanie dotychczasowych zachowań
Zasady modelowania
Efekt wyniku - nauczenie się, że zachowanie daje wynik
Efekt rozhamowania - obserwując pozytywne efekty patologicznego zachowania dochodzi do rozhamowania dotychczasowej kontroli
Efekt zahamowania - obserwacja, że szkodliwe zachowanie jest ukarane
Efekt własnej skuteczności - obserwacja, że efekt zachowania jest wynikiem własnej aktywności
Koncepcje poznawcze
ZAŁOŻENIA:
zachowanie uwarunkowane jest nie tylko nawykami powstającymi w wyniku procesu wzmocnień pozytywnych i negatywnych, ale zależy także od procesów poznawczych.
Poznawcza perspektywa rozumienia zachowania oznacza koncentrowanie się na tym jak ludzie kształtują własne doświadczenia, jakie nadają im znaczenie, jak wykorzystują je jako informacje potrzebne do planowania i realizowania przyszłości
Procesy poznawcze
Spostrzeganie
Rozpoznawanie
Ocenianie
Nadawanie znaczenia
Świadome planowanie działania
Schematy poznawcze
Beck'a teoria zaburzeń
Myśli automatyczne - negatywne i niezgodne z rzeczywistością myśli i wyobrażenia, pojawiające się w sposób niezamierzony i trudne do usunięcia ze świadomości
Dysfunkcjonalne przekonania - ukryte założenia, przekształcające się w określone negatywne myśli w trudnych sytuacjach życiowych
Automatycznym myślom towarzyszą negatywne stany emocjonalne
Dysfunkcjonalne przekonania powodują trwalsze negatywne emocje
Triada depresyjna (Beck)
Wszystko to co działo się dotychczas było negatywne i nieudane
Wszystko to co zdarzy się w przyszłości będzie negatywne i nieudane
Jedno i drugie jest takie z naszego powodu i naszej winy
Teoria racjonalno-emocjonalna (A. Ellis)
Zachowanie można opisać jako następujący proces (ABC):
- czynnik (zdarzenie), z którym skonfrontowana jest osoba (Activating event)
- zdarzenie to jest spostrzegane i interpretowane zgodnie z własnymi przekonaniami (Beliefs)
- W efekcie takiej percepcji i interpretacji zdarzenia osoba doświadcza konsekwencji tego co się zdarzyło (Consequences)
Przekonania
Korzystne dla zdrowia: racjonalne i realistyczne, które powodują, że człowiek zaspokaja swoje potrzeby respektując potrzeby innych, umie przystosować się do społecznych wymagań, jest autonomiczny, toleruje wieloznaczność i odmienność, jego myślenie jest obiektywne i giętkie.
Przekonania nielogiczne, nieracjonalne i nierealistyczne są źródłem zaburzeń
Przekonania nieracjonalne i patologiczne
Dorosły człowiek powinien być kochany i szanowany przez każdą osobę
Wartość człowieka zależy od jego sukcesów
Ludzie są źli, niegodziwi i powinni być surowo karani, wybaczanie jest nieusprawiedliwione
Człowiek potrzebuje idei lub innej silniejszej osoby, aby się w życiu na nich opierać
Istnieje stały i właściwy sposób rozwiązywania ludzkich problemów, którego nie znamy i to jest straszne
Strukturalne rozumienie zachowania(M. Mahoney, S.H. Toukmanian)
Człowiek zachowuje się celowo
Poznanie służy tworzeniu schematów, użytecznych dla konstruowania rzeczywistości na taką, która będzie sprzyjała osiąganiu własnych celów.
Konstruowanie rzeczywistości odbywa się poprzez umieszczanie spostrzeganej rzeczywistości w schematach poznawczych
Schematy poznawcze mogą mieć charakter wiedzy ukrytej i zawsze mają charakter „osobistego znaczenia”, a więc charakter wartościująco-emocjonalny - procesy ponadświadome
PSYCHOANALIZA
NEOPSYCHONALIZA
Psychoanaliza Freuda (1856-1939)
Energia psychiczna - podstawowe wyposażenie człowieka
Energia związana jest z popędami życia (libido) i śmierci (tanatos)
Podstawowe czynniki wpływające na wykorzystywanie energii to:
- konflikt
- lęk
- obrona
Zachowanie człowieka to wynik interakcji między świadomymi i nieświadomymi myślami i uczuciami
Zrozumieć to zachowanie można jedynie wtedy, gdy dotrzemy do nieświadomych motywów
Dotyczy to przede wszystkim zaburzeń psychicznych
Wczesne doświadczenia są najważniejsze dla funkcjonowania psychicznego jednostki
Struktura osobowości
Id - ego - superego
Id - źródło energii potrzebnej do funkcjonowania psychiki, wynikającej z wrodzonych popędów: biologicznych, potrzeb emocjonalnych, popędu agresji i popędu seksualnego
Zasada przyjemności i natychmiastowej gratyfikacji
Procesy pierwotne - potrzeba natychmiastowej gratyfikacji popycha do tworzenia wyobrażeń i fantazji tego co jest pożądane
Ego
Rozwija się w nawiązaniu do impulsów Id
Zadaniem Ego jest sprawdzanie czy potrzeby i impulsy Id mogą być zaspokojone w realności
Zdania te Ego realizuje przez wtórne procesy myślenia: spostrzeganie, różnicowanie, myślenie
Ego stosuje zasadę realności, tzn. jest mediatorem między wymaganiami realności a potrzebą natychmiastowej gratyfikacji wypływającą z Id
Silne Ego rozumiane jako podstawa zdrowia psychicznego
Superego
Część osobowości oparta na świadomości
Treść Superego to nośnik moralnych standardów właściwych dla danego społeczeństwa, w takiej postaci, jak ukształtowali je rodzice jednostki
Treścią Superego są także wartości kultury, wyznaczające różnice między dobrem i złem
Rozwój psychoseksualny
Celem rozwoju jednostki jest dążenie do maksymalnej gratyfikacji erotycznej:
- Faza oralna - do 2 r. ż. - usta są podstawową sferą erogenną - ssanie i jedzenie największą przyjemnością
- Faza analna - 2 r. ż. - zwieracze odbytu - przyjemność czerpana z wypróżniania się
- Faza falliczna - 3 - 6 r. ż. - przyjemność czerpana ze stymulacji genitaliów
- Faza latencji - 6-12 r. ż. - impulsy Id odgrywają małą rolę w motywacji dziecka
- Faza genitalna - końcowy etap rozwoju psychoseksualnego osiągany w dorosłości. Głównym źródłem gratyfikacji seksualnej są zainteresowania heteroseksualne
- Każdy etap rozwoju wymaga rozwiązania konfliktów między tym czego pożąda Id a tym na co pozwala realność; sposób rozwiązania tych konfliktów kształtuje cechy osobowości jednostki, trwające przez całe jego życie
Nieświadome idee i impulsy
Trzy poziomy świadomości:
Świadomość spostrzeżeniowa - niewielka liczba zdarzeń psychicznych, skupiających aktualną uwagę
Przedświadomość - informacje i impulsy nie będące w centrum uwagi, ale łatwo przypominane
Nieświadomość - treści zapomniane i treści wyparte (aktywnie usunięte ze świadomości)
Lęk
Konflikty między poszczególnymi poziomami osobowości są źródłem cierpienia psychicznego - nazwanego LĘKIEM
Trzy rodzaje lęku:
Realistyczny - oczekiwanie szkodliwych dla siebie wydarzeń w świecie realnym
Neurotyczny - groźba owładnięcia przez nieświadome impulsy, zwłaszcza seksualne i agresywne
Moralny - związany z zachowaniem niezgodnym z własnymi normami
Mechanizmy obronne
Strategie umysłowe stosowane nieświadomie w celu modyfikacji treści będących źródłem cierpienia psychicznego, ochrony ego przed lękiem
Rodzaje mechanizmów obronnych
WYPARCIE: nieświadome usuwanie ze świadomości niepożądanych myśli i nieakceptowanych pragnień
Mechanizm wyparcia:
Hamowanie procesów psychicznych
Wycofanie uwagi
Wyparcie zupełne lub wybiórcze
PROJEKCJA: przypisywanie innym ludziom własnych poglądów i interpretacji.
Rodzaje projekcji:
Asymilacyjna - przypisywanie innym czegoś co dobrze sobie uświadamiamy
Zaprzeczająca - przypisywanie uczuć innym, których obecności w sobie zaprzeczamy
ZAPRZECZANIE: odrzucanie nieprzyjemnych faktów należących do świata zewnętrznego
RACJONALIZACJA: przypisywanie własnemu zachowaniu społecznie pożądanych motywów
REAKCJA UPOZOROWANA: wyrażanie uczuć i postaw przeciwnych do rzeczywiście odczuwanych
KOMPENSACJA: zastępcze zaspokajanie nieakceptowanych popędów i potrzeb
SUBLIMACJA: zmiana kierunku energii psychicznej - z celów nieakceptowanych na konstruktywne i społecznie pożądane
Neopsychoanaliza
Rozwój psychospołeczny a psychoseksualny - A. Adler (ego a nie id), E. Erikson
Lęk ma korzenie społeczne a nie biologiczne ( K. Horney)
Problemy psychiczne mają swe źródło w wadliwym rozwoju społecznym a nie psychoseksualnym (H. Sullivan)
Osobowośc ma charakter społeczny (E. Fromm)
Współczesne teorie psychodynamiczne
Centralnym pojęciem jest „Ja”:
- rdzenne (2-6 m-c) (poczucie fizycznej odrębności) daje: poczucie sprawstwa, poczucie własnej spójności, poczucie, że przeżywane emocje także należą do własnej osoby
- subiektywne (7-9 m-c) - poczucie rozumienia swych intencji i uczuć oraz dzielenia się z innymi przeżyciami, wywoływanymi przez zdarzenia
- werbalne (15-18 m-c) - ja jako składnica wiedzy i doświadczenia
Obiekty wspomagające
Znaczenie relacji z obiektem - wewnętrznej reprezentacji drugiej osoby:
- pozycja paranoidalna: obiekt ulega rozszczepieniu na „dobry” i „zły”
- pozycja depresyjna; przezwyciężenie rozszczepienia
Proces separacji-indywiduacji:
- różnicowanie siebie od matki
- faza konsolidacji
Podsumowanie
Psychoanaliza i modyfikacje psychodynamiczne mają nadal duży wpływ na diagnozę i terapię zaburzeń psychicznych
Ich znacznie jest szczególnie ważne dla rozumienia zaburzeń osobowości i zaburzeń z pogranicza
Podstawowe pojęcia zostały włączone do wielu innych teorii psychologicznych
Koncepcje systemowe
Podstawowe założenia
Człowiek jest istotą społeczną, elementem systemu, jego zachowanie jest pochodne w stosunku do tego co społeczne
Najważniejszym systemem, w którym funkcjonuje człowiek jest rodzina - system, który charakteryzuje się dwoma cechami: tendencją do utrzymania homeostazy i równocześnie tendencją do zmiany
Podstawowe elementy systemu to struktura (role), zasady pełnienia ról i sposoby wymiany informacji
Cele rodziny jako systemu
Rodzina jest systemem, którego główne zadania to:
- Zapewnienie jej członkom zaspokojenia indywidualnych potrzeb
- Realizacja zadań: urodzenie i wychowanie dzieci
Struktura rodziny (S. Minuchin)
Struktura to sieć funkcjonalnych wymagań, określający sposób, w jaki członkowie rodziny pozostają w interakcji
System rodzinny składa się z hierarchicznych podsystemów:
- małżeńskiego
- rodziców
- rodzeństwa
Cechy systemu rodzinnego
Najistotniejszą cechą systemu rodzinnego są granice - reguły przynależności, interakcji i komunikowania się, które mogą być:
- jasne - pozwalają na wzajemną wymianę, zrozumienie i bliskość bez naruszania autonomii
- sztywne - mała przepuszczalność, rzadka wymiana informacji, izolacja między podsystemami
- rozmyte - zbyt przepuszczalne, częsta ale chaotyczna wymiana informacji, uniemożliwiająca autonomię
Zasady komunikowania się (P. Watzlawick)
Komunikowanie się partnerskie - koncentrowanie się na partnerze ale także na sobie
Komunikowanie się bezpośrednie - kierowanie komunikatów wprost do rozmówcy
Komunikowanie się otwarte - treści osobiste dostosowane są do własnych potrzeb a poziom otwartości podlega kontroli
Efektywności komunikowania się służą informacje zwrotne dotyczące: zachowań partnera oraz wyrażają uczucia wywołane zachowaniami partnera
Cechy komunikowania się
Każde zachowanie się jest przekazywaniem informacji na dwóch poziomach:
- informacji o treści
- informacji o relacji między partnerami komunikacji
Sprzeczność między poziomami prowadzi do przerwania interakcji i zaniechania działania lub do działania mającego na celu odrzucenie partnera
Komunikowanie się symetryczne - partnerzy są na tych samych pozycjach a przekazywane treści są w znacznym stopniu zależne od każdego z partnerów
Komunikowanie się komplementarne - partnerzy różnią się pozycją, jeden z nich jest aktywny a drugi bierny; jeden opiekuje się, drugi przyjmuje opiekę - zachowania uzupełniają się
Komunikowanie się ma charakter cyrkularny - zachowanie komunikacyjne jest reakcją na czyjś komunikat - odrzucenie zasady przyczynowości
Zaburzenia struktury
Patologiczne triady:
- koalicje międzypokoleniowe
- koalicje niejawne
- koalicje zaprzeczane
Zbyt sztywne lub rozmyte granice - zakłócają relacje między potrzebą stałości i zmiany
Zatarcie granic między pokoleniami
Zjawisko delegowania
Zaburzenia komunikacji
Podwójne wiązanie (G. Bateson) - sposoby informowania się wewnętrznie sprzeczny, a działania są niemożliwe do zrealizowania
Pseudowzajemność (L.Wynn)
Odmienne sposoby porządkowania napływających informacji (P. Watzlawick)
Zaprzeczanie treściom ukrytym
Zaburzenia zasad funkcjonowania systemu
Zasada lojalności rodzinnej (Boszormenyj-Nagy)
Unikanie zaakceptowania rzeczywistości, w tym zasady uporządkowania (Dell)
Próby kontrolowania innych
Dążenie do wpływania na określony sposób zachowania innych
Podsumowanie
Źródłem zachowania jednostki jest rola jaką pełni w systemie
Sposób pełnienia roli wyznaczają zasady określające funkcjonowanie systemu
Skuteczność realizacji zadań systemu zależy od sposobów komunikowania się
Patologia zachowania jest wynikiem zaburzeń struktury rodziny, zasad określających sposób pełnienia ról i rodzajów komunikacji
17