-1-
Motyw wędrówki w literaturze obecny jest w tekstach wielu epok. Zazwyczaj wędrówka była zwykłą podróżą, w której główny bohater dąży do określonego celu ,zdobywając po drodze wiele doświadczenia. Miała więc ona charakter podróżniczo-edukacyjny. Jednakże zamysłem autorów nie była zwykła przygoda, lecz głębsze przesłanie, które zmuszało nas do refleksji. Wędrowanie staje się wtedy podrożą do naszego wnętrza, naszej podświadomości. Odkrywamy wtedy całkiem inne spojrzenie na świat. Wybierając materiał literacki pragnę odwołać się do różnych epok, a przede wszystkich do różnych aspektów wędrówki. Pod takim kątem chciałbym omówić kilka utworów.
W micie o Orfeuszu pojawia się motyw wędrówki w zaświaty. O wadze mitu świadczą jego liczne reminiscencje późniejszych epokach. Bardzo wyraźnie splata się tutaj sztuka z wędrówką; Orfeusz to symbol artysty doskonałego, którego sztuka najpierw łagodzi bestię-Cerbera, a później jest w stanie pokonać nawet śmierć. Bohater mitu jest zapewne pierwszym śmiertelnikiem, który rusza do krainy umarłych. Pokonuje wszelkie przeszkody, nie przeczuwając, że powodem jego smutku może być to samo uczucie, które dało mu siłę wejść do piekieł, czyli uczucie miłość. Wędrówka bohatera kończy się osobistą tragedią, to go jednak nie unicestwia, ponieważ według jednej ze znanych wersji mitu, gdy menady rozszarpały jego ciało, głowa została wyrzucona na wyspę Lesbos, gdzie sama śpiewała w świątyni Apollona i wypowiadała wieszcze słowa. Uznać możemy więc Orfeusza nie tylko za symbol tragicznego kochanka i patrona poezji, lecz także za przewodnika tych, którzy mają odwagę przekraczać zakazane granice.
Podobne ujęcie motywu wędrówki w sensie przekraczania granic nie do pokonania odnajduję w fundamentalnym dziele Dantego- „Boskiej Komedii”. Jej głowiny bohater, noszący imię autora, w Wielki Piątek roku 1300 wkracza w krainę piekła. W swej wędrówce napotyka różnorodne postacie, począwszy od antycznych, mitologicznych, aż do świata współczesnego autorowi. Poeta nie lęka się wkroczenia w nieznane światy, ponieważ jego przewodnikiem jest Wergiliusz, twórca, którego uznaje za mistrza,, nauczyciela i najwyższy autorytet Wędrówka Dantego przez trzy krainy: Piekło, Czyściec, Raj, to droga, w której poznaje ludzkie ułomności, analizuje stopień naszego zepsucia.. Dante w swej wędrówce przez cały czas podąża w stronę nieba, co stanowi alegorię dążenia ideału ku stwórcy. Bohater, jak wspomniałem, oddaje się w ręce drugiego człowieka, żeby pokonać swój strach przed wędrówką.
Epoka romantyzmu natomiast pojmuje motyw wędrówki w odmienny sposób. Otóż oznacza ona podróż w głąb własnego „ja” i zrozumienia tego, kim jest człowiek. W twórczości Adama Mickiewicza, w „Sonetach Krymskich”, w jego „Stepach Akermańskich” dostrzec możemy poetyckie ujecie życia, stanowiącego wieczną tułaczkę. Orientalna podróż ujęta w tym sonecie oznacza poszukiwanie wiedzy o samym sobie. Ostatnia myśl utworu „Jedźmy - nikt nie woła!” stanowią swojego rodzaju podsumowanie istoty życia.
Natomiast podmiot liryczny „Ciszy Morskiej” to człowiek, który odbywa wędrówkę w głąb wyobraźni, którą symbolizuje morze. Podróż ta oznacza poznanie ludzkich słabości, które umieszczone zostały w jego fantazji, i których żaden z nas nie może się pozbyć.
W „Żegludze” natomiast, poprzez jego dynamizm i nagromadzenie czasowników uważam, że poeta chciał zawrzeć w nim radość, jaką możemy osiągnąć podczas życia. Cały utwór stanowi alegorię podróży przez dorosłość, aż do burzliwego zakończenia, którym może być zmaganie się podczas drogi z burzą, której działanie dostrzec możemy w kolejnym sonecie o takim właśnie tytule. Stanowi on, według mnie, istotę tego, co oznacza życie dla prawdziwego
-2-
pielgrzyma, gdyż poznaje on samotność każdego z człowieka, jak autor pisze „pielgrzym siedzi w milczeniu na stronie”.
Tak więc możemy stwierdzić, iż Sonety Krymskie stanowią metaforę podróży pielgrzyma
w głąb własnej duszy, którego psychika zmienia się na skutek wypadków, jakie napotyka na swojej drodze.
Bardzo intrygującym utworem jest książka pt. „Jądro ciemności” Josepha Conrada. Wędrówka jest w niej naczelnym motywem. Główny bohater- kapitan Marlow wraz z innymi ludźmi morza znajduje się na statku na Tamizie. Otaczająca go ciemność prowokuje wspomnienia wyprawy do Konga belgijskiego, którą odbył kilka lat wcześniej. Afryka równikowa u schyłku XIX wieku, w której toczy się akcja, była dla Europejczyka terra incognita. To te rejony przyciągnęły rodaków Marlowa, odkrywców i geografów: Stanley'a i Livingstone'a. Sam Conrad także spędził kilka miesięcy w Afryce jako kapitan parowca w Kongu belgijskim.
Droga Marlowa do serca Afryki równikowej to powrót do tytułowego „jądra ciemności”. Nie tylko, dlatego, że przemierza tzw. Czarny ląd, otaczająca go zewsząd dżungla jawi mu się wyłącznie w ciemnych barwach. Poznaje też ciemne strony psychiki człowieka. Tajemnicza spółka handlowa, dla której pracuje, działa w zagadkowy sposób. W jej siedzibie w Brukseli bohater spotyka dwie kobiety, które kojarzą mu się z mitologicznymi Parkami. Kolejne doświadczenia już w Afryce są jeszcze bardziej niepokojące. Marlow demaskuje mity na temat kolonizacji. W swojej opowieści pozbawionej komentarzy i ocen, pokazuje świat pozorów, którymi biały człowiek zasłania brutalny podbój
i gospodarczą eksploatację Afryki. Misja cywilizacyjna, którą mieli nieść Europejczycy jest kłamstwem. Siedziby ich stacji handlowych są kompromitujące, ludzie zdegenerowani moralnie, niszczeni przez klimat, bezczynność, samotność, np. pedantyczny strój napotkanego księgowego w spółce jest rażącym kontrastem z jego okrucieństwem wobec umierających obok Murzynów. Inny biały rzekomo pilnuje porządku na drodze w okolicy, w której nie spotyka się ludzi. Jest pijany, a niedaleko leżą zwłoki murzyna, którego zabił.
Na tle opisanych tu historii szczególnie przerażający jest wątek Kurtza. To wędrówka do jego siedziby jest osią fabularna opowieści Marlowa. Wątek ten pokazuje trudny problem dotarcia do prawdy o człowieku. Wiedza o Kurtzu jest złożona i sprzeczna. Dla jednych jest genialnym handlowcem, człowiekiem zainteresowanym sztuką, dla swojej narzeczonej na zawsze pozostanie kimś wybitnym, szlachetnym i wielkim w skali świata.
Kiedy po wielu tygodniach żeglugi w górę rzeki Kongo Marlow dociera do człowieka,
o którym tyle słyszał, zastaje go zupełnie odmienionego przez „jądro ciemności”. Kurtz to nieobliczalny tyran, który okolice swojej siedziby zdobi ludzkimi głowami, powbijanymi na pale, domaga się oddawania sobie boskiej czci i taką jest otoczony przez tubylców. Realizuje pierwotne, najprymitywniejsze żądze: bogactwa, władzy, okrucieństwa, popędów cielesnych, itp. Jego nieobliczalność i despotyczna siła, jaką kieruje plemieniem Murzynów rażąco kontrastuje ze słabością fizyczną.
Prawda o człowieku, do której dotarł Marlow w swojej wędrówce jest przerażająca, wrażliwy kapitan przekonuje się, jak słabe są hamulce moralności, etyki, cywilizacji. Do swojej prawdy dochodzi też Kurtz, kiedy w ostatniej chwili życia podsumowuje je słowami „Zgroza, zgroza”. Marlowowi przyjdzie odbyć jeszcze jedną wędrówkę do narzeczonej Kurtza. Stanie przed trudną decyzją wyjawienia jej prawdy o człowieku, którego kochała i jak się okazuje idealizowała. Jednak Marlow, brzydzący się kłamstwem, tum razem zachowa trudną wiedzę
o Kurtzu tylko dla siebie.
-3-
W powieści Conrada jest wiele znaków zapytania, wątpliwości, sama jej lektura staje się dla czytelnika pasjonującą wędrówką. Odkrywamy kolejne znaczenia tytułu, kolejne miejsca geograficzne, kolejne elementy wiedzy o bohaterach. Wydaje się, że w tej książce, jak
w żadnej innej mi znanej, wędrówka ma charakter wielowymiarowy- książka zrodziła się
z geograficznych i duchowych wędrówek pisarza, pokazuje wędrówki bohaterów: Marlowa
i Kurtza w wielu wymiarach, ale i nas czytelników zaprasza do niej, zastanowienia nad własnym wnętrzem i wnętrzem drugiego człowieka.
„Mały Książe” Saint-Exuperyego to utwór, który pod pozorami baśni kryje najgłębsze prawdy o życiu i człowieku- proste, ale najważniejsze. Urzeka pozorna naiwność i dziecięca szczerość książki, wzmocniona dodatkowo ilustracjami samego autora.
Z wędrówki Małego Księcia pragnę wybrać jeden charakterystyczny epizod, w którym główny bohater ujawnia swoją dobroć, wrażliwość, ale jednocześnie odkrywa uniwersalne prawdy o nas samych.
Ze spotkania z lisem wyłania się prawda o istocie i głębi stosunków ludzkich. Bliski kontakt
z drugim człowiekiem czyni świat bogatszym, lis naucza Małego Księcia jak piękne staje się życie, w którym znajdujemy przyjaźń,, nazywa ją oswojeniem. W przyjaźni uczymy się cierpliwości, zrozumienia, wzajemnego zaufania. To z ust lisa padają piękne słowa: „Dobrze widzi się tylko sercem. Najważniejsze jest niewidzialne dla oczu”. Mały Książe wędruje po planetach, na których spotyka: Króla, Próżnego, Pijaka, Bankiera, Latarnika, Geografa
i wreszcie trafia na Ziemię. Wędrówka daje mu wiedzę o tym, że świat dorosłych jest smutny, b w ludziach jest bardzo wiele ułomności, dlatego złotowłosy bohater pragnie wrócić na swoją planetę.
Każdy motyw wędrówki ma swoje głębsze przesłanie, które w pewnym sensie polega na tym samym - musimy konsekwentnie dążyć do celu. Podróże nie tylko dostarczają nam rozrywki
i miłego spędzenia czasu. Za każdym razem uświadamiają nas o wielu nowych sprawach,
o których nie mieliśmy pojęcia. Czasem zdarza się, że wyprawy uczą nas sensu ludzkiej egzystencji. Zmieniamy się po nich bardzo, czasem nie do poznania.
Parafrazując sowa Wielkiego Pompejusza możemy z całą pewnością stwierdzić: Życie nie jest konieczne. Konieczne jest wędrowanie.