Motyw snu i widzenia.

Sen jest wytworem pewnej aktywności umysłowej człowieka w trakcie jego uśpienia. Pomimo tego, że w trakcie snu odpoczywamy, regenerujemy siły , zawsze związany jest on z działaniem naszej świadomości. Znany austriacki psychiatra Zygmunt Freud (1856- 1939) zajmował się analizą snów swoich pacjentów. Interpretując ich symbolikę ,odczytywał kompleksy śniącego, które odzwierciedlały jego psychikę. Uważał on ,iż sny dotyczą naszej podświadomości i za ich pomocą możliwe jest ustalenie skąd biorą się lęki i neurotyczne zachowania ludzkie. Sen czasami może być podobny do widzenia zarówno kiedy śpimy jak i w stanie czuwania. Sen i widzenie mogą okazać się proroczymi, wróżebnymi. Mogą one ukazywać prawdę o naszej duszy, mówić o rozterkach oraz odkrywać przed nami przyszłość.

Literatura wykorzystując sceny oniryczne, sceny marzeń sennych, robi to najczęściej aby ukazać sytuacje, ludzi , zdarzenia nie mieszczące się w konwencji realistycznej. Od wieków stosowany jest ów motyw i często staje się on nawet zasadą kompozycyjną utworu, uzasadniając luźne powiązanie poszczególnych wątków , zaskakujące relacje między nimi , nie odnosząc się do logicznych zasad. Sen może stanowić równie dobrze miejsce akcji a wtedy poprzez sny próbuje interpretować się zdarzenia w niej odbywające. Literatura wykorzystująca ten motyw posługuje się technikami onirycznymi- ukazane wtedy zdarzenia nie są uzasadnione w jasny i prosty sposób , nie mają realnych odpowiedników a przypominają marzenia senne.

Warto także wspomnieć, iż sny , widzenia często stawały się istotnym elementem w magii, wróżbiarstwa, umożliwiając przy tym kontakt z zmarłymi.

Sny i widzenia wykorzystywane w literaturze mogą pełnić najrozmaitsze funkcje. Bywają one odzwierciedleniem stanów wewnętrznych bohaterów , często stanowią źródło informacji o jego procesach myślowych. Sny profetyczne, mogą ukazywać przyszłe wydarzenia, stwarzać tajemniczy nastrój, jak np. w III części "Dziadów" Adama Mickiewicza. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego stosuje techniki oniryczne do oceny rzeczywistości , interpretowania historii a w "Lalce" Bolesława Prusa dzięki nim dowiadujemy się o przeżyciach wewnętrznych jej głównych bohaterów i podobnie też jest w "Makbecie" Williama Szekspira, gdzie wprowadzają jednocześnie nastrój grozy.

Te dzieła posłużą nam do ukazania funkcji jakie pełnią widzenia i sny, ich wpływu na rozwój akcji, problematykę oraz losy bohaterów i tego czy zmieniają one ich świadomość i postępowanie.

Motyw snu jest stosunkowo powszechnym i pojawia się w różnych epokach literackich.

Hypnos był mitologicznym bogiem snu, przedstawianym jako młody, śpiący młodzieniec. Tanatos, jego brat, był bożkiem śmierci. Bóg snu unosił się w powietrzu i zapewniał ludziom spokój poprzez zsyłanie na nich snu za pomocą gałązki , którą dotykał ich w czoło lub sypiąc na nich z rogu mak. Spiąć, ludzie mieli sny, wizję oraz marzenia.

Świat przedstawiony "Makbeta", W. Szekspira jest niczym majak senny, pełny zbrodni, krwi , którego zewsząd pogrążają mroki nocy. Żądza władzy i nieuchronna kara za dokonane zbrodnie to tematy składające się na treść "Makbeta".Bohater wraz z żoną tracą spokój a ogrom wyrządzonego zła staje się powodem

ich przerażenia, bowiem dręczą ich koszmary i krwawe wizje. Lady Makbet z początku może sprawiać wrażenie bezwzględnej i pozbawionej jakichkolwiek wątpliwości i wyrzutów sumienia. Przeszkodą w jej celu zdobycia dla męża korony, co tym samym jej zapewni statut królowej, stanowi król Dunkan, którego zatem trzeba zlikwidować. Jedynym problemem, który posiada od tego momentu, jest sposób w jaki ma dokonać zbrodni a swojemu wahającemu się mężowi czyni wyrzuty, oskarżając go o słabość i

zbytnią, nie przystającą mężczyźnie wrażliwość. Ona też zachowuje zimną krew , pamiętając aby po dokonaniu zbrodni przebrać się w nocną bieliznę i udawać dopiero co zbudzonych ze snu. Zaraz po morderstwie zabiera też mężowi sztylet bo ten był zbyt zszokowany i już wkrótce zaczął przeczuwać, że to koniec z jego spokojem. Mówi :

"Ciągle mi brzmiał w uszach

Ten głos: Nie zaśniesz, nie zaśniesz już więcej".

Kiedy zwierzył się ze swoich lęków żonie ta, cyniczna i pozbawiona wszelkich zasad moralnych, nakazała mu po prostu umyć ręce w wodzie, co zmaże krew, czyli ślady zbrodni ,bo nie była w stanie zrozumieć jego obaw. Zabójstwo wytrąca Makbeta całkowicie z równowagi psychicznej- dręczą go koszmarne wizje, w strach wprowadza go najdrobniejszy szmer. Stwierdza, że tylko usuwając osoby zagrażające mu, uda się zachować tron dlatego też zabija przyjaciela Banka bo czarownice przepowiedziały mu, że jego następcy zasiądą na tronie. Jednak mordowanie ludzi nie odbywa się beż uszczerbku na psychice Makbeta, który nie może zapomnieć widoku martwego, zakrwawionego Dunkana. Dwa razy widzi tez ducha Banka, co jest wytworem jego imaginacji ,gdyż widzi go tylko on. To właśnie duch człowieka, który wykazywał się prawością i szlachetnością , sprawił, że ujawnił się stan duszy Makbeta- z jednej strony żądza tronu a z drugiej

wrażliwość i poczucie moralności. Lady Makbet tłumaczy dziwne wypowiedzi męża jego dawną chorobą. Jednak ona także w końcu ulega skrajnej sytuacji i zaczyna dręczyć ją choroba a po nocach niby uśpiona przechadza się po zamku. Cały czas pociera ręce gdyż widzi na nich krwawe plamy oraz czuje zapach krwi. W pewnym momencie mówi:

"Ciągle ten zapach krwi! Wszystkie wonie Arabii nie odejmują tego zapachu z tej małej ręki".

Wizje tych zbrodniarzy, które odzwierciedlają ich chorą wyobraźnię , spowodowane są dręczącymi ich wyrzutami sumienia i sprawiają, że ich życie staję się udręką co też staje się karą a ich winy.

Istotną rolę odgrywają w dramacie niesamowite postaci , za których przyczyną, jego akcja staje się bardziej tajemnicza. Mowa tu o wiedźmach, które w zasadzie rozpoczynają ciąg tragicznych wypadków, przepowiadając o zdobyciu tronu i pobudzając tym samym Makbeta i jego żonę do zbrodni. Postaci te budują nastrój napięcia i niesamowitości. Są zarówno odzwierciedleniem marzeń bohatera i jednocześnie symbolem zła, które tkwi w każdym człowieku. Poza wiedźmami pojawia się także duch Banka, ukazujący się Makbetowi , który ewokuje jego wyrzuty sumienia i przypomina mu jego straszliwy czyn.

Sny i widzenia w "Makbecie" odzwierciedlają życie wewnętrzne bohaterów a prześladując Makbeta i jego żonę uświadamiają o okropności ich morderstw a w konsekwencji doprowadzają ich do stanu graniczącego z obłędem. Ponadto ich rola sprowadza się do tworzenia rzeczywistości, którą tworzą koszmarne sny, gdzie też rozgrywa się akcja dramatu.

Motyw snu i widzenia jest też często wykorzystywany w twórczości Adama Mickiewicza , którego "Dziady" część III są pod tym względem osiągnięciem mistrzowskim. O śnie wypowiada się w "Prologu" Konrad. Sen jest dla niego "życie duszy" , który jednocześnie ma odzwierciedlać duszę świata a więc jego nieracjonalny, metafizyczny układ. Podczas snu Konrada , rozmowę nad nim toczą złe i dobre duchy. Aniołowie oddają jego duszę Szatanowi w celu wystawienia go na próbę. Sen ten ma charakter proroczy, zapowiada jego przyszłe dzieje- zostanie uwolniony :

"Ty będziesz znowu wolny, my oznajmić przyszli".

Bohaterka Ewa także ma sen , jednak o nieco odmiennym charakterze, a poprzedzony jest on modlitwą. We śnie widzi ona Matkę Boską, podająca kwiaty małemu Jezusowi, który z kolei odsypuje nimi Ewę. Sen oddaje osobowość bohaterki i jej percepcję świata jako czystego, dobrego, harmonijnego. Widzenie Ewy jest swoistą "pauzą kojących" rozdzielającą kolejne sceny utworu.

Darem wieszczym obdarzony jest także ksiądz Piotr , którego wizja odkrywa przyszłe dzieje Polski, naznaczonej cierpieniami. W wizji tej pojawiają się trzy symboliczne obrazy. Pierwszy przedstawia zsyłanie polskiej młodzieży na Sybir, gdzie z

Życiem uszło tylko dziecko o tajemniczym imieniu Czterdzieści i Cztery. Właśnie ono okaże się w przyszłości mesjaszem narodu takim jak Chrystus, który będąc dzieckiem, uchronił się przed rzezią Heroda a następnie zbawił świat. Kolejny obraz ukazuje martyrologię Polski ,analogiczną do męczeństwa Jezusa- schwytania, proces, drogę krzyżową oraz zmartwychwstanie. Na sądzie Francja niczym Piłat umywa ręce i jest to aluzją

do tego kraju, który podczas powstania listopadowego nie pomógł Polsce oraz rosyjski car Mikołaj I pełniący przypominający Heroda. Przedstawiona potem

droga krzyżowa jest symbolem drogi do niepodległości ojczyzny, która niesie jak Chrystus krzyż, który "ma długie na cała Europę ramiona, z trzech wyschłych ludów, twardych drzew ukryty...". Trzy ramiona krzyża są symbolem trzech zaborców oblegających Polskę podobnie jak żołnierze- Rakus, podający Jezusowi ocet to Austriak a pojący go żółcią Borus to Prusak. Matkę Boską opłakującą śmierć syna symbolizuje w tym wypadku matka wolność. Bok Mesjasza został przybity przez Longina a bok Polski przebija Moskal, co stanowi odniesienie do stłumienia powstania listopadowego.

Koniec widzenia wieńczy , napawająca nadzieją scena wyzwolenia narodu- Mesjasz unosi się w kierunku nieba, odziany w białą szatę.

Widzenie ks. Piotra stanowi wyraz mesjanizmu- koncepcji historiozoficznej Mickiewicza, stworzonej po klęsce powstania listopadowego. Czerpiąc z ewangelicznych motywów ,poeta w symboliczny sposób ukazał Polskę jako mesjasza narodów i obdarzył ją wyjątkową

dziejową misją. Widzenie wyraża przekonanie, że kiedyś Polska

odzyska wolność co było odpowiedzią na dręczące cały naród pytania.

Zgodnie z romantycznym przekonaniem o naturze snu, który demaskował prawdę o człowieku, nie ograniczanym przez żadne czynniki i nie udającym innej osobowości, kreowana jest scena "Widzenie Senatora. Sen pokazuje prawdziwą naturze człowieka,

ludzkie obawy oraz pragnienia. Nowosilcow śpi i jest dręczony przez złe duchy koszmarami , które odkrywają przed nim jego przyszłe dzieje. Został obdarzony od cara stu tysiącami rubli, tytułem książęcym oraz orderem a cały dwór zazdrości mu jego sytuacji. Jednak ta,

diametralnie zmienia się w momencie kiedy car okazuje niezadowolenie względem

senatora a cały dwór odwraca się i szydzi z niego. Na koniec diabły rzucają się na jego dusze po to aby była dręczona aż do świtu. Mickiewicz odkrywa tym zabiegiem psychikę śpiącego senatora i jego strach przed pozbawieniem pozycji na dworze carskim.

Sny w tym dramacie opierają się na takiej samej zasadzie i funkcji jaka została przedstawiona w nim , a mianowicie snu jako " życia duszy". Wszystkie te sceny oniryczne- sen więźnia w Prologu, sen Ewy, sen Senatora ,są konkretyzacją życia wewnętrznego każdego z tych bohaterów. Wizja ks. Piotra ma z kolei charakter profetyczny, zapowiadający przyszłość.

Wykorzystanie motywu snu i widzenia w tym utworze jest wręcz konieczne- dzięki niemu możliwe jest pełne i głębokie poznanie poszczególnych bohaterów dramatu.

Wydawać by się mogło , iż epoka pozytywizmu ze swoim racjonalistycznym charakterem

nie pozwoli na funkcjonowanie omawianego przez nas motywu w swojej literaturze. A jednak w przypadku arcydzieła polskiej prozy realistycznej, jakim jest "Lalka", sny poszczególnych postaci są istotnymi elementami.

Sny Izabeli Łęckiej są zwierciadłem jej duszy, pokazują jej pragnienia. Kiedy zakupiła posąg wspaniałego Apollina ,bardzo często pojawiał się on w jej snach pod różnymi postaciami: generała, tenora, księcia, strażaka , o których bardzo często myślała. Sen ten pokazuje jej pragnienie bycia z przystojnym, niezwykłym mężczyzną, co mogło wynikać z idealizowania samej siebie i przekonania ,że jest się obiektem westchnień każdego mężczyzny.

Kolejny sen Łęckiej przedstawiał już kupca Wokulskiego, który ukazany był jako potwór z odrażającymi, czerwonymi dłońmi i próbującego podporządkować sobie Łęcką i jej całą rodzinę. Sen świadczy o jej obawach przed nieznanym człowiekiem, mającym wpływ dzięki swoim pieniądzom.

Taki sen, uświadomiony lub nie , z pewnością musiał mieć wpływ na postrzeganie Wokulskiego przez Łęcką, dla której mężczyzna ten był powodem obaw i przerażenia. W pewnym momencie mówi o nim do ojca :

"to straszny człowiek papo!"

Rzecki jest typem samotnika , niezmiennym od lat. Unikając ludzi całe dnie siedzi w swym mieszkaniu. Chce wyjść do teatru, gdzie ma zająć miejsce w pierwszym rzędzie lecz nie lubi tłumu. Jego sen dotyczy właśnie pobytu w teatrze, w którym miast albumu dostaje kalesony. Sen utrzymany w konwencji humorystycznej pokazuje lęki Rzeckiego przed poznaniem czegoś nowego.

Młoda Polska na nowo odkryła sen i jego funkcje w literaturze według romantycznych koncepcji. Przykładem wykorzystania tego motywu może być "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego. Rzeczywiste wesele w akcie II dramatu zmienia się w momencie kiedy na scenie zjawiają się zjawy i widma , które są wytworami halucynacji uczestników biesiady. Odtąd aż do finału utworu ,płaszczyzna realna dramatu będzie się mieszała z fantastyczną. Bohaterów dramatu autor podzielił wedle dwóch kategorii: postaci realistyczne to osoby , natomiast widma i zjawy to osoby dramatu, które stanowią odbicie sumień bohaterów realistycznych, ich marzeń, pragnień i skrywanych myśli.

To postać Chochoła, która pośredniczy między światem rzeczywistym a fantastycznym, zapowiada zjawienie się na scenie osób dramatu. Zawołano go więc przybył wyjaśniając znaczenie zjaw i widm, które wkrótce się pojawią:

"Co się komu w duszy gra, co kto w swoich widzi snach".

Gdy zjawia się na scenie spotyka mała Izię, która określa go jako "głupiego śmiecia".

Widmo, czyli postać malarza Ludwika de Laveaux ,ukazuje się Marysi, która była jego narzeczoną i nie jest w stanie zapomnieć o dawnej miłości. Scena ta jest symbolem utęsknionego innego życia, dramatu miłosnego. Stańczyk, który był nadwornym błaznem na dworze ostatnich Jagiellonów, ukazuje się Dziennikarzowi, redaktorowi naczelnemu konserwatywnego pisma "Czas" i z tego też powodu ma wyrzuty sumienia.

Zgodnie z poglądami stańczyków, Dziennikarz wskazuje na powody klęski Polski, a mianowicie wady jej obywateli- brak jedności, to ,że "koncept narodowy gaśnie". Branie odpowiedzialności za przewinienia przeszłych pokoleń jest ośmieszane przez Stańczyka i postuluje on aby odrzucić "kruczy tron", aby dzwon Zygmunta nie był symbolem upadku i pogrzebów a wielkości Polski. Dziennikarz wyraża pesymistyczne przeświadczenie, iż dopiero klęska obudzi naród. Stańczyk , który nazywa go "puszczykiem" pod koniec wręcza mu laskę błazeńską. Stańczyk staje się czymś w rodzaju sumienia Dziennikarza, odsłaniającym jego słabości i dylematy. Dziennikarz zamiast pobudzać naród do walki o odzyskanie wolności, usypia go.

Widmem , które zjawia się poecie jest Rycerz- Zawisza Czarny z Bragomwa, bohater bitwy pod Grunwaldem. Staje się on symbolem niezwyciężonego wojownika. Pierwowzorem tego bohatera jest Kazimierz Przerwa- Tetmajer, poeta o naturze dekadenta, pogrążony w smutku i pesymizmie, który skrywał pragnienie wielkich czynów i jednocześnie autor dramatu "Zawisza Czarny". Poeta otrzymuje od Rycerza wezwanie dotyczące potrzeby wieszcza narodowego, który ożywi wielką tradycję i dawną silę Polski. Zatem, mimo dekadenckiego usposobienia, poeta pragnie siły wieszcza aby wyprowadzić naród z niewoli.

Panu Młodemu ( poecie Lucjanowi Rydlowi) ukazuje się Hetman, czyli Franciszek Ksawery Branicki- przekupny zbrodniarz, który stał się symbolem zdrady kraju oraz symbolem wad szlacheckich. Jest on bohaterem dramatu "Zaczarowane koło" autorstwa Rydla i dlatego też to właśnie jemu się ukazuje, kierując przy tym do niego słowa:

"Czepiłeś się chamskiej dziewki?!"

Spotkanie Pana Młodego z Hetmanem ukazuje jego niepewności i pobudza do refleksji czy aby tak naprawdę nie czuje wyższości jako szlachcic w stosunku do ludu i czy czasem ślub z chłopką Jadwiga nie jest przejawem mody, płytką fascynacja wsią, chłopomanią

aniżeli faktycznym czynem, mającym na celu zjednanie sobie tych dwóch warstwy społecznych. Przed Dziadem, który postrzega jedność chłopstwa i inteligencji sceptycznie ,zjawia się Upiór, którego pierwowzorem jest przywódca, podburzonego przez władze austriackie, powstania chłopskiego w Galicji w 1846 r. Chodzi tu o Jakuba Szelę, nienawidzącego szlachty. Dziad pamięta wydarzenia tego roku a teraz jest pewien że wspólne bohaterstwo chłopów i inteligencji nie jest możliwe gdyż te dawne tragedie są wciąż żywe w pamięci ludzi.

Ostatnia ukazującą się zjawą jest Wernyhora- owiany legendami lirnik i poeta ukraiński, którego przybycie symbolizuje pragnienie czynu.

Różni się od poprzednich tym ,że widzi go nie tylko Gospodarz ale także Kuba i faktem pozostawienia dowodu obecności - złotego rogu i złotej podkowy. To, że ukazuje się Gospodarzowi świadczy o jego wyjątkowości spowodowanej szczerym pragnieniem zjednania się chłopstwa i inteligencji oraz wyzwoleniem przez nich narodu poprzez działanie zbrojne. Postać ta wprowadza do utworu wątek powstania i pozwala zanalizować czy Polska jest na nie gotowe. Okazało się jednak, że Gospodarz nie wypełnił nakazu Wernyhory, dając negatywną odpowiedź na pytanie o zdolność społeczeństwa polskiego do zrywu narodowowyzwoleńczego. Najpełniej wyraża się to w chocholim tańcu- scenie , która wieńczy dramat i która symbolizuje marazm, uśpienie , bierność narodu , nie będącego w stanie podjąć jakiejkolwiek walki.

Widma pojawiające się na scenie są konkretyzacją myślenia i psychiki poszczególnych bohaterów realistycznych. Autor ukazał pragnienia, odczucia, obawy, lęki , wady i przeszłość nie dająca spokoju i wciąż zachowaną w pamięci.

Ich wzajemne zestawienie pozwala ukazać pełniejsze ich charaktery. Wyspiański postawił swoich bohaterów przed koniecznością działania i niestety okazało się ,że za słaby na to okazał się Dziennikarz, Poeta i też Gospodarz.

Jak widać, motyw snu i widzenia są powszechnymi w literaturze i odgrywają istotną rolę w ich kompozycji- organizują akcję utworu i dzięki nim zdobywamy więcej informacji o poszczególnych postaciach. W "Makbecie" to dzięki nim osiągnięty został nastrój grozy i tajemniczości oraz prezentuje on stany wewnętrzne

głównego bohatera. W "Dziadach" sny, widzenia także są swoistym organizatorem akcji, prezentują przyszłość oraz mówią prawdę o życie wewnętrzne, pragnieniach dylematach postaci. Podobnie tez jest w "Lalce", gdzie sny mówią o marzeniach

i osobowości bohaterów. Z kolei w dramacie "Wesele" wprowadzenie tego motywu

pozwala na waloryzację rzeczywistości , wyjaśniane historii oraz dopełnia on charakterystyki bohaterów.

Sny i widzenia sprawiają, że akcja utworu ulega zmianie. Dzięki nim zmienia się także percepcja i psychika bohaterów a co za tym idzie cała problematyka dzieła.

Będąc odbiciem stanów wewnętrznych, ukazują pragnienia, rozterki, kompleksy oraz lęki bohaterów, czyli całą prawdę o ich duszy.

W końcu sny i widzenia stają się

sposobem na ukazywanie przyszłości, co wskazuje na ich profetyczny charakter.

Często dzieje się tak , że w akcji danego utworu, gdzie następuje przemieszanie się świata realnego z fantastycznym, ukazanym za pomocą snów i widzeń

, trudno jest rozróżnić te dwie płaszczyzny.

Właśnie z tych powodów pisarze tak cenili wartość wprowadzenia snów i widzeń do ich dzieł. Pokazywały one bowiem prawdę o człowieku, niedostępną do poznania innymi sposobami. Świat metafizyczny od zawsze był nieodłącznym elementem literatury, sprawiającym , że znacznie bardziej fascynowała i stawała się bardziej wartościową.