Jan Kochanowski Tren XIX albo Sen
Cykl Trenów Jana Kochanowskiego kończy utwór, zbudowany na kształt wizji sennej, swoistej halucynacji lub po prostu marzenia sennego. Pojawienie się matki poety z jego ukochaną Urszulką na rękach pozwala ukoić ból i pogodzić się ze stratą. Matka pokazuje Kochanowskiemu, jaki jest sens życia i śmierci, polecając mu zająć się ziemskimi sprawami. Wiersz jest dzięki temu zamknięciem bolesnych rozważań natury egzystencjalnej czy ontologicznej. Poeta ponownie może skupić się na tym, co jego twórczości najbliższe – na innym człowieku.
William Szekspir Sen nocy letniej
Fabuła tej szekspirowskiej komedii została skonstruowana wokół motywu snu. Jest on w dziele bardzo silnie obecny, występuje nawet w samym tytule. Bohaterowie tej opowieści często zapadają w sen, a jest to czas, kiedy elfy i inne postaci baśniowe powodują szereg licznych zabawnych nieporozumień i perypetii. Akcja tej komedii lokuje się gdzieś na pograniczu jawy i snu. Stale przeplatają się rzeczywistość realistyczna i fantastyczna. Zatarciu ulegają wszelkie różnice pomiędzy statusem postaci w dziele. Działania bohaterów – ludzi i elfów – są tutaj równouprawnione. Po szeregu przedziwnych wydarzeń wszystkie, nawet najbardziej zawiłe wątki, znajdują swoje szczęśliwe rozwiązanie – taka kompozycja dzieła również przypomina długi i barwny sen, po którym następuje przebudzenie.
Adam Mickiewicz Dziady, cz. III
W tym arcydramacie motyw snu jest silniej zaakcentowany trzy razy. Raz jest to scena przedstawiająca śpiącego Konrada, ponad którym toczą walką o jego duszę siły dobra i zła. Bohater zostaje wystawiony na próbę, co odbywa się poza jego poziomem świadomości. Sen Nowosilcowa ukazuje drogę jego społecznego awansu, robienie kariery po trupach. Na końcu tego koszmarnego majaku bohaterowi śni się jednak postępujący upadek rangi jego stanowiska. Zupełnie inaczej przedstawiony jest sen Ewy. Jest to sen spokojny, harmonijny, czysty, co jest bezpośrednim odbiciem jej postawy życiowej i jej postrzegania świata.
Lewis Carroll Alicja w krainie czarów
Powieść Carrolla opisuje podróż małej dziewczynki, Alicji do dziwnego świata, z całą galerią niesamowitych postaci. Wędrówkę Alicji poprzedza zaśnięcie, a jej powrót z bajkowej rzeczywistości następuje przez przebudzenie. Fantastyczne przestrzenie i postaci widziane oczami dziewczynki są odwzorowaniem postrzegania świata dorosłych przez dziecko, jawi się on bowiem jako zawiły, niezrozumiały. Powieść realizuje model fabularny, który znajduje wiele podobieństw z marzeniem sennym. W krainie czarów obowiązują zupełnie inne, paradoksalne i absurdalne niekiedy, prawa logiki. Brak jest tu mowy o jakiejkolwiek motywacji psychologicznej działań postaci, z wyjątkiem Alicji. Mnóstwo nielogiczności, chaotycznych wydarzeń czy czynów bohaterów fantastycznych przypomina wymykające się niekiedy spod kontroli ludzkie życie. Rzeczywistość bajkowa oprócz tego, że jest niesamowita, bywa nieprzyjazna, groźna – np. postać Królowej Kier i jej szafowanie karami śmierci. Sen deformuje jednak ową grozę i zarówno dla Alicji, jak i dla czytelników, staje się ona bardziej groteskowa niźli straszna.
Bruno Schulz Sklepy cynamonowe
Sztandarowy przykład polskiej literatury onirycznej. Schulz opisuje świat, który powoli staje się reliktem przeszłości, wypierany przez to, co nowe, kiczowate i prostackie. Pisarz posługuje się snem jako zasadą kompozycyjną dzieła. Wędrówka chłopca przez miasto po zapomniany portfel jest tego najbardziej wyrazistym przykładem. Szkoła, do której trafia bohater przybiera wygląd baśniowy, zupełnie odrealniony. Miasto jawi się jako labirynt, plątanina dróg i ścian domów, w której łatwo się zagubić. Także niesamowita postać ojca bohatera, dziwaczne manekiny czy ptaki są tu elementami fabuły, które mogłyby pojawić się jedynie w rzeczywistości zupełnie irracjonalnej, takiej, w której obowiązuje logika marzenia sennego.
Inne przykłady literackie:
Biblia, Stary Testament (sen faraona o siedmiu tłustych i siedmiu chudych krowach, wytłumaczony władcy przez Józefa)
Mitologia grecka, (postać boga snu – Hypnosa, brata boga śmierci Tanatosa oraz Morfeusz)
Pedro Calderon de la Barca Życie snem (bohater dramatu – Królewicz Władysław budzi się, nie wiedząc, co jest jawą, a co snem)
Bolesław Prus Lalka (sen Izabeli Łęckiej, w którym widzi ona Wokulskiego jako człowieka odrażającego, potwora o czerwonych rękach)
Stanisław Wyspiański Wesele (końcowy korowód tańczących postaci jest przedstawiony w konwencji onirycznej)
Franz Kafka Proces; Zamek (powieści Kafki przedstawiają często człowieka zdanego na samego siebie w dziwnym, nieprzyjaznym świecie, kreowanym na kształt koszmarnego snu)
Jerzy Andrzejewski Bramy raju (sen mnicha o zwieńczeniu losów uczestników krucjaty dziecięcej)
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska Sen (liryk miłosny opisujący drogę do ukochanej osoby)