Proza i dramaturgia Sławomira Mrożka.
Na podstawie „ O „tangu” i „Emigrantach” Sławomira Mrożka” Barbary Gutkowskiej
1. Rozrachunek z socrealizmem
Twórczość prozatorska i dramaturgiczna Mrożka wypłynęła z jego młodzieńczej publicystyki wpisanej w styl socrealistycznej propagandy. Socrealistyczny model literatury połączony z apologią nowego porządku politycznego i systemu wartości widać w Opowiadaniach z Trzmielowej Góry i Półpancerzach praktycznych. Jego zauroczenie mitem komunizmu nie wytrzymało próby w rzeczywistości. Lektura Popiołu i diamentu Jerzego Andrzejewskiego była jednym z powodów tego zauroczenia. Po latach dokonywał rozrachunku z tymi doświadczeniami.
Jego działalność dziennikarska wyczuliła go na mechanizmy socjopolityczne, które czynią z języka niebezpieczne narzędzie komunikacji międzyludzkiej( czyli także instrumentem władzy, która może służyć kłamstwu i kształtują ludzką świadomość)-> problem ten stał się centralnym zainteresowaniem twórczym Mrożka, dlatego też od początku jego twórczości posługuje się ironią i śmiechem, za którymi ukryta jest jego moralna postawa. Postępowiec to parodia socrealistycznych form dziennikarskich wymierzona także w jego działalność publicystyczną. . Poddaje to, co było według nurtu socrealistycznego „postępowe” ,satyrycznej demaskacji.
Nawiązanie do awangardy dwudziestolecia międzywojennego
Ukazanie się opowiadań Słoń(uznany przez Mrożka i krytykę za jego tzw. debiut właściwy), Wesele w Atomicach, Deszcz i dramatów: Policja, Męczeństwo Piotra O'Heya, Indyk, Na pełnym morzy, Strip-tease, Zabawa- wiadomym stało się, że polska zyskała znakomitą prozę i dramat, którego oryginalność opisywano pojęciami parodii, groteski, paraboli oficjalnie zdyskredytowanymi w 1949r. przez prawodawców socrealizmu, którzy zakazali prawa buty w powojennej literaturze przedwojennym pisarzom- Stanisławowi Ignacemu Witkiewiczowi i Witoldowi Gombrowiczowi, jak przedstawicielom sztuki dekadenckiej i burżuazyjnej. Mrożek stał się ich twórczym kontynuatorem, a w szczególności Gombrowicza. Tym samym stał się przedstawicielem młodego pokolenia pisarzy, którego twórczość nawiązuje formalną i intelektualną więź z najwybitniejszymi osiągnięciami awangardy dwudziestolecia międzywojennego( stał się przerwanym przez socrealizm ogniwem procesu historycznoliterackiego).
Język i stereotyp
Mrożek znał doskonale schematy i mechanizmy socrealistycznego języka propagandy i nowomowy, dlatego też był bardzo wyczulony na frazesy, klisze, stereotypy językowe, obyczajowe, społeczne, narodowe związane zawsze z projekcją gotowych sensów, norm, wartości i prawd, które nie poddane racjonalizacji, powodują fałszowanie rzeczywistości Rozbijanie, demaskacja tych zbiorowych wmówień stały się wyróżnikiem twórczości Mrożka.
-im bardziej mowa jest zesterotypizowana i skonwencjonalizowaną kliszą językową, tym mniej w niej podmiotowości, indywidualnej tożsamości. Mrożek wykorzystał to w konstrukcji bohaterów marionetek, wygłaszających bezrefleksyjnie(przyjęte z tradycji bądź współczesności) poglądy, która okazuje się absurdem lub mistyfikacją w zetknięciu z praktyką codziennego życia.
Dlatego parodyjna stylizacja służy oprócz zabawy z czytelnikiem i roli ozdobnika, ale także jako przywołanie konkretnych postaw, mentalności i światopoglądów. Poprzez język bohaterowie dokonują pewnego rodzaju autoprezentacji pełnionych ról społecznych, ale także obnażają schematy przywołanej konwencji stylistycznej i własnego myślenia. Formy językowe generują sensy wyższe.
(Mrożek stosuje: utarte frazesy języka potocznego, dialektyzmy, archaizmy, nowomowa, styl urzędowy, biurokratyczny, publicystyczny, propagandowy, literatury romantycznej i pozytywistycznej)
Groteska i absurd
Sztucznie zdeformowana rzeczywistość i świadomie wyprodukowany bezsens mamiący pozorami , przedstawiają odbiorcy odsłaniający prawdę obraz zdeformowanego i barbarzyńsko niedopuszczalnego świata, ośmiesza to ludzkich sprawców rzeczywistej groteski, a śmiech wytwarza dystans konieczny do jej rozpoznania i zrozumienia.
--->Groteska jako kategoria formy, treści, narzędzie poznania-> bliższa realizmowi niż teatrowi absurdu( do którego zazwyczaj przypisywana jest jego twórczość). --->
Kontekst zachodnioeuropejskiej awangardy teatralnej lat pięćdziesiątych-> związany z egzystencjalistycznym poglądem o absurdalności, bezcelowości ludzkiego istnienia, zawieszonego między biologizmem, prawami natury, a metafizyką. Głównym środkiem ekspresji środki pozawerbalne: ruch, gest, sceniczna metafora. Wykreowany świat podważał wszelkie wartości( negacja logiki samego istnienia)
Cechy:antytradycjonalizm, zerwanie z klasycznie zarysowaną akcją i przyczynowo-skutkową konstrukcja dramatu, kreacjonizm, surrealizm, krytyka języka jako narzędzia interpersonalnej komunikacji.
A sztuki Mrożka miały budowę tradycyjną, występował bohater wierzący w normy, wartości i sens ideałów. Absurd miał odmienny charakter- nie metafizyczny, lecz ludzki(odniesienie do polskich uwarunkowań). Absurd przejawia się u Mrożka jako forma, w jaką jego bohaterowie ujmują siebie i rzeczywistość.
Absurd i śmiech służyły demaskacji sprzeczności racjonalistycznego modeli totalitarnego państwa, stereotypów kultury, schematów myślenia.
Dlatego twórczość Mrożka została wprowadzona w termin Wschodniego teatru absurdu.
Wschodni teatr absurdu
Powstał w latach 1956-1968- Mrożek jest najwybitniejszym reprezentantem.
Z teatrem zachodnim łączyła go problematyka rozważań nad istotą ludzkiej kondycji i dążenia człowieka do wolności i samospełnienia. Teatr wschodni był formą dystansującą się humorem i śmiechem od absurdalnej, chodź konkretnej rzeczywistości państwa totalitarnego. Kryjąc pod ezopowym językiem, aluzjami, cytatami, parodiami, alegoriami, groteskową wizją świata opozycyjność wobec oficjalnej ideologii.
Absurd cechował groteskowy paradoks-służył realistycznemu odbiciu społecznej rzeczywistości, funkcjonującej w świecie opartym na zasadach irracjonalnej ideologii.
W tym teatrze człowiek jest sprawcą absurdu, a język służy do manipulacji ludźmi .Bohaterowie Mrożka przechodzący kryzys indywidualnej tożsamości posługują się frazesem, kliszą językową chcąc ukryć swoją nieautentyczność lub bezsilność, uniknąć odpowiedzialności za swoje czyny, zracjonalizować głupotę, usprawiedliwić kłamstwo.
Parabola
Mrożek posługiwał się groteskowym dowcipem paraboli- forma odwołująca się do uniwersalnych sensów filozoficznych, religijnych, moralnych; przedstawione w niej postacie i zdarzenia nie są ważne ze względu na swe cechy jednostkowe, lecz jako przykłady prawideł ludzkiej egzystencji, postaw wobec życia i losu.
W tradycyjnej paraboli nad znaczeniem literalnym nadbudowany jest ukryty plan znaczeń alegorycznych, jednoznacznych, spełniających funkcje dydaktyczne i moralizatorskie. Obok tego typu paraboli, w twórczości Mrożka charakterystyczna dla dwudziestowiecznej literatury paraboliczność pozbawiona dydaktyzmu i moralistyki(określonego stosunku do świata)
Oryginalnym pomysłem Mrożka jest ujmowanie rzeczywistości przedstawionej i relacji międzyludzkich w teoretyczne modele sytuacyjne, ukazujące mechanizmy autentycznego życia rozpiętego pomiędzy szeregami przeciwstawień, jak opozycja natura-kultura. Inne pary: inteligent-prostak, intelekt-ciało, porządek-bezład, obłuda-grubiaństwo, gadanie-działanie, konwencja-odruch, cywilizacja-barbarzyństwo, wysiłek-łatwizna, kłamstwo-prawda, tchórzostwo-agresja.
Tango (1964)
-Fabuła-historia buntu Artura(racjonalisty, tradycjonalisty) przeciwko Stomilom, rodzicom (nonkonformistycznej, awangardowej bohemie), postanawia ujarzmić ich świat anarchii, tolerancji i relatywizmu,formą(tradycyjnym ślubem z kuzynka Alą). Szuka idei, która nada formie wiarygodnej treści i niepodważalnego porządku. Śmierć babci Eugenii uświadamia mu, że taka ideą jest władza nad cudzą śmiercią. Przy pomocy Edka terroryzuje domowników i zamordowaniem wuja Eugeniusza chce potwierdzić swoją nad nimi władzę. Jego plan krzyżuje Ala wyznaniem, że zdradziła go z Edkiem, który wykorzystuje moment, gdy Artur szuka rewolweru, aby dokonać zemsty, zabija go i ogłasza swoją władzę nad domem Stomilów, a swe zwycięstwo pieczętuje tangiem( tańczonym z wujem Eugeniuszem).
-dramat synkretyczny- wykorzystanie różnych konwencji, motywów o szerokich odniesieniach intertekstualnych.
-dramat o konflikcie pokoleń, ale także o państwie i władzy
-bohaterowie o skomplikowanym rodowodzie: romantyczny, witkacowski, gombrowiczowski
-ważne motywy:ślub (jak w Ślubie Gombrowicza ma przywrócić utracony porządek), taniec(jak w Weselu Stanisława Wyspiańskiego)-> uniwersalna problematyka rozrachunków narodowych
-ahistoryczna przestrzeń domu Stomilów- zanegowanie tradycji : dom jako ostoja bezpieczeństwa, trwałości, tradycji, osadzenia w życiu.
-pozorność hierarchiczności rodziny Stomil-ojciec, Eleonora-matka, Artur-syn--->dominacja „synczyzny” nad „ojczyzną”(Artur decyduje o zachowaniach domowników)
-dom nabiera cech parabolicznych, wieloznacznych- może symbolizować społeczeństwo, naród, państwo, świat
-bohaterowie i ich symbolika:
babcia Eugenia-śmieszna, zdziecinniała, lekceważona; konieczność śmierci, warunkiem wszelkiego porządku jest koniec tego , co go poprzedzało
wuj Eugeniusz-przywiązanie do starej epoki, ogłada towarzyska, dostosowuje się do każdej sytuacji, reguły zachowania; konformizm, hipokryzja, pragmatyczny stosunek do życia
Stomilowie- mama-pajacyki, ojciec-piżama, po witkacowsku awangardowi eksperymentatorzy i burzyciele tradycji, wyznawcy postępu i rewolucji, bunt przeciw konwencjom i nakazom moralności, obyczaju, sztuki, dom symbolem nowoczesności,
Edek-według Stomilów „mądrość zbiorowa”, służący pomocą, ciekawy świata; posługuje się mową potoczną, pozbawioną indywidualnych cech, składającą się z frazeologizmów, banałów, nonsensów , siła pięści
Artur-początkowo pozbawiony groteski, młodość- pokoleniowy bunt, on buntuje się przeciw braku porządku, paradoks buntu, chce wyjść z bezładu i anarchii
Ala-samodzielna, wyzwolona seksualnie, atrakcyjna; łatwowierność, płytka fascynacja wszystkim, co inne, szokujące
-O kryzysie i upadku wartości - cały proces przemian: najpierw bunt rodziców, potem kontra Artura przeciw rodzicom a wreszcie zwycięstwo Edka - to obraz rewolucji, która doprowadza do upadku wartości duchowych i do zwycięstwa siły prymitywnej, władzy materialnej. Artur poszukuje wartości - idei, która jeszcze się nie zużyła. Nie znajduje jej. Okazuje się zresztą, że i w jego przypadku idea podporządkowania była dużo mniejszą niż zwykła ludzka zazdrość i miłość, która spowodowała chęć zabicia Edka. Finał dramatu i w tym sensie - rozpatrywania kryzysu wartości - jest pesymistyczny - zwyciężyły bezmyślność i siła, kryzys wartości jeszcze się powiększył.
-Katastrofizm historiozoficzny- wyczerpanie tradycyjnego i awangardowego modelu kultury, który negując wartość tradycji nie potrafi wytworzyć w jej miejsce nowych, wiarygodnych wartości. Tango dowodzi, że tam, gdzie tradycyjne wartości przekształcone zostały w antywartości i zaniechany został kompromis pomiędzy ich wyrazicielami, zwycięża terror, agresja, przemoc bądź nihilizm(zanurzony w teraźniejszości, nie myślący o rozwoju)
-Motyw tańca- (tango Edka i Eugeniusza w końcowej scenie)taniec jest symbolem kosmogonii, tworzenia i porządkowania kosmosu, symbol seksualności i życia odradzającego się z Chaosu, życiodajnej przemiany, rytm wszechświata. Stomilowe tango to symbol jednostkowego i pokoleniowego wyzwolenia od obowiązujących norm obyczajowych i społecznych, a także symbolem dążenia do przemiany rzeczywistości zastanej. Tango Edka jest tańcem jego zwycięstwa, ale mimo to jest tyko groteskowym refleksem tanga Stomila. Mrożek wydawał się przestrzegać społeczeństwo, iż do głosu w państwie dochodzą ludzie pokroju Edka, którzy poza bezczelnością, brutalnością i ślepą żądzą władzy charakteryzują się jeszcze tylko chamstwem, brakiem wykształcenia i cwaniactwem. Nie bez znaczenia jest fakt, iż to właśnie Edek, prowadzi w tangu, a nie obyty i kulturalny wuj Eugeniusz ---->
-inteligencko-ludowy popisowy pląs oddawał marazm lat tzw. małej stabilizacji oraz uwięzienia w społeczno-ideologicznych mitologiach i stereotypach-> dramaturgia rozrachunków narodowych
Opowiadania( źródło internetowe)
- Słoń (1956) tematyka związana z życiem codziennym w PRL.( dyrektor ZOO, który jest karierowiczem i zależy mu tylko i wyłącznie na awansie, a nie na zwierzętach. Poza nim jest jeszcze dwójka woźnych, którzy za wszelką cenę szukają sposobu na napompowanie „słonia”, byleby się przy tym za ciężko nie narobić. Widzimy także bezdusznego urzędnika, który wydaje zezwala na realizację absurdalnego pomysłu dyrektora(postawienie w zoo nadmuchanego, gumowego słonia zamiast żywego). Jednak to, co w utworze wydaje się najważniejsze, to poszukiwanie za wszelką cenę prowizorycznych rozwiązań i iście „na łatwiznę”, tak typowe dla rzeczywistości Polski Ludowej.
-opowiadania Mrożka charakteryzują się przede wszystkim groteskowością i karykaturalnością opisywanych wydarzeń lub zjawisk.
-Tematyka opowiadań była obszerna--> obśmiewanie absurdów życia codziennego wczesnego PRL-u, kondycja współczesnego człowieka, jego rozwój duchowy, tematy stricte filozoficzne. Zbiór Słoń powstał jako parodia nowomowy, kłamliwej propagandy, stylu gazetowego i fikcyjnej walki światopoglądowej. Właśnie po publikacji tego tomiku opowiadań w życie weszło powiedzenie „Jak z Mrożka”. Zbiór Wesele w Atomicach jest wciąż aktualna. Zaprezentowane w niej problemy społeczne i obyczajowe nie uległy dewaluacji. Większość z zawartych w nim opowiadań dotyczy zaniku komunikacji międzyludzkiej, alienacji, poddaniu się losowi, czy konieczności pogodzenia tradycji z nowoczesnością. Inną,, cechą mrożkowskich opowiadań jest ich lapidarność. Wszystkie z nich są krótkie i zwięzłe, lecz doskonale skonstruowane, a przez to przystępne.
-świat z opowiadań Mrożka jest zniekształcony, odbieramy go zupełnie, jakby był przedstawiony w krzywym zwierciadle. W krótkich utworach spotykamy się z przeróżnymi absurdalnymi sytuacjami, które raczej nie mogłyby zajść w prawdziwym życiu. (W opowiadaniu Lew widzimy lwa, który stanowczo odmawia pożarcia męczenników, w Na stacji widzimy pociąg, który ma tylko jednego pasażera, a w Sjeście napotykamy księdza, który został przyjęty do partii, w Słoniu dyrektor zastępuje prawdziwe zwierzę dmuchaną atrapą, a w Weselu w Atomicach wiejska bijatyka przeradza się w konflikt atomowy.)
-opowiadania Mrożka cechują się niesłychaną obrazowością, która może pochodzić z faktu, iż ich autor jest również wybornym rysownikiem satyrycznym. Wydarzenia opisywane przez niego nie są jednak całkowicie nierealne (może z wyjątkiem Wesela w Atomicach), dzięki czemu wydają się jeszcze bardziej zabawne. Wizja ich prawdopodobieństwa służy jako czynnik ostrzegający. Przesłanie tych krótkich utworów najczęściej jest podobne: nie dopuśćmy, by taka sytuacja miała miejsce.
Sławomir Mrożek (ur. 29 czerwca[1] 1930 w Borzęcinie)
Życiorys
Absolwent krakowskiego Nowodworka. Debiutował w 1950 roku jako rysownik, od 1953 publikował cykle rysunków w Przekroju. Wydane w tym samym roku zbiory opowiadań: Opowiadania z Trzmielowej Góry oraz Półpancerze praktyczne stanowiły jego literacki debiut. Jego pierwszą sztuką teatralną był dramat Policja, wydany w 1958 roku. Dramat Tango z 1964 roku przyniósł Mrożkowi światową sławę. W 1962 został jednym z czterech pierwszych laureatów literackiej nagrody im. Kościelskich. W 1968 na łamach prasy francuskiej opublikował list - protest przeciwko interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. W 1963 wyemigrował z kraju, mieszkał w Paryżu, USA, Niemczech, Włoszech i Meksyku. W grudniu 1981 r. protestował przeciwko wprowadzeniu stanu wojennego. W 1996 powrócił do Polski. W 2002 roku przeżył udar mózgu, którego wynikiem była afazja. Skutkiem tego utracił możliwość posługiwania się językiem zarówno mówionym, jak i pisanym. Dzięki terapii, która trwała około trzy lata, odzyskał zdolność pisania i mówienia. Efektem walki z chorobą jest jego autobiografia. W grudniu 2004 r., za książkę Varia. Jak zostałem filmowcem, uhonorowany został Nagrodą Krakowska Książka Miesiąca. Postanowieniem prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego z dnia 11 listopada 1997 roku, w uznaniu wybitnych zasług dla kultury narodowej, został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. 6 maja 2008 roku Sławomir Mrożek ponownie zdecydował się opuścić kraj "na zawsze" i osiąść w Nicei na południu Francji.Pytany dlaczego, odpowiada, że czas odpocząć, a tam klimat bardziej temu sprzyjający. Swoje zapowiedzi spełnił dokładnie miesiąc później - 6 czerwca 2008 roku - wylatując z lotniska w Balicach. Jak zaznaczył, wyjeżdża raczej na stałe, ale przecież odkąd Polska jest we Wspólnocie Europejskiej, "można jeździć tam i z powrotem".
Zbiory opowiadań
Opowiadania z Trzmielowej Góry, 1953
Półpancerze praktyczne, 1953
Słoń, 1957
Wesele w Atomicach, 1959
Deszcz, 1962
Dwa listy i inne opowiadania, 1970
Opowiadania, 1981
Donosy, 1983
Śpiąca Królewna
Woda
Ostatni husarz
Dramaty
Policja, 1958
Męczeństwo Piotra Oheya, 1959
Indyk, 1960
Na pełnym morzu, 1961
Karol, 1961
Strip-tease, 1961
Zabawa, 1962
Kynolog w rozterce, 1962
Czarowna noc, 1963
Śmierć porucznika, 1963
Tango, 1964
Der Hirsch, 1965
Racket Baby, 1965
Poczwórka, 1967
Dom na granicy, 1967
Testarium, 1967
Profesor, 1968
Drugie danie, 1968
Szczęśliwe wydarzenie, 1971
Rzeźnia, 1973
Emigranci, 1974
Garbus, 1975
Serenada, 1977
Lis filozof, 1977
Polowanie na lisa, 1977
Krawiec, 1977
Lis aspirant, 1978
Pieszo, 1980
Vatzlav, 1982
Ambasador, 1982
Letni dzień, 1983
Alfa, 1984
Kontrakt, 1986
Portret, 1987
Wdowy, 1992
Miłość na Krymie, 1993
Wielebni, 2000
Piękny widok, 2000
Powieści
Maleńkie lato, 1956
Ucieczka na południe, 1961
Zbiory felietonów
Małe listy, 1981
Dziennik powrotu, 2000
Małe listy, 2000
Scenariusze filmowe
Wyspa róż, 1975
Amor, 1978
Powrót, 1994
Inne
Rysunki, Seria: Biblioteka Stańczyka, Wydawnictwo: ISKRY, WARSZAWA 1982, wydanie I, ss. 108.
Baltazar, 2006 - autobiografia
Człowiek według Mrożka. Rysunki 1950-2000
Tango z samym sobą. Utwory dobrane Wydawnictwo: Noir sur Blanc, WARSZAWA 2009
7