Program poezji narodowej w Konradzie Wallenrodzie

Powieść poetycka Adama Mickiewicza Konrad Wallenrod odegrała ważną rolę w kształtowaniu postaw patriotycznych Polaków w okresie przygotowań do po­wstania listopadowego, zgodnie ze słynną formułą nieznanego autora: „Słowo sta­ło się ciałem, a `Wallenrod' Belwederem”. Czynił to utwór przez rozwiązywanie problemów etycznych, stworzenie wzorcowego bohatera oraz formułowanie szcze­gółowych zasad postępowania z wrogiem. Drugim, nie mniej ważnym, problemem jest sprawa znaczenia poezji w sytuacji zagrożenia bytu narodu. Uosobie­niem poezji jest Halban, druga po Konradzie ważna postać w utworze. Jest to także dziwna postać. Mickiewicz tworzy bohatera „bez twarzy”, bez rysów osobistych. Ma on tylko trwać przy Konradzie i przypominać o zobowiązaniu. Jest przy nim od początku. Czuwa, by się nie wynarodowił, przygotowuje go do podjęcia misji, wskazuje sposoby walki z wrogiem.

„On był i duszy jego spowiednikiem, On był i serca j ego powiernikiem.”

Ma na Konrada wielki wpływ, szczególnie widoczny w chwilach załamań lub wy­buchów tajonych namiętności:

„... - stary Halban siada I wzrok zatapia w oblicze Konrada, Wzrok przenikliwy, chłodny i surowy,”

Pod wpływem tego spojrzenia Konrad uspokajał się, stygł, gasł i przybierał znowu maskę. Obserwujemy jak Halban steruje losem Konrada, gdy na jego korzyść in­terpretuje rzekomą przepowiednię pustelnicy, dzięki czemu Konrad zostaje Wiel­kim Mistrzem.

Teraz Halban nie odstępuje Konrada na krok, wręcz domagając się, by dokonał zemsty. Konrad skarży się pustelnicy, że:

„I mściwy Halban wytchnąć mi nie daje: (...) Jednym westchnieniem, skinieniem, oczyma Umie przygasłą chęć zemsty rozdmuchać.”

Z całą mocą czyni to w czasie uczty, gdy zrzuca habit, przyjmuje postać starego wajdeloty, barda, pieśniarza, poety i śpiewa „hymn” na cześć poezji narodowej, której jest uosobieniem, bezpośrednio wypowiadając to, co robił przez całe życie, gdy kształtował postawę Konrada Wallenroda. Śpiewając o poezji narodowej, na­zywa ją „pieśnią gminną”, „wieścią gminną”. Wyznacza jej rolę strażnika trady­cji, pamięci zbiorowej, która przechowuje najcenniejsze wartości narodowe: uczu­cia, myśli i wolę walki o wolność:

„O wieści gminna! Ty arko przymierza Między dawnymi i młodszymi laty: W tobie lud składa broń swego rycerza, Swych myśli przędzę i swych uczuć kwiaty.”

Tak pojęta poezja jest niezniszczalna. Mogą ulec zagładzie wartości material­ne, nie poezja, chyba że wyrzeknie się jej własny naród, tracąc świadomość naro­dową:

„Arko! tyś żadnym niezłamana ciosem, Póki cię własny twój lud nie znieważy;”

Chroniąc od zapomnienia przeszłość, która jest „kościołem narodowych pamią­tek”, poezja ocala byt narodu, zachowuje i utrwala świadomość, nie pozwala naro­dowi zginąć i podsyca wolę walki o wolność. Taką rolę ma do spełnienia poezja i jej twórca „wieszcz”. Taki poetycki program nawiązuje do znanej antycznej tra­dycji poezji tyrtejskiej.

Halban nie poprzestaje na sformułowaniu programu, pokazuje jak to robić, gdy kończąc Pieśń mówi:

„... jest mąż wielki, żywy niedaleki, O nim zaśpiewam, uczcie się, Litwini!”

A następnie w rytmie polskiego heksametru opowiada zaszyfrowaną biografię Kon­rada. Jest to epicka opowieść o człowieku, który ma być wzorem do naśladowania („uczcie się, Litwini!”).

Powieść wajdeloty ma także przypomnieć Konradowi, że tę historię trzeba do­kończyć, że nie wolno zmarnować dotychczasowych poświęceń.

Opowieść spełniła swe zadanie - Konrad zrozumiał, przyrzekł rychło ją zakoń­czyć i wypełnił swą misję.

Tak więc poezja tyrtejska to poezja heroicznego obowiązku, uzurpująca też so­bie prawo do „rządu dusz”, do sterowania świadomością zbiorową i świadomością jednostek. Rozumie to Konrad, gdy buntuje się przeciw tyranii nakazów i obowiąz­ków poezji:

„Znam ja was, każda piosnka wajdeloty Nieszczęście wróży jak nocnych psów wycie; Mordy, pożogi wy śpiewać lubicie, Nam zostawiacie chwałę i zgryzoty. Jeszcze w kolebce wasza pieśń zdradziecka Na kształt gadziny obwija pierś dziecka I wlewa w duszę najsroższe trucizny, Głupią chęć sławy i miłość ojczyzny.”

Halban także jest obecny przy Konradzie w czasie wojny z Litwą, zakończonej sromotną klęską Krzyżaków, jest przy nim w ostatnich chwilach życia. Nie przyj­muje propozycji wspólnego samobójstwa, musi bowiem przeżyć i uchronić od za­głady pamięć heroicznego czynu i niezwykłej ofiary Konrada Wallenroda.

„Obiegę Litwy wsi, zamki i miasta, Gdzie nie dobiegę, pieśń moja doleci, (...) Z tej pieśni wstanie mściciel naszych kości!”

Adam Mickiewicz stworzył już wcześniej program młodzieży romantycznej w Odzie do młodości, zachęcając ją do zmiany świata. W balladach sformułował program poezji, nawiązującej do ludowej tradycji, czerpiącej z niej siłę i mądrość. Było w tym programie nowe widzenie świata, nowa jego koncepcja. Były to programy uniwersalne, związane z romantyzmem, pojmowanym szeroko jako prąd umy­słowy.

Teraz, w Konradzie Wallenrodzie, formułuje poeta program doraźny, na czas walki. Zrozumiał sytuację narodu, zagrożonego w samej istocie swego istnienia, pojął, jakie w związku z tym są zadania poezji i poety. Stał się duchowym przy­wódcą narodu i stworzył dla tego narodu system etyki społecznej i poezję zbioro­wego obowiązku.

---