Piotr Łubiński „Międzynarodowe trybunały karne - zarys międzynarodowego systemu karnego”
Trybunał Norymberski
Pierwszym podmiotem służącym do ukarania osób, które naruszyły, to co dziś zwiemy Międzynarodowym Prawem Humanitarnym był powołany w 1945 r. Trybunał Norymberski a w zasadzie Międzynarodowy Trybunał Wojskowy w Norymberdze. Ustanowiony on został decyzją czterech zwycięskich mocarstw tj. (Wielkiej Brytanii, Francji, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego). W późniejszym okresie został on zatwierdzony przez kolejne dziewiętnaście państw, członków koalicji antyhitlerowskiej. W trakcie procesu Norymberskiego, który trwał od 20 listopada 1945 do 1 października 1946 roku, sądzono 22 osoby. Z tej grupy jedna osoba popełniła samobójstwo, a jeden z oskarżonych Martin Borman został skazany na karę śmierci in absentia, zatem faktycznie osądzono 22 osoby. Proces ten również przyniósł ustanowienie i objaśnienie kluczowych zasad dla rozwoju międzynarodowej odpowiedzialności za najpoważniejsze zbrodnie w świetle prawa narodów. Można tu przykładowo przywołać zasadę indywidualnej odpowiedzialności za zbrodnie, którą wprowadzał art. VII Karty Trybunału Norymberskiego.
Proces Norymberski był kamieniem milowym, jeśli chodzi o odpowiedzialność jednostek za zbrodnie przeciwko ludzkości, zbrodnie wojenne czy też zbrodnie przeciwko pokojowi. Ustanowił on zasady i prawa, które są podstawą nie tylko Trybunałów ad hoc, (Trybunał dla byłej Jugosławii i Trybunał dla zbrodni popełnionych w Rwandzie), ale również dla Międzynarodowego Trybunału Karnego.
Trybunał Tokijski
Drugim po trybunale norymberskim Trybunałem ustanowionym dla ukarania zbrodni popełnionych w trakcie drugiej wojny światowej był wojskowy Trybunał Karny w Tokio. Jego powołanie poprzedziły prace Podkomisji do spraw Dalekiego Wschodu w Chung-Kinie. Podstawą prac Trybunału podobnie jak w wypadku Trybunału norymberskiego były Konwencje haskie dotyczące przestrzegania prawa i zwyczajów wojny a także Konwencje genewskie z 1929 roku.
Trybunał został powołany w dniu 19 stycznia 1946 roku, mocą decyzji, głównodowodzącego armii amerykańskiej na Dalekim Wschodzie gen. MacArthura.
Trybunał ten składał się z jedenastu sędziów, w tym sędziów pochodzących z państwa sprzymierzonych np Australii czy też Indii. Osądzone zostało 28 osób a pierwszy wyrok zapadł w 1948 roku.
Od samego początku Trybunał spotykał się z krytyką opartą głównie na twierdzeniu, iż mamy do czynienia z Trybunałem zwycięzców, który nie bierze pod uwagę działań i zbrodni popełnionych przez wojska amerykańskie. Głównym zarzutem były bombardowania dywanowe Tokio a także zrzucenie bomby atomowej na Hiroshimę i Nagasaki. Postępowania przed tym Trybunałem zakończyły się szybko celem umożliwienia utworzenia akceptowalnych przez japończyków rządów popieranych przez władze amerykańskie.
Trybunał dla zbrodni popełnionych na terenie byłej Jugosławii
Początek lat dziewięćdziesiątych przyniósł rozpad Jugosławii oraz wojnę, której etniczny charakter wpłynął na jej niezwykłe okrucieństwo. Pierwsze walki wybuchły w 1991 roku, a Trybunał do osądzenia zbrodni tam popełnionych utworzono już dwa lata później, gdy walki ciągle jeszcze trwały. Trybunał dla osądzenia zbrodni popełnionych na terenie byłej Jugosławii został powołany dwoma rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ tj. 808 oraz 827, gdzie pierwszą ogłoszono w lutym a druga w maju 1993 roku. W skład Trybunału wchodzi 16 sędziów stałych oraz 27 sędziów obradujących „dorywczo” na określony czas. Siedzibą Sądu jest Haga. Oprócz Trybunału powołane zostało również Biuro Prokuratora, Jednostka zajmująca się świadkami i oskarżonymi oraz tzw. Registry, czyli szeroko pojęty Sekretariat. Przedmiotem postępowania Trybunału jest sądzenie i karanie naruszenia zwyczajów i praw wojny, ludobójstwo oraz zbrodnie przeciwko ludzkości. Do najważniejszych skazanych należą obecnie Bilijana Plavsic, prezydent Republiki Serbskiej, Dusko Tadić strażnik obozu koncentracyjnego w Omarska za zbrodnie popełnione na terenie obozu i wielu innych. Obecnie toczy się proces Slobodana Milosveića. By misja Trybunału była w pełni udana konieczne jest by stanęli przed nim Radowan Karadżić przywódca bośniackich Serbów i Ratko Mladić dowódca wojsk serbskich w Bośni.
Trybunał dla Rwandy
Rok po powołaniu do życia Trybunału dla byłej Jugosławii został powołany Trybunał dla zbrodni popełnionych na terenie Rwandy. Rezolucją 955 z listopada 1994 roku, został on powołany z siedzibą w Arushy znajdującej się na terenie Tanzanii. Swym zakresem objął czyny popełnione od 1 stycznia do 31 grudnia 1994 r. zarówno te popełnione przez osoby pochodzenia Hutu jak Tutsi, co nie jako od początku spowodowało, iż napotykał się z niechęcią ze strony zwycięskiego rządu rwandyjskiego Tutsi. Celem postępowania przed Trybunałem jest ukaranie osób winnych ludobójstwa, zbrodni przeciwko ludzkości i naruszeń wspólnego artykułu 3 Konwencji genewskiej.
Trybunał od początku zmagał się z problemami, jakimi było, niewystarczające finansowanie i pogarszająca się relacje z rządem rwandyjskim zwłaszcza w odniesieniu do prób osądzenia tych z Tutsi, którzy ścigając uciekających Hutu dopuścili się na nich zbrodni, które znalazły się w zakresie jurysdykcji Trybunału.
W samej Rwandzie oprócz klasycznego sądownictwa występuje jeszcze gaccaca, czyli forma wzorowana na tradycyjnych sądach plemiennych. Opiera się ona na istnieniu ok. 10 tysięcy sądów, w których zasiada ok. 260 tysięcy sędziów. Na osądzenie czeka jeszcze ok. 110 tysięcy osób ( w Polsce dla porównania osadzonych jest ok. 80 tysięcy osób). Istnienie tych sądów budzi zaniepokojenie społeczności międzynarodowej ze względu na brak spełniania przez te sądy międzynarodowych standardów dotyczących uczciwego procesu sądowego.
Trybunał dla osądzenia zbrodni popełnionych przez Czerwonych Khmerów
Zbrodnie Pol Pota w Kambodży na trwale zapisały się w świadomości społeczności międzynarodowej. W okresie od 1976 do 1979 roku, wymordowano ponad milion ludzi stanowiących blisko jedną czwartą Kambodży. Zbrodnie przerwała interwencja wojsk wietnamskich, która obaliła dyktaturę Pol Pota. Powstała w ten sposób Ludowa Republika Kampuczy stwarzając rząd przeciwny Czerwonym Khmerom. Doprowadziło to da faktycznego podziału kraju na wiele lat bo, aż do roku 1989.
Lata dziewięćdziesiąte przyniosły próby rozliczenia się z przeszłością, istotny wpływ na to miał nacisk międzynarodowej opinii publicznej. W wyniku rozmów przedstawicieli rządu Kambodży i ONZ, parlament Kambodży uchwalił w roku 2001 akt umożliwiający stworzenie trybunału o charakterze mieszanym.
Uzupełnieniem tego były tak zwane Porozumienia Marcowe z 2003 r., w którym określone zostały zasady działania przyszłego Trybunału np. 3 sędziów z Kambodży 2 zagranicznych. Odpowiednie ustawodawstwo zostało przyjęte w październiku 2004 roku przez parlament Kambodży.
Jednocześnie szereg problemów, którym Trybunał ten będzie musiał stawić czoło nie zostało rozwiązanych. Jest to kwestia finansowania trybunału (na jego potrzeby potrzeba ok. 50 mln. USD a obecnie jedynie Australia zadeklarował ok. 2 mln. USD) nie do końca określona pozycja i jego funkcja tj. czy ma to być raczej Truth Commision czy klasyczny trybunał karny. Nie do pominięcia są istotne wpływy ex-Czerwonych Khmerów w rządzie i administracji Kambodży
Uniwersalna Jurysdykcja
Uniwersalna Jurysdykcja stała się jedną z metod dla tych, którzy starają się walczyć z bezkarnością zbrodni o charakterze międzynarodowym. Dotyczy ona tylko i wyłącznie czynów najpoważniejszych, takich jak zbrodnie wojenne, ludobójstwo czy też zbrodnie przeciwko ludzkości. Są to normy ius cogens (bezwzględnie obowiązujące), co implikuje zakaz ich naruszania a obowiązek ten ma charakter erga omnes (wobec wszystkich). By wykonanie Uniwersalnej Jurysdykcji było możliwe konieczne jest by państwa stosujące Uniwersalną Jurysdykcję wprowadziły do swojego krajowego porządku prawnego stosowne ustawodawstwo, w którym winno znajdować się odniesienie do podstawowych instrumentów międzynarodowego prawa karnego, takich jak Konwencje Genewskie czy też statut Międzynarodowego Trybunału Karnego. Umożliwiłoby to karanie na terenie tychże państw najpoważniejszych zbrodni bez konieczności wykazania łącznika terytorialnego lub osobowego w stosunku do osoby sprawcy. Dałoby to szansę by osądzić np. w Belgii osoby z obywatelstwem rwandyjskim za czyny popełnione na terenie Rwandy. Zgodnie ze stanowiskiem zaprezentowanym w lipcu 2000 roku przez Stowarzyszenia Prawa Międzynarodowego „do najcięższych naruszeń Praw Człowieka, które to uprawniają państwa do wykonywania Uniwersalnej Jurysdykcji, w świetle międzynarodowego prawa zwyczajowego, zaliczyć należy między innymi zbrodnię przeciw ludzkości w brzmieniu nadanym jej przez art. 7 Statutu Rzymskiego”. Potwierdzenie dla Uniwersalnej Jurysdykcji można znaleźć również w jednym z kluczowych orzeczeń Trybunału dla Zbrodni Popełnionych na terenie byłej Jugosławii (ICTY), to jest w sprawie Tadić'a, w którym odniesiono się do kwestii zastosowania Uniwersalnej Jurysdykcji w stosunku do zbrodni przeciwko ludzkości. Trybunał stwierdził, iż przedmiotowe zbrodnie „nie maja już charakteru wewnętrznego, zatem zasada suwerenności nie może brać góry nad prawem społeczności międzynarodowej do podjęcia stosownych działań wobec czynów, które dotykają całą społeczność międzynarodową”. W tej samej sprawie Izba Odwoławcza stwierdziła, iż „było by to parodią prawa i zdradą uniwersalnej potrzeby sprawiedliwości, gdyby koncepcja suwerenności Państwa mogła być skutecznie podnoszona przeciw prawom człowieka. Granice nie mogą być traktowane jako tarcza dla tych, co naruszają podstawowe i zasadnicze prawa ludzkości”.
Dla rozumienia Uniwersalnej Jurysdykcji podstawowe znaczenia mają Konwencje Genewskie oraz Konwencja o Ludobójstwie. W artykule VI Konwencji nie znajduje się, żadne stwierdzenie, które by zdaniem zwolenników tej teorii wyłączało możliwość zastosowania uniwersalnej jurysdykcji. Co więcej uważają, że stoi to w sprzeczności z logiką Konwencji, która nakłada na państwa obowiązek doprowadzenia do osądzenia tych, których można uznać za winnych takiej zbrodni. Warto również spojrzeć na proponowaną treść tego artykułu przedstawionego przez Rafała Lemkina (twórcy określenia ludobójstwo), V. Pella oraz D.Vabres w trakcie prac Konferencji określającej treść Konwencji o ludobójstwie,„Wysokie umawiające się strony przyznają sobie prawo do karania sprawcy czynów zakazanych niniejszą konwencją, na terytorium Państwa strony, niezależnie od pochodzenia sprawcy i miejsca popełnienia czynu”. Projekt ten nie stał się oficjalnym tekstem, ale daje szanse zrozumienia nastawienia twórcy pojęcia Ludobójstwo dla zasady Uniwersalnej Jurysdykcji. Poparcie dla zasady Uniwersalnej Jurysdykcji możemy również znaleźć w Konwencjach Genewskich. Wynika to z zapisów choćby art. 49 I Konwencji Genewskiej „Strony zobowiązują się do wydania niezbędnych przepisów ustawodawczych w celu ustalenia odpowiednich sankcji karnych w stosunku do osób, które popełniły albo wydały rozkaz popełnienia ciężkich naruszeń Konwencji...każda umawiająca się strona powinna ścigać je przed swoimi sądami bez względu na obywatelstwo”.
Międzynarodowy Trybunał Karny
Trybunał ten został powołany mocą statutu utworzonego w trakcie prac Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Utworzenia Międzynarodowego Trybunału Karnego obradującej w Rzymie w 1998 r. Traktat będący wynikiem obrad wszedł w życie z dniem 1 lipca 2002 r. w 60 dni po złożeniu sześćdziesiątego dokumentu ratyfikacyjnego, i datę tę przyjmuje się za dzień powstania Międzynarodowego Trybunału Karnego. Zadaniem Trybunału jest ściganie i sądzenie osób fizycznych podejrzanych o popełnienie zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i ludobójstwa. Trybunał ma charakter stały i nie posiada ograniczeń czasowych. Jedynym jest, iż obejmuje swoją jurysdykcją zbrodnie popełnione po wejściu Traktatu Rzymskiego w życie.
Na dzień dzisiejszy przygotowane są postępowania dla osądzenia zbrodni popełnionych na terenie Ugandy i Kongo.
Osoby oskarżone o ludobójstwo lub inne czyny wymienione w Artykule III będą sądzone przez właściwy trybunał państwa, na którego obszarze czyn został dokonany, lub przez międzynarodowy trybunał karny, którego kompetencja będzie obejmowała te Umawiające się Strony, które kompetencję te przyjmą.
1