Genetyka zachowania
Genetyka zachowania człowieka jest dyscypliną naukową z pogranicza genetyki i nauk o zachowaniu. Celem zasadniczym badań prowadzonych w tym paradygmacie jest ustalenie wkładu czynników genetycznych w ogólną zmienność fenotypową cech lub zachowań, przy jednoczesnej kontroli wpływów środowiskowych.
Rozwój dyscyplin naukowych: genetyki, psychologii różnic indywidualnych, psychologii ewolucyjnej, etologii czy ekologii behawioralnej zawdzięczamy Karolowi Darwinowi (1809-1882) - twórcy teorii ewolucji. On to podkreślił rolę indywidualnej zmienności osobników oraz zjawiska przekazu części informacji o tej zmienności z pokolenia na pokolenie.
Za prekursora współczesnej genetyki zachowania uważa się Francisa Galtona (1822-1911), który zajmował się głównie badaniem dziedziczenia geniuszu. Twierdził on, że za powstanie różnic indywidualnych odpowiedzialne są dwa czynniki: dziedziczność i środowisko (nature and nurture).
Pierwszych dowodów na istnienie czynników dziedzicznych, które dziś nazywamy genami, dostarczyły prace Grzegorza Mendla (1822-1884). W połowie XIX w. przeprowadził on eksperymenty nad dziedziczeniem u grochu i sformułował hipotezy określające prawidłowości rządzące mechanizmami dziedziczenia.
Od początku XX w. badania prowadzone w ramach genetyki zachowania dotyczyły głównie temperamentu oraz inteligencji. Badacze początkowo poszukiwali odpowiedzi na pytanie: czy za powstanie różnic międzyosobniczych odpowiedzialne są geny, czy raczej środowisko? Później pytanie to zostało przeformułowane na następujące: jaki jest udział genów, a jaki środowiska w zmienności fenotypowej danej cechy? Obecnie akcentuje się charakter oddziaływań wspólnych i rozłącznych genetyki i środowiska.
Ponieważ genetyka zachowania człowieka stara się zrozumieć przyczyny zmienności populacji, pozostaje ona w bliskim związku z genetyką ilościową, która skoncentrowana jest na różnicach indywidualnych w zakresie cech, na związkach pomiędzy nimi, a także na genetycznych i środowiskowych składnikach zmienności międzyosobniczej. Ujęcie ilościowe znajduje swe uzasadnienie w wynikach badań molekularnych.
Genetycy zachowania przyjmują - w odniesieniu do źródeł różnic indywidualnych w zakresie cech i zachowań - dwa podstawowe założenia. Pierwsze z nich mówi o tym, że jednostki w populacji różnią się zarówno z przyczyn genetycznych, jak i środowiskowych. Wyniki większości badań wskazują, że czynniki genetyczne wyjaśniają na ogół nie więcej, niż 50% obserwowanej zmienności fenotypowej badanej cechy. Drugie założenie (uzasadnione przede wszystkim w odniesieniu do cech lub zachowań, których wyniki pomiaru mają rozkład normalny) przyjmuje, że różnice indywidualne są zdeterminowane działaniem wielu genów, niekiedy różnie umiejscowionych w chromosomach.
Czynniki: genetyczny i środowiskowy obejmują subskładniki istotne z punktu widzenia zmienności cech czy zachowań wewnątrz danej populacji. O ukształtowaniu się fenotypu decyduje nie tylko przekaz genetyczny otrzymany przez rodziców (wariancja addytywna), z którym związana jest tzw. wariancja selektywnego doboru rodziców, ale także procesy dokonujące się pomiędzy genami (allelami) u tego samego osobnika (wariancja nieaddytywna). Wpływy środowiskowe obejmują tzw. środowisko wspólne oraz środowisko specyficzne. Ponadto, genetyczne i środowiskowe składniki zmienności fenotypowej mogą wchodzić ze sobą w interakcję, jak również mogą one być ze sobą skorelowane. Całokształt wpływów na wariancję fenotypową ilustruje rysunek:
--------------------------------------------------------------------------------
Czynniki genetyczne
Addytywny czynnik genetyczny związany jest w sposób bezpośredni z dziedziczeniem i przekazem materiału genetycznego z pokolenia rodziców do organizmu potomnego.
W jądrze każdej komórki somatycznej organizmu człowieka znajdują się 23 pary chromosomów, w tym jedna para chromosomów płciowych, która u mężczyzn zawiera chromosomy X i Y, a u kobiet dwa chromosomy X. W gametach znajdują się tylko 23 chromosomy. Połączenie żeńskiej i męskiej komórki płciowej w zygotę daje wyjściową liczbę (46) chromosomów, zatem organizm potomny otrzymuje dokładnie połowę materiału genetycznego od ojca i połowę od matki. Podobieństwo genetyczne dziecka i każdego z rodziców, a także podobieństwo pomiędzy rodzeństwem, wynosi 0,5. Bliźnięta monozygotyczne, czyli osoby o takim samym genotypie, są tutaj wyjątkiem - podobieństwo między nimi wynosi 1. Wariancja addytywna uwarunkowana jest więc kumulatywnym działaniem alleli (bez dominacji) tak, że fenotyp Aa jest pośredni między fenotypami AA i aa.
Z punktu widzenia rozkładu danej cechy w populacji, istotny jest sposób, w jaki dobierają się rodzice (wariancja selektywnego doboru rodziców), o ile ów dobór dotyczy cech w wysokim stopniu zdeterminowanych genetycznie. Zmienność danej cechy zwiększa się w kolejnych pokoleniach, jeśli partnerzy dobrani są na podstawie podobieństwa cech, zmniejsza się natomiast w przypadku doboru komplementarnego (wzajemny przeciwny poziom danej cechy) - ludzie w kolejnych pokoleniach będą przybliżać się do średniej w populacji.
Dla łącznego określenia procesów interakcji alleli w chromosomach używa się terminu genetyczny składnik nieaddytywny. Wariancja fenotypowa danej cechy obejmuje dwa czynniki nieaddytywne: dominację i epistazę.
Dominacja oznacza interakcję alleli tego samego genu: allel dominujący wywiera silniejszy wpływ na fenotyp. "To, który allel ulega ekspresji, zależy od allelu otrzymanego od drugiego rodzica, tak więc przy tej zmienności nie ma prostej korelacji między rodzicami i potomstwem" (Winter i in., 2000, s.190).
Epistaza określa interakcję zachodzącą pomiędzy allelami posiadającymi różne umiejscowienie w chromosomie. Konsekwencją wpływu tak dominacji, jak i epistazy, może być zmniejszenie podobieństwa fenotypowego pomiędzy spokrewnionymi genetycznie osobami (wyłączając bliźnięta monozygotyczne).
Lykken (1982) podaje jeszcze trzeci typ interakcji międzygenowej, zależnej od samego układu genów. Brak któregokolwiek genu strukturalnego w złożonej konfiguracji jest przyczyną pojawienia się zmian fenotypowych. Mechanizm ten został nazwany przez Lykkena emergenezą (emergensis). Istotną właściwością cech emergenicznych jest fakt, iż o ile wykazują one dużą zgodność pomiędzy bliźniętami MZ, to podobieństwo w zakresie tych cech pomiędzy krewnymi w pierwszej linii jest bardzo małe lub nie występuje wcale. Do typowych cech emergenicznych zalicza Lykken np. parametry czynności bioelektrycznej mózgu oraz aktywności elektrodermalnej, a także cechy osobowościowe, takie jak moc społeczna czy pozytywna emocjonalność (Lykken, 1982).
Nie uwzględniając wpływu środowiska na wariancję fenotypową w odniesieniu do porównań rodzice-dzieci można oczekiwać, że "jeśli nieaddytywne czynniki genetyczne mają znaczący wpływ na jakąś cechę, to dzieci pod względem tej cechy będą w małym stopniu podobne do rodziców" (Oniszczenko, 1997, s.48).
--------------------------------------------------------------------------------
Czynniki środowiskowe
Chociaż genetyka zachowania zajmuje się przede wszystkim badaniem wpływu czynników genetycznych na różnice indywidualne, wyniki badań prowadzonych w tym paradygmacie informują także o środowiskowych uwarunkowaniach pojawiającej się zmienności fenotypowej.
Termin "środowisko" rozumiany jest bardzo szeroko: jako ta część całkowitej wariancji fenotypowej, której nie można przypisać wpływom genetycznym - obejmuje więc także błąd pomiaru, wynikający z charakterystyki narzędzi diagnostycznych. Genetycy zachowania dążą do uściślenia pojęcia "środowisko" między innymi dlatego, aby uniknąć zawyżonej oceny rzeczywistego wkładu czynnika środowiskowego w wariancję fenotypową.
Podobnie, jak w przypadku wariancji genetycznej, czynniki środowiskowe obejmują dwa podstawowe subskładniki: środowisko wspólne (common environment, shared environment) oraz środowisko specyficzne (specific environment, nonshared environment).
Pojęcie środowiska wspólnego odnosi się do wspólnych doświadczeń osób należących do jednej rodziny i obejmuje przede wszystkim takie elementy, jak: osobowość poszczególnych członków rodziny, wzajemne relacje między członkami rodziny, status socjoekonomiczny rodziny, tradycje rodzinne, itp.
Środowisko specyficzne jest z kolei pojęciem odnoszącym się do zasobu indywidualnych doświadczeń środowiskowych danej jednostki i związane jest z wpływem takich czynników, jak: choroby, urazy, odmienne doświadczenia szkolne, zróżnicowane postawy rodziców wobec dzieci, przynależność do odmiennych grup rówieśniczych czy kolejność urodzin.
Podobieństwo pomiędzy członkami tej samej rodziny wynika przede wszystkim z wpływów genetycznych, nie zaś z powodu działania tych samych czynników środowiskowych, ponieważ każda osoba może reagować w sposób odmienny w odpowiedzi na te same bodźce. Wyniki większości badań wskazują na to, iż największy udział w ogólnej wariancji cech ma środowisko specyficzne. Możliwe jest jednak, że niektóre cechy osobowości są w większym stopniu determinowane przez środowisko wspólne, niż specyficzne. Oniszczenko (1997) podaje przykład badań, prowadzonych przez Pogue-Geile i Rose (1985) oraz Rose (1988), które wykazały, że pomiędzy bliźniętami MZ oraz DZ istnieje duże podobieństwo w zakresie religijności mierzonej skalą MMPI: wartość współczynników korelacji pomiędzy bliźniętami DZ była większa, niż 1/2 wartości korelacji pomiędzy bliźniętami MZ, co sugeruje wpływ wspólnego środowiska.
--------------------------------------------------------------------------------
Interakcja i korelacja genotypu i środowiska
Wyjaśniając źródła różnic indywidualnych nie można traktować czynników genetycznych i środowiskowych, wpływających na wariancję cech czy zachowań, jako niezależnych od siebie. Współczesne badania pozwalają na wysunięcie wniosków, że wpływy genetyczne są modyfikowane przez środowisko, a genotyp jednostki może pośredniczyć w oddziaływaniach środowiskowych. Zależności między genotypem i środowiskiem mogą być dwojakiego rodzaju: interakcyjnego i korelacyjnego.
Pojęcie interakcji odnosi się do specyficznego wpływu środowiska na jednostki o zróżnicowanych genotypach: środowisko optymalne dla danego człowieka może nie stanowić optimum dla kogoś innego. Zakres reagowania genotypu w odpowiedzi na określone warunki środowiskowe jest bardzo szeroki. "Gdy zakres reagowania wszystkich genotypów jest ten sam, nie zachodzi żadna interakcja między genotypem a środowiskiem, bez względu na wielkość >>zakresu działania<<" (Plomin, 1986, s.95).
Teoretycznie, koncepcja interakcji mogłaby być wykorzystywana do przewidywania fenotypu, jednak aby móc przewidzieć fenotyp, należałoby znać kombinacje wpływów genetycznych i środowiskowych, oddziałujących na jednostkę. Na przykład, wiedząc o neurotycznych predyspozycjach dziecka uwarunkowanych genetycznie, możliwość wystąpienia u niego zachowań neurotycznych trzeba rozpatrywać w kontekście rodziny. Zachowania te mogą bowiem ujawnić się w rodzinie, w której jedno z rodziców jest neurotyczne, a maskowane mogą być w rodzinie, w której dorośli nie przejawiają zachowań neurotycznych.
Wkład interakcji w ogólną wariancję cech waha się w granicach od 2-6 procent. Podkreślić tu należy ponownie fakt, iż genetyka zachowania koncentruje swą uwagę na przyczynach różnic pomiędzy osobami w danej populacji, nie zaś na źródłach zachowań samej jednostki.
Korelacja genotypu ze środowiskiem opisuje stopień, w jakim jednostki podlegają wpływom środowiska ze względu na posiadany genotyp i oznacza tendencję do poszukiwania takiego środowiska, które odpowiadałoby zdeterminowanym genetycznie cechom jednostki. Istnieją trzy typy korelacji: bierna, reaktywna i aktywna.
Korelacja bierna występuje pomiędzy osobami spokrewnionymi ze sobą i dotyczy sytuacji, gdy dziecko zostaje wystawione na działanie takich elementów środowiska, które korespondują z jego predyspozycjami genetycznymi - na kształtowanie warunków środowiskowych dla rozwoju dziecka mają bowiem wpływ genetycznie zdeterminowane cechy rodziców.
Korelacja reaktywna dotyczy sytuacji, gdy wpływ środowiska oznacza takie reakcje otoczenia, które są odpowiedzią na zachowanie jednostki, określone cechami zdeterminowanymi genetycznie.
Aktywna korelacja odnosi się z kolei do wyboru przez jednostkę warunków środowiskowych odpowiadających jej genotypowi.
Scarr i McCartney twierdzą, że każdy z powyższych typów korelacji jest specyficzny dla innego etapu rozwoju człowieka, np. typ bierny charakterystyczny jest dla wczesnego dzieciństwa, a jego znaczenie maleje z wiekiem, natomiast typ aktywny rozwija się dopiero wtedy, gdy dziecko zdolne jest do samodzielnej regulacji swojego życia.
--------------------------------------------------------------------------------
Pojęcie odziedziczalności
Odziedziczalność w szerokim rozumieniu (broad sense-heritability) oznacza "proporcję obserwowalnej wariancji fenotypowej, którą można wyjaśnić wariancją genetyczną" (Plomin, DeFries i McClearn, 1980, s.224). Jest miarą statystyczną odnoszącą się do całej populacji organizmów (generalizacja na inne populacje nie jest możliwa) i nie należy jej utożsamiać z takimi pojęciami, jak dziedziczność czy dziedziczenie. Dziedziczność jest bowiem właściwością każdego żywego organizmu, obejmującą całokształt mechanizmów genetycznych warunkujących następstwo organizmów w kolejnych pokoleniach; dziedziczenie natomiast polega na odtwarzaniu w kolejnych pokoleniach struktury, funkcji i poszczególnych cech u osobników tego samego gatunku (Oniszczenko, 1997).
Odziedziczalność danej cechy czy zachowania może zmieniać się w czasie oraz między populacjami, co ma między innymi związek z opisaną w poprzednim podrozdziale interakcją i korelacją genotypu i środowiska oraz z różnicami, jakie w tym zakresie występują między populacjami. Inną ważną kwestią jest założenie, że odziedziczalność danej cechy nie oznacza jej niezmienności - elementy środowiska mogą wpływać modyfikująco nawet na cechy o wysokim stopniu odziedziczalności. Ponadto, cechy takie niekoniecznie muszą być obecne już w momencie narodzin dziecka czy ujawnić się we wczesnym dzieciństwie jednostki. Niektóre cechy mogą przejawić się fenotypowo dopiero w późniejszym okresie życia człowieka. Ogólnie można powiedzieć, że proporcja czynników genetycznych i środowiskowych w wariancji danej cechy zmienia się w zależności od wieku ludzi (zob. Oniszczenko, 1997).
Odziedziczalność odnosząca się wyłącznie do wariancji genetycznej addytywnej nazywana jest odziedziczalnością w wąskim rozumieniu (narrow sense-heritability). Rozróżnienie na odziedziczalność w jej szerokim i wąskim rozumieniu implikuje różnice w pomiarze i interpretacji jej wskaźników. Pojęcie szeroko rozumianej odziedziczalności ma swe zastosowanie np. w badaniach na bliźniętach, natomisat pojęcie wąsko rozumianej odziedziczalności jest użyteczne w tych badaniach, gdzie próbuje się określić odziedziczalność cechy na podstawie współczynników korelacji w diadach matka-dziecko lub ojciec-dziecko.
--------------------------------------------------------------------------------
Metody badań
Genetyka zachowania człowieka posługuje się metodami, które służą wyłącznie oszacowaniu proporcji wariancji fenotypowej, którą można przypisać wpływowi czynników genetycznych i środowiskowych. Przy założeniu, że interakcja i korelacja pomiędzy genotypem a środowiskiem nie ma znaczenia, podobieństwo między ludźmi nie wyjaśnione wpływem czynników genetycznych, musi być przypisane wpływowi szeroko rozumianego środowiska. Choć istnieją takie strategie genetyki zachowania, które dążą do wykrycia wpływów jednogenowych, jednak większość strategii opiera się na założeniu o poligenowej determinacji zmienności fenotypowej. Tradycyjnymi metodami badań, których celem jest oszacowanie względnego wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w różnice indywidualne w zakresie mierzonych zmiennych, są: metoda bliźniąt, studia rodzinne oraz badania adopcyjne.
Metoda bliźniąt
Badania bliźniąt monozygotycznych (MZ) i dyzygotycznych (DZ) wychowywanych razem stanowią najbardziej rozpowszechnioną metodę badawczą, polegającą na porównaniu fenotypowych różnic wewnątrz par bliźniąt MZ i DZ. Opiera się na następujących założeniach:
bliźnięta MZ są genetycznie jednakowe, a więc jakiekolwiek różnice między nimi wynikają z wpływu środowiska;
bliźnięta DZ posiadają połowę wspólnych genów, zatem różnice fenotypowe między nimi mogą być wyjaśnione zarówno wpływem czynników genetycznych, jak i środowiskowych;
jeżeli podobieństwo między bliźniętami MZ jest większe w porównaniu do bliźniąt DZ (gdy istnieje równoważność wpływów środowiska w parach MZ i DZ), to można wnioskować, że mniejsze podobieństwo między bliźniętami DZ wynika ze zmienności ich genotypów - tym samym obserwowana zmienność fenotypowa może być przypisana różnicom genotypowym.
Studia rodzinne
Badania rodzin biologicznych przeprowadzane są stosunkowo rzadko. W studiach rodzinnych mogą uczestniczyć duże próby, a badanymi mogą być osoby o różnym stopniu pokrewieństwa genetycznego: wynosi ono 1/2 dla rodzeństwa oraz par rodzice-dzieci, 1/4 dla rodzeństwa przyrodniego oraz par wuj-siostrzeniec (lub bratanek), ciotka-siostrzenica (lub bratanica) oraz dziadkowie-wnuki i 1/8 dla rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego. Podstawowe założenia metody studiów rodzinnych, to:
biologiczni rodzice i ich dzieci mają połowę wspólnych genów;
pomiędzy rodzicami a dziećmi wspólna jest tylko genetyczna wariancja addytywna - wyniki w diadach rodzice-dzieci nie odzwierciedlają wpływu czynnika nieaddytywnego, nie jest on bowiem dziedziczony;
rodzice i ich dzieci nie podlegają wpływowi wspólnego środowiska w taki sam sposób, za wyjątkiem niektórych czynników szeroko rozumianego środowiska;
na wariancję cech w rodzinach wpływa czynnik nielosowego doboru rodziców - jeśli rodzice dobierają się w oparciu o genetycznie zdeterminowane cechy, wskaźniki oszacowania odziedziczalności tych cech będą wzrastać;
oszacowanie wpływu specyficznego środowiska na zmienność cech zawiera także błąd pomiaru. Wynika to stąd, że błąd ten stanowi część wariancji fenotypowej mierzonej kwestionariuszem samoopisowym, a także z faktu, iż poszczególni członkowie danej rodziny różnią się między sobą zarówno dlatego, że pomiar obciążony jest błędem, jak też z powodu rzeczywistego wpływu specyficznego środowiska.
Metoda adopcyjna
Opiera się na porównaniu stopnia podobieństwa między dziećmi adoptowanymi a rodzicami adopcyjnymi, z podobieństwem występującym pomiędzy tymi samymi dziećmi a ich rodzicami biologicznymi. Dzięki tej metodzie jest możliwe wyraźne przeciwstawienie wpływu czynnika genetycznego wpływowi wspólnego środowiska rodzinnego na zmienność obserwowanego zachowania.
--------------------------------------------------------------------------------
Model-fitting, czyli metoda dopasowania modelu
Jest to metoda analizy danych behawioralno-genetycznych, polegająca na tworzeniu teoretycznych modeli wkładu czynników genetycznych oraz środowiskowych, a następnie sprawdzaniu ich dopasowania do empirycznego rozkładu wyników badania określonego zachowania. Metoda ta pozwala na oszacowanie wkładu interesujących nas czynników w wariancję mierzonych zmiennych.
Podstawą analiz przeprowadzanych tą metodą są modele ścieżkowe (path models), ujmujące badane zmienne ukryte oraz obserwowalne w kategoriach wpływu oraz wzajemnych związków. Analiza ścieżek jest jedną z najlepiej opracowanych technik z rodziny metod interpretacji przyczynowej, opartych na statystycznej analizie danych. Pozwala ona na przechodzenie od modeli bardziej skomplikowanych do mniej złożonych, poprzez eliminowanie z modelu powiązań pomiędzy zmiennymi. Struktura tych powiązań przedstawiana jest za pomocą diagramu ścieżek, w którym wyróżnia się dwa rodzaje zmiennych: egzogeniczne, których zmienność zdeterminowana jest przyczynami leżącymi poza rozpatrywanym modelem i endogeniczne, których zmienność jest wyjaśniana oddziaływaniem innych zmiennych z modelu. Powiązania między zmiennymi oznaczone są przy pomocy strzałek: strzałki zakończone jednym grotem denotują zakładane przez badacza relacje przyczynowe, zaokrąglone, dwugrotowe strzałki znajdujące się nad zmiennymi ukrytymi - standaryzowane wariancje zmiennych latentnych, natomiast proste strzałki obustronnie zakończone grotem oznaczają korelacje pomiędzy zmiennymi. Korelacje tego rodzaju pozostają poza ścieżkową analizą modelu i są traktowane jako dane. Poniżej przedstawiono przykład modelu ścieżkowego, zbudowanego w ramach metody studiów rodzinnych.
Model ścieżkowy dla rodziny biologicznej - oznaczenia
M - matka, F - ojciec, C - dziecko,
Am, Af, Ac - latentne zmienne genetyczne addytywne odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Cm, Cf, Cc - latentne zmienne środowiska wspólnego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
Em, Ef, Ec - latentne zmienne środowiska specyficznego odpowiednio dla matki, ojca i dziecka,
a - ścieżka wpływu addytywnego czynnika genetycznego,
c - ścieżka wpływu wspólnego środowiska,
e - ścieżka wpływu specyficznego środowiska,
m, f - ścieżki wpływów odpowiednio matki i ojca na wspólne środowisko dziecka,
n - korelacja między fenotypami matki i ojca.
--------------------------------------------------------------------------------
Przykłady wyników badań
Po pierwsze, zaznaczyć należy, iż najczęściej stosowaną przez badaczy metodą badań jest metoda bliźniąt w różnych jej odmianach, rzadko natomiast wykorzystuje się np. metodę studiów rodzinnych. Ponadto, badania prowadzone w paradygmacie genetyki zachowania w przeważającej części dotyczą populacji dzieci, mniej jest badań dotyczących młodzieży i osób dorosłych. Diagnoza badanych cech dokonywana jest przede wszystkim w oparciu o techniki kwestionariuszowe w wersji samoopisowej. Stosowane są także arkusze ocen dla rodziców oraz wywiady z rodzicami.
Interesujące wyniki badań nad transmisją międzypokoleniową w rodzinie w zakresie wybranych cech osobowości zamieszczone zostały w monografii Teresy Rostowskiej (1995). W celu określenia podobieństwa między rodzicami a dziećmi w zakresie wymiarów osobowości wyodrębnionych przez Eysencka (ekstrawersji-introwersji oraz neurotyczności), autorka przebadała 166 pełnych rodzin, posiadających córki i synów w wieku od 18 do 25 lat. Uzyskane w ten sposób wyniki poddała analizie statystycznej w pięciu diadach: matki-ojcowie, matki-córki, matki-synowie, ojcowie-córki oraz ojcowie-synowie. Otrzymane współczynniki korelacji okazały się zaskakująco wysokie w świetle założeń genetyki zachowania, wynosiły one bowiem - w zależności od porównywanych osób - od 0,40 do 0,56 w przypadku ekstrawersji i od 0,38 do 0,71 w przypadku neurotyczności.
Przykładem nielicznych badań rodzinnych jest praca norweska (Tambs, Sundet, Eaves, Solaas i Berg, 1991), w której badaniami objęto 150 rodzin bliźniąt monozygotycznych, które posiadały dzieci powyżej 16 roku życia. Osoby te badane były przy pomocy kwestionariusza EPQ Eysencka. Współczynniki korelacji cech w diadach ojcowie-dzieci oraz matki-dzieci wynosiły dla ekstrawersji odpowiednio 0,18 i 0,11; dla neurotyczności 0,09 i 0,19, dla psychotyczności 0,11 i 0,05 oraz skali kłamstwa (aprobata społeczna) 0,16 i 0,21.
Inne badania norweskie (Tambs, Sundet, Eaves i Berg, 1992) dotyczyły szacowania wkładu czynników genetycznych i środowiskowych w zmienność fenotypową Wzoru Zachowania A (WZA) mierzonego kwestionariuszem Jenkins Activity Survey (JAS) i obejmowały 150 rodzin bliźniąt monozygotycznych (średnia wieku dzieci wynosiła 22 lata). Wyniki badań zanalizowane zostały metodą dopasowania modeli. Wskazują one na umiarkowany udział wariancji genetycznej addytywnej w ogólną wariancję czynnika ogólnego A (0,33 dla mężczyzn i 0,39 dla kobiet), dla czynnika J, dotyczącego zaangażowania w pracę (Job Involvement) wynosił on 0,36 u mężczyzn i 0,48 u kobiet, dla czynnika S, określającego dynamikę zachowania (Speed and Impatience) - 0,20 u mężczyzn i 0,52 u kobiet oraz dla czynnika H, związanego z sumiennością i odpowiedzialnością w działaniu (Hard Driving and Competitive) - 0,13 zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn.
Scarr, Webber, Weinberg i Witting (1981), badając kwestionariuszem EPI (Eysenck Personality Inventory) 120 rodzin biologicznych oraz 115 rodzin adopcyjnych, posiadających dzieci w wieku od 16 do 22 lat, uzyskali wyniki wskazujące na fakt, iż przeciętne korelacje cech ekstrawersji i neurotyczności pomiędzy rodzicami i dziećmi są wyższe w rodzinach biologicznych, niż w rodzinach adopcyjnych. W rodzinach biologicznych wyniosły one w odniesieniu do ekstrawersji 0,19, a w przypadku neurotyczności 0,25.